Lucjan Buchalik Dogon ya gali D Ś D awny wiat ogonów 6 Dogon ya gaLi - Dawny świat Dogonów 7 SpiS tReści 2.5. Byty mityczne 108 2.5.1. Yurugu 109 poDziękowania 13 2.5.1.1. Bóstwo Yurugu 110 oD autoRa 15 2.5.1.2. Lis Yurugu 117 authoR’S note 24 2.5.2. Nommo 118 2.5.3. Yeban 126 2.5.4. Gyinu 127 1. wStęp 32 2.5.5. Andumbulu 129 1.1. Etnonimy i tożsamość 32 2.5.6. Mityczny Kowal 131 1.2. Kraj Dogonów 36 2.6. Legendy 134 1.2.1. Ukształtowanie terenu 37 2.6.1. Ogodoui i Yakoullo Bassim 135 1.2.2. Klimat 38 2.6.2. Założenie Kani-Kombole 138 1.2.3. Świat roślin i zwierząt 39 2.7. Bajki 139 1.2.4. Obszar chroniony UNESCO 40 2.7.1. Bintu 140 1.3. Język 42 2.7.2. Bajki o zwierzętach 142 1.4. Dane demograficzne 44 2.8. Dewizy – tige 143 1.5. Typy antropologiczne 46 2.9. Pieśni 146 1.6. Historia 46 1.6.1. Dawne państwa Afryki Zachodniej 47 3. Religia Dogonów 149 1.6.2. Epoka kolonialna i powstanie niepodległych państw 52 3.1. Tradycyjne religie Afryki 149 1.7. Struktura etniczna 56 3.2. Dogońskie Omolo 151 1.8. Klasyfikacja kulturowa 57 3.3. Idea boga-stwórcy – Amma 153 1.9. Pierwsze wzmianki 59 3.4. Metafizyczna koncepcja człowieka 158 1.10. Stan badań nad kulturą Dogonów 63 3.4.1. Siła życiowa – nyama 159 1.11. Wokół „Szkoły Griaule’a” 69 3.4.2. Pierwiastki duchowe 160 3.4.3. Bliźniaczość 161 2. tRaDycja uStna 77 3.4.4. Zawartość obojczykowa 164 2.1. Literatura 77 3.4.5. Wcielenia – nanie 165 2.2. Słowo i symbol 79 3.5. Kulty życia 167 2.2.1. Charakterystyka słowa 79 3.5.1. Kult Lebe 168 2.2.2. Systemy znaków 81 3.5.2. Kult Binu 173 2.2.3. Współczesna rola znaków 85 3.6. Kulty śmierci 178 2.3. Wokół mitologii 86 3.6.1. Kult masek – Awa 179 2.4. Kosmogonia i kosmologia 92 3.6.2. Kult przodków – Wagem 181 2.4.1. Wyobrażenie świata 93 3.6.3. Kult Yapirim 184 2.4.2. Stworzenie świata 94 3.7. Święto Sigi 187 2.4.3. Jajo świata 99 3.7.1. Język sekretny – sigi-so 189 2.4.4. Rola po w tworzeniu świata 100 3.7.2. Obliczanie czasu obchodów 192 2.4.5. Arka świata 102 3.7.3. Olubaru i Yasigine 194 2.4.6. Pojawienie się śmierci 106 3.7.4. Strój i akcesoria uczestników 200 8 Dogon ya gaLi - Dawny świat Dogonów 9 3.7.5. Schemat rytuału 204 5.3.1. Mechanika nieba 291 3.8. Składanie ofiar 209 5.3.2. Ekliptyka 292 3.8.1. Ołtarze 210 5.3.3. Ciała niebieskie 294 3.8.2. Mechanizm 212 5.3.4. Syriusz 298 3.8.3. Modlitwy 215 5.3.5. Paleoastronautyka 303 3.8.4. Ofiary z ludzi 216 5.3.6. Pochodzenie wiedzy astronomicznej 306 3.9. Wpływy religii uniwersalistycznych 222 5.4. Liczenie czasu i kalendarz 311 3.9.1. Islam 222 5.5. Medycyna 314 3.9.2. Chrześcijaństwo 226 5.6. Wróżbiarstwo 319 5.7. Zanik tradycyjnej wiedzy 325 4. Religia czy Sztuka? 230 5.8. Współczesne szkolnictwo 328 4.1. Sztuka czyli europejskie postrzeganie świata 230 5.8.1. Szkolnictwo państwowe 328 4.2. Pochodzenie masek 232 5.8.2. Szkoły wyznaniowe 332 4.3. Wykonywanie i przechowywanie 236 4.4. Ołtarze masek 238 6. obRzęDy pRzejścia 334 4.5. Rodzaje masek 240 6.1. Narodziny 334 4.5.1. Albarga 240 6.1.1. Poczęcie i ciąża 335 4.5.2. Imina-na 242 6.1.2. Poronienie 337 4.5.3. Mamro 245 6.1.3. Poród 338 4.5.4. Sirige 247 6.1.4. Bliźnięta 341 4.5.5. Kanaga 248 6.1.5. Nadanie imienia 345 4.5.6. Drzwi Ammy 249 6.2. Dzieciństwo 346 4.5.7. Maski kobiet 252 6.3. Inicjacja 348 4.5.8. Maski mężczyzn 254 6.3.1. Dziewczęta 350 4.5.9. Maski zwierząt 256 6.3.2. Chłopcy 351 4.5.10. Nowa rzeczywistość – nowe maski 257 6.4. Małżeństwo 358 4.6. Maska w przestrzeni publicznej 258 6.5. Rozwód i wdowieństwo 362 4.6.1. Publiczna rola maski 258 6.6. Starość 363 4.6.2. Tańce masek 261 6.7. Śmierć i pogrzeb 364 4.6.3. Instrumenty muzyczne 264 6.7.1. Pochówek 365 4.7. Rzeźba 266 6.7.2. Obrzędy pogrzebowe 369 4.8. Twórczość naskalna 269 6.7.3. Zakończenie żałoby – Dama 372 4.9. Dzieła sztuki 275 6.7.4. Pogrzeby specjalne 377 4.9.1. Artisany 277 6.7.4.1. Kapłani kultów życia 378 4.9.2. Muzea 280 6.7.4.2. Kobiety ciężarne 380 5. wieDza 285 7. SpołeczeńStwo 384 5.1. Stopnie wiedzy 285 7.1. Struktura władzy 384 5.2. Systemy liczenia, wag i miar 287 7.2. System pokrewieństwa 389 5.3. Astronomia 289 7.2.1. Plemię 390 10 Dogon ya gaLi - Dawny świat Dogonów 11 7.2.2. Ród 392 8.6.1. Budownictwo tradycyjne 470 7.2.3. Lineaż 393 8.6.2. Współczesne zmiany w budownictwie 473 7.2.4. Ginna 394 7.3. Grupy społeczne 397 9. goSpoDaRka 477 7.3.1. Inneomo i innepuru 397 9.1. Gospodarka a mit 477 7.3.2. Kasty 399 9.2. Rolnictwo 478 7.3.2.1. Kowale 401 9.2.1. Pola 479 7.3.2.2. Skórnicy 404 9.2.2. Ogrody 483 7.3.2.3. Ludzie magii 404 9.2.3. Hodowla 485 7.3.3. Klasy wieku 409 9.2.4. Narzędzia 487 7.3.3.1. Tumo 410 9.2.5. Kalendarz prac polowych 489 7.3.3.2. Toru 411 9.2.6. Rolnicze święta doroczne 491 7.3.4. Myśliwi 412 9.2.6.1. Święto Goru 491 7.4. Rywalizacja płci? 414 9.2.6.2. Święto Bulo 493 7.4.1. Mężczyzna 414 9.2.7. Sprowadzanie deszczu 498 7.4.2. Kobieta 417 9.3. Polowania i rybołówstwo 500 7.4.3. Podział pracy 420 9.4. Żywność i napoje 503 7.5. Niewolnictwo i zastaw osób 422 9.5. Głód 508 7.6. Pokrewieństwo żartów 425 9.6. Przemysły 511 7.7. Prawa własności 429 9.6.1. Metalurgia 511 7.7.1. Własność ziemi 429 9.6.1.1. Hutnictwo 512 7.7.2. Majątek osobisty 431 9.6.1.2. Kowalstwo 515 7.8. Wymiar sprawiedliwości 432 9.6.2. Garncarstwo 518 9.6.3. Produkcja odzieży 521 8. wioSka 435 9.6.4. Obróbka skór 528 8.1. Przestrzeń ludzi 435 9.6.5. Plecionkarstwo 529 8.2. Usytuowanie i rozplanowanie wioski 436 9.6.6. Obróbka drewna 530 8.3. Obronny charakter wioski 440 9.6.7. Kamieniarstwo i murarstwo 531 8.4. Budowle wspólnotowe 443 9.7. Handel 533 8.4.1. Togu-na 443 9.8. Transport 538 8.4.2. Obiekty kultu 447 9.9. Nowe źródła utrzymania 539 8.4.3. Dom menstruujących kobiet 451 9.9.1. Migracja zarobkowa 539 8.4.4. Ujęcia wody 453 9.9.2. Turystyka 542 8.4.5. Drogi 455 8.4.6. Infrastruktura turystyczna 457 10. hiStoRia 546 8.5. Zagroda 460 10.1. Praojczyzna Dogonów 547 8.5.1. Dom mieszkalny 463 10.1.1. Ghana 547 8.5.2. Spichlerze 466 10.1.2. Mande 550 8.5.3. Obiekty sanitarne 468 10.1.3. Migracja jej przyczyny i przebieg 552 8.6. Techniki i materiały konstrukcyjne 470 10.2. Autochtoni Falez Bandiagary 554 12 Dogon ya gaLi - Dawny świat Dogonów 13 10.2.1. Kultura Toloy 554 poDziękowania 10.2.2. Kultura Tellem 555 10.3. Archeologia wschodniej części kraju Dogonów 565 Napisanie niniejszej monografii nie byłoby możliwe bez pomocy wielu uczynnych 10.4. Przybycie i zasiedlanie nowych terenów 568 osób, którym pragnę serdecznie podziękować. Literaturę na temat Dogonów – rzecz jasna 10.4.1. Falezy i Płaskowyż Bandiagary 569 nie myśląc jeszcze wtedy o publikacji – zacząłem zbierać jesienią 1982 roku. W ówczesnej 10.4.2. Równiny Gondo i Seno 571 Polsce dostęp do literatury fachowej był znacznie ograniczony. Nie było Internetu, 10.4.3. Dorzecze Białej Wolty 574 a wizyty w paryskich bibliotekach pozostawały poza naszymi możliwościami. Okazało 10.5. Relacje Dogonów z Tellemami 580 się jednak, że wiele przeszkód można pokonać dzięki wsparciu przyjaciół. W zdobywaniu 10.6. Dogonowie w obecnych siedzibach 583 i opracowywaniu literatury pomagało mi wiele osób. Na szczególną wdzięczność zasługują: Alicja Koźmińska, Janina Zębala-Łokuciejewska, Krzysztof Jeleń, Mariola Wesołowska, 11. zakończenie 588 Irena Maćkowiak, Katarzyna Perec-Nodzyńska i wielu, wielu innych, którzy pozostają 12. inDekS teRminów 592 w mojej życzliwej pamięci, a których imiona zatarł czas. 13. bibliogRafia 604 Większość informacji zamieszczonych w niniejszym opracowaniu nie pochodzi 13. iluStRacje 633 jednak z literatury, lecz zostały pozyskane w terenie. Chciałbym podziękować uczestnikom wszystkich wypraw badawczych, w których wziąłem udział, zwłaszcza tym ze Studenckiej Wyprawy Etnologicznej z 1985 roku. Najwięcej materiałów zebrałem jednak w latach 2008-2010, kiedy to nieocenioną pomocą służyły Katarzyna Podyma, Ewa Prądzyńska i Jacek Łapott, przed którego wiedzą i doświadczeniem chylę czoła. Wielkie podziękowanie należą się również Jarosławowi Różańskiemu, Jackowi Palikowi i Ryszardowi Vorbrichowi, których uwagi okazały się cenne w chwili kończenia pracy. Szczególne podziękowanie chciałbym złożyć przedstawicielom wielkich rodów dogońskich – Aya, Dara, Dolo, Doumbo, Douna, Girou, Goro, Guindo, Kodjo, Ongoyba, Poudjougo, Sangara, Timbeli, Togo, Yanouge – na których przychylność i otwartość zawsze mogłem liczyć. W tym miejscu nie mogę pominąć nieżyjącego już Gadiolou Dolo, który z wielką cierpliwością tłumaczył mi zawiłości kultury Dogonów. Wyrazy wdzięczności należą się również moim przełożonym, patrzącym na moją pracę życzliwym okiem, oraz współpracownikom, na których zawsze mogę liczyć. Największe zasługi dla powstania tej pracy, których nie sposób przecenić, ma jednak moja rodzina, która zawsze była mi podporą. Podziękowań tych, niestety, nie przeczytają już nieżyjący rodzice i brat, którym należą się specjalne względy. Pozostałym zaś dziękuję za codzienne wsparcie, za pożegnania i powitania na lotniskach. Żonie dziękuję za anielską cierpliwość, synom za wyrozumiałość dla często nieobecnego ojca. Je passe mes sincèrs remerciements pour de grandes familles dogons – Aya, Dara, Dolo, Doumbo, Douna, Girou, Goro, Guindo, Kodjo, Ongoyba, Poudjougo, Sangara, Timbeli, Togo, Yanouge – dont la bienveillance comme leurs coeurs ouverts me sont bien connus. A ce point, je ne peux pas ignorer mon ami Gadiolou Dolo décédé, qui avait beaucoup de patience pour m’expliquer les complexités de la culture Dogon. 16 Dogon ya gaLi - Dawny świat Dogonów oD aUtoRa 17 internetowych)3. Etnolodzy podejmowali najróżniejsze tematy począwszy od proble- Odpowiedź zdaje się być oczywista: kultura ludzka jest tak skomplikowana i wielo- mów podstawowych (mitologia, religia, system społeczny), a skończywszy na bardzo wariantowa, że nieprawdopodobnym staje się opisanie wszystkich jej aspektów. Jeśli wąskich jak gry i zabawy [Griaule 1938a]. Oryginalnym sposobem przedstawienia dodamy do tego proces stale zachodzących zmian, zadanie staje się niewykonalne. kultury Dogonów jest praca É. Jolly poświęcona roli tradycyjnego piwa i jego picia Niniejsza praca jest jedynie próbą napisania „przewodnika” po odchodzącej w zapo- w ich kulturze [2004]4. W literaturze dominują tematy dotyczące metafizyki, brakuje mnienie kulturze. Stąd tytuł Dogon ya gali – dawny świat Dogonów. Czas dokonu- natomiast opracowań mówiących o życiu codziennym. Wspomniana autorka ironizu- je wielkich zmian w życiu społeczeństw, kultura ciągle ewoluuje. Tego procesu nie je pisząc, że prace „opublikowane po wojnie sprawiają, że prawie zapominamy o tym, można zatrzymać ani zmienić jego przebiegu, można jednak opisać to co przemija. że Dogonowie jedli i pili” [Doquet 1999: 112]. Ostatnie całościowe omówienie kultu- Niniejsza praca jest taką próbą pokazania dawnej kultury Dogonów, tej z początków ry Dogonów ukazało się w połowie XX wieku; dotyczyło ono Dogonów zamieszkują- XX wieku, ale także tej bardziej współczesnej, z przełomu XX i XXI wieku. cych w Falezach i na Płaskowyżu Bandiagary [Palau-Marti 1957]. Od tego czasu nikt L. Desplagnes, autor pierwszej monografii kraju Dogonów, postrzegał działania nie podjął próby przedstawienia w miarę pełnego obrazu kultury tego ludu. Czytelnik kolonizatorów jako misję niesienia postępu i rozwoju cywilizacyjnego. Taka – przy- bombardowany niesamowitą liczbą publikacji, omawiających wąskie dziedziny ich najmniej oficjalnie – idea przyświecała podbojowi Afryki. We wstępie do swej pracy kultury, nie ma możliwości spojrzenia na całość zagadnienia5. Le Plateau Central Nigérien pisał o trudnej i doniosłej roli narodów kolonizatorskich, Argumentem przemawiającym za powstaniem niniejszej pozycji jest również których zadanie polega na umożliwieniu „narodom sudańskim wspięcia się na wyż- fakt, że w języku polskim opublikowano tylko jedną pracę mówiącą o Dogonach – sze stopnie hierarchii ludzkiej, by je wznieść aż do naszych nowoczesnych koncepcji Bóg wody [Griaule 2006]. Oczywiście w wielu polskich pracach z dziedziny sztuki, ludzkości cywilizowanej.” Przytoczona opinia nie oznacza, że L. Desplanges depre- historii czy też religioznawstwa sporo jest wzmianek o tym interesującym ludzie, brak cjonował ludy kolonizowane. W pewien sposób doceniał poziom kultury podporząd- jednak jednego kompletnego obrazu jego kultury. Wiele informacji na temat Dogo- kowywanych przez Francję ludów, czemu dał świadectwo pisząc: „Musimy więc nów można znaleźć na popularnych stronach internetowych6. Budując jednak swo- zmusić się do zrekonstruowania przeszłości – wraz z zanikającymi fazami ich minio- ją wiedzę w oparciu o takie źródła można stworzyć sobie karykaturalny, oderwany nej cywilizacji – spróbować przywrócić do życia te stare plemiona rozproszone od od rzeczywistości obraz ich kultury. Zagrożenie to łatwo można zauważyć czytając dawna z powodu inwazji barbarzyńców i w końcu umieścić z powrotem tych pierw- prace studentów etnologii powstałe w ten właśnie sposób. szych afrykańskich cywilizatorów na należnym im miejscu w historii rasy ludzkiej” Należy zapytać, czy możliwe jest kompleksowe opisanie kultury wybranego ludu. [1907: 3]. Dzisiaj wiadomo, że nie trzeba przywracać Afrykańczykom należnego im miejsca w historii ludzkości. Zawsze to miejsce zajmowali, może jedynie my nie by- liśmy tego świadomi. Niniejsze opracowanie ma między innymi na celu przypomnie- 3 Dane dotyczą publikacji etnologicznych. W istocie słowo Dogon wstępuje na ponad 3 mln stron. 4 Praca ta co prawda w tytule sugeruje, że dotyczy tylko picia piwa, w rzeczywistości jednak nie niezwykle bogatego dorobku ludu zamieszkującego trudne tereny na obrzeżach jest to bardzo szeroki opis kultury Dogonów w kontekście roli jaką odgrywa w nim piwo. Sahary. Autor przedstawiajac tę problematykę w wielu wymiarach, dotyka zarówno kwestii gospodarc- Dzielenie opracowania kultury na części, rozdziały, podrozdziały wydaje się być zych, społeczno-politycznych jak i religijnych. Opisuje pewną ciągłość: człowiek-proso (piwo)- niemożliwe. Funkcjonujący w etnologii tradycyjny podział na kulturę duchową, ma- obrzędy. A. Doquet uważa się, że praca É. Jolly wypełnia ważną lukę w badaniach nad kulturą terialną i społeczną wydaje się sztuczny7. Można zaproponować nieco inny podział Dogonów [2006]. całości kultury Dogonów, mimo jego niedoskonałości i problemów wynikających 5 Pod koniec XX wieku ukazała się monografia Dogonów: G. Beaudoina Les Dogon du Mali z pewnego schematyzmu. Zaprezentowany podział również sprawił niemały pro- [1984]. Współcześnie pojawia się też sporo różnych książek o charakterze albumowym między innymi N. Wanono Les Dogon [1996] czy też W. E. A. van Beeka pod tytułem Dogon. Afri- blem. Ilustracją dylematów z jakimi borykał się autor mogą być rozdziały poświę- ca’s people of the cliffs [2001]. W trzy lata później ukazał się album A. Pataux (ze wstępem cone mitologii i religii. Obie te dziedziny wzajemnie się ze sobą przeplatają i trudno G. Calame-Griaule) pod podobnym tytułem Dogon people of the cliffs [2004]. Podobne tytuły je rozdzielić. Można byłoby je traktować jako jedno zagadnienie, gdyby nie fakt, że wymienionych prac sugerują, że pojęcia „Dogonowie” czy też „lud urwisk skalnych” znalazły to mitologia ma wpływ na wszystkie dziedziny życia. W sposób oczywisty wywiera swoje miejsce w marketingu. Tytuły te dobrze się sprzedają. Prace te omawiają jednak tylko wpływ na religię, ale jej przesłanie jest również widoczne w porządku społecznym, niektóre dziedziny życia, sprawiają wrażenie jakby były adresowana głównie do turystów. Dru- układzie architektonicznym wsi, a nawet w gospodarce. Chcąc być konsekwentnym ga z wymienionych pozycji jest rodzajem albumu ilustrowanego zdjęciami M. Renaudeau. 6 Jakość tych informacji jest jednak bardzo różna, rzetelną wiedzę można uzyskać na stronach fachowych czasopism czy tez instytutów badawczych. Natomiast popularne portale informa- 7 Kultury nie można bowiem podzielić, „zaszufladkować”; niemniej na potrzeby niniejszej pracy cyjne epatują sensacją i nierzetelnością. należy w jakiś sposób uporządkować prezentowany czytelnikowi materiał.