INSTITUTUM HISTORICUM POLONICUM ROMAE ELEMENTA AD EDITIONES FONTłUM XLV DOCUMENTA EX ARCHIVO REGIOMONTANO AD POLONIAM SPECTANTIA XV PARS H B A; B 3, 1525-72 edidit , CAROLINA LANCKORONSKA 1'101'1 ltXSTINGUETUR ROMAE 1977 INSTITUTUM HISTORICUM POLONICUM ROMAE VIA VIRGINIO ORSINI 19 . ROMA IAM PRIDEM ROMAE PRODIERUNT HAEC VOLUMINA (continuatio Studia Teologiczne - Wilno, vol. I-X>: XI - ME:YSZTOWICZ V., Repertorium bibliographicum pro rebus Polonicis Archivi Secreti Vaticani. Vaticani, 1943. XII - MEYSZTOWICZ V., De archivo Nuntiaturae Varsaviensis quod nunc in Archivo Secreto Vaticano servatur. Vaticani, 1944. XIII - SAVIO P., De Actis Nuntiaturae Poloniae quae partem Archivi Secretariatus Status constituunt. Romae, 1947. XIV - MEYSZTOWICZ V., Prospectica descriptio Archivi Secreti Vaticani. (Ed. chirotypica. exhausta). ------- ANTEMURALE, I-XX, Romae, 1954-1976 ELEMENTA AD FONTIUM EDITIONES Vol. I - Polonica ex Libris Obligationum et Solutionum Camerae Apostolicae. Collegit J. LISOWSKI, pp. XV +292, 704 doc. (A.D. 1373-1565) Ind. nom. propr. 1960. (Archivum Secretum Vaticanum). Vol. II - « Liber Disparata Antiqua Continens » Praes. E. WINKLER, pp. XVIII+190, 281 doc. (ante a. 1424) 19 facs. Ind. nom. propr. 1960. (Archivum Capituli Trident.>. Vol. III - Repertorium Rerum Polonicarum ex Archivo Orsini in Ar· chivo Capitolino, I pars. Coli. W. WYHOWSKA ·DE ANDREIS, XVIII+162, 1144 doc. (A.D. 1565-1787) 29 tab. Ind. nom. propr. ind. chron. 1961. Vol. IV - Res Polonicae Elisabetha I Angliae Regnante Conscriptae ex Archivis Publicis Londoniarum. Ed. C. H. TALBOT, pp. XVI+ 311, 166 doc. (A.D. 1578-1603) 9 tab., Ind. nom. propr., ind. chron., glossarium verb. ang. ant., 1961. Vol. V - Repertorium Rerum Polonicarum ex Archivo Dragonetti de Torres in Civitate Aquilana. Ed. P. COLLURA, pp. XI+86, 483 doc. (A.D. 1568-1682) 4 tab. 1962. Vol. VI - Res Polonicae Iacobo I Angliae Regnante Conscriptae ex Ar- chivis Publicis Londoniarum. Ed. C. H. TALBOT, pp. XI+396, 281 doc. (A.D. 1603-1629) 8 tab. Ind. nom. propr., ind. chron., glossarium verb. ang. ant., 1962. Vol. VII - Repertorium Rerum Polonicarum ex Archivo Orsini in Ar· chiVO Capitolino, I! -pars. Coll. W. WYHOWSKA ·DE ANDREIS, pp. XIV +250, 1205 doc. (A.D. 1641-1676) 11 tab. Ind. nom. propr., ind. chron. 1962. Vol. VIII - Documenta Polonica ex Archivo Generali Hispaniae in Si· mancas, I pars. Ed. V. MEYSZTOWICZ, pp. X+214, 157 d.JC. (A.D. 1514·1576, 1720-1791) 7 tab. Ind. nom. propr., ind. chron. 1963. Vol. IX - Res Polonicae ex Archivo Regni Daniae, I pars. Coll. L. KOCZY, pp. XII+184, 98 doc. (A.D. 1526-1572) 8 tab. Ind. nom. propr. 1964. Vol. X - Repertorium Rerum Polonìcarum ex Archivo Orsini in Ar· chivo Capitolino, III pars. Coll. W. WYHOWSKA ·DE ANDREIS, pp. XVI+343, 1399 doc. (A.D. 1568-1676) 12 tab. Ind. nom. propr., ind. chron. 1964. Vol. XI - Documenta Polonica ex Archivo Generali Hispaniae in Si· mancas, II pars. Ed. V. MEYSZTOWICZ, pp. VIII+287, 214 doc. (A.D. 1567-1579) 7 tab. Ind. nom. propr., ind. chron. 1964. Vol. XII - Documenta Polonica ex Archivo Generali Hispaniae in Si· mancas, III pars. Ed. V. MEYSZTOWICZ, pp. V +291, 163 doc. (A.D. 1571-1576), 5 tab. Ind. nom. propr., ind. chron., 1964. INSTITUTUM HISTORfCUM POLONICUM ROMAE ELEMEN1,A AD EDITIONES FONTłUM XLV DOCUMENTA EX ARCHIVO REGIOMONTANO AD POLONIAM SPECTANTIA XV PARS H B A, B 3, 1525-72 edidit , CAROLINA LANCKORONSKA !'10!'1 I:XIITI!'IGUETUR ROMAE 1977 SUMPI'IBUS FUNDATIONIS LANCKOROŃSKI FRIBURGI HELVETIAE EDIDIT: INSTITUTUM HISTORICUM FOLONICUM ROMAE VIA VIRGINIO ORSINI, 19 - ROMA IN D E X RERUM Introduotio Pag. VII Bibliographia selecta » VIII Textus )) 3 Elenchus epistolarum )) 175 Index personarum et locorum )) 181 6 tabulae INTRODUCTIO In primis notandum nobis esse videtur hoc XL V volumen documen torum, ex Archivo autem Regiomontano desumptorum volumen XV, a praecedentibus eiusdem seriei voluminibus penitus differre. In illis enim qui ad duces in Prussia litteras dabant, erant primum reges reginaeque Poloniae, deinde Regni Poloniae Magnique Ducatus Lithuaniae proceres spirituales et saeculares vel eorum secretarii, in hoc autem qui scribunt, sunt cives civitatumque moderatores, et propterea haec pars documen torum in Archivo cc civitates et cives >> (cc Sttidte und Bilrger >>) denomi nata erat. Civitates vel, ut rectius dicamus, civitatum rectores, i.e. saepissime proconsules et consules Cracovienses, Posnanienses, Vilnenses aliarumque civitatum non solum Regni et Magni Ducatus, sed etiam exterarum regionum moderatores, in epistolis suis praesertim pro subditis sibi civi bus intercedunt, in rebus eorum privatis, in negotiis successionis vel hereditatis, de patrocinio et protectione viduarum et orborum etc. Non desunt epistolae, quae contra Iudaeos scribebantur. Cives sensu largiori, non raro ex remotis regionibus advenae, hoc in volumine in plures species dividi possunt. Sunt igitur opifices, vestifici et similes, qui v.gr. artis acu pingendi sunt periti, sunt armifactores, qui ad ducis mandatum etiam ex remotis civitatibus in Ducatum Prus siae arma pervenire faciunt. Praeter opijices sunt multi mercatores, qui merces suas duci suppe ditant et de eisdem mercibus ad eum scribunt, v.gr. de argento emendo, ad cudendam monetam destinato, de pannis, ex Oriente importatis et Leopoli coemendis, de sericis Florentinis, de cypreo alveo, de charta pergamena, de vinis ex Hungaria, Venetiis vel etiam ex Graecia ad usum mensae ducis importandis. Cum eiusmodi ducis in Prussiae mandatis et emptionibus tum bono rum privatorum et publicorum administratio, tum res teloneariae et pecuniariae arcte coniunguntur. Ideoque multis in epistolis agitur de mercibus a telonei solutione liberandis, etiam de mercibus ob non so luta telonea interceptis, de pecunia persolvenda vel mutuanda, de debitis. Inter eos, qui ad ducem scribebant et non semper suo iure cc cives >> definiri possunt, distinguendum est et aliud genus personarum, quae a supra nominatis opificibus ac mercatoribus ipsa rei natura prorsus dif ferunt: loquimur de ecclesiarum retormatarum fautoribus, contra Roma nam Ecclesiam protestantibus, qui ad ducem Albertum prout ad pat ronum et protectorem suum naturalem conjugiunt. Hoc continuum pa trocinium, quo dux in Prussia professores et praesertim praedicatores novae fidei diligenter prosequitur, et quod in epistolis in hoc volumine publicatis clare perspici potest, ad Reformationis ecclesiasticae historiam melius cognoscendam non parvi certe est momenti. VII Inter huiusmodi cc praedicatores verbi >>, ut tunc temporis vocari so lebant, sunt non solum Poloni, ut Ioannes Seclucianus et Felix Cruciger, sed etiam alienigenae, ut Franciscus Lismaninus Corcyraeus, qui in lit teris ex Pinczovia scriptis doctrinam suam de SS. Trinitate duci expo nit. Inter presbyteros rejormatae jidei praecipuum obtinet locum Eusta thius Trepka, filiorum Andreae a Górka, castellani Posnaniensis, prae ceptor, postea in servitio ducis Alberti degens uti Novi Testamenti et Catechismi novi lingua polonica publicandi editor. Ad supra enumeratas personas, quae ad ducem in Prussia variis de rebus epistolas dabant, nullatenus pertinet et clare ab eis distinguendus est Hispanus Petrus Royzius Maureaus (Ruiz de Moros), ex Aragonia advena, iuris Romani eximius peritus, in Academia Cracoviensi projes sor, postea tribunalis Vilnensis iudex et Sigismundi Augusti regis in rebus iuridicis consiliarius, qui etiam ducem Alberturn de rebus publicis, ad totam Europam spectantibus, certiorem reddit. An instar conclusionis dicere liceat 197 epistolas, in hoc volumine publicatas, manifestum esse eius rei testimonium, quam vivam variamque et locupletem vitam, tam ad res materiales, quam ad intellectuales et spirituales quod attinet, saeculo XVI viverent oppida et civitates Euro pae, ubi nec jines inter singulos status, nec gentis vel nationis diffe rentias ullius jere putabantur momenti. In jine Doctori Bernardo Jiihnig, Archivi Regiomontani Assessori, sicut in antea editis voluminibus jeceramus, pro textuum germanieo rum revisione sinceras gratias et hic agere volumus. C.L. V:III