ERZURUM KÜTÜPHANESİ'NDEKİ, TÜRKÇE-YAZMA ESERLER ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Doç. Dr. Önder GÖÇGÜN (*) Bilindiği gibi; kütüphanelerimizi dolduran kitapların bir kısmı, eski harflı el-yazması eserlerdir. Bunlar; ihtisas çalışmaları başta ol· ·mak üzere, araştırıcıları beklemektedir. Lakin, nerede hangi eserin bulunduğu hususu, bütünüyle açıklığa kavuşmuş değildir. Zaman zaman yapılan bazı tesbitler, kısmen de olsa büyük faydalar sağla­ maktadır. Halbuki, kanatimizce bu konu, işi iyi bilen tam bir ekip amştırmasını gerektirecek mahiyettedir. Çünki, kültür tarihimizin bütün cepheleriyle ortaya _konulabilmesinin; bir ölçüde el-yazması eserlerin tamamının, topluca tesbit ve değerlendirmesinden gı:.•çtiği, herkesçe kabul edilmelidir. İşte biz, daha önce yapılmış bazı tetkiklerden yola çıkarak, il kin; «Diyarbakır Kütüphanesi'ndeki Türkçe El-Yazması Eserler Üze rinde Araştırmalar» CAnk. 1979) adlı bir çalışma yapmış idik. Bu de fa, Erzurum Kütüphanesi'nde mevcut eski yazı, matbu ve el-yazma sı Türkçe, Arapça, Farsça 4224 eseri gözden geçircİik. Bunlar arasın­ da, Türkçe ve el-yazması olanlarını ayırarak, 60 tanesi üzerinde, araştırma ve ince_lemede bulunduk. Bunu yaparken; her eseri önce şekil, daha sonra da muhteva özellikleri yönünden ve alfabetik sırayı esas almak suretiyle tanıt­ mayı uygun gördük. Gerektiğinde, biyografik ve bibliyografik bilgi lere de yer verdik. İnceledeğimiz el-yazması bu eserler, sırasıyle şunlardır: - ı Ahbarü'l-İber 2 - Bahrü'l-Maarif 3 - Cevahirü'l-Esdaf 4 - Cevahirü'l-Kelimat s - Dakayıkü'l-Ahbar (*) Selçuk Ünlvcr3itesi Fen-Edebiyat Fakültesi Öğretim üyesi. 94 Selçult Dergisi 6 - Divan-ı Hafız 7 - Divan-ı İbrahim Hakkı 8 - Enisü'l-Munkati'in 9 - Envarü'l-Aşıkin 10 - Evsaf-ı Peygamberi ıı - Gayetü'l-Beyan 12 ---: Gencine-i Raz 13 - Hayr-abad-ı Nabi 14. --:- Hulviyyat-ı Sultani 15 ~ ilm-i Hal 16 - İlın-i İnşa Lügatı · i7 - Kenzü;l-Fütüh 18- KÜab-ı Muhammediyye 19 --' Subha-i Kitab-ı· Sıbyan 20 - Kitab-ı Şükr-narrie 21 - Lügat-ı Farisi 22 - LÜgat-ı Müntahab 23 - Lügat-ı Şahidi 24 - Lüccetü'l-Esrar 52 - Ma-Hazar 23 - Manzum Akaid 27 - Mebpas-i İman 28- Mecmua 29 .--'- M~snevi Şerhi . 30 - Meşariü~l-Eşvak 31 ___: Miyarü'l~Evkat 32 .,...... Netayicü'l-Fünü:çı 33 - Pend-i Gülistan-ı Şerif 34 - Risale-i Akaid-i Manzum 35 - Risale~i Elfaz-ı Küfr · 36 - Risale-i İlın-i Hal 37 - Risale-i Kavaid-i Farisiyye 38 - Risale-i Rub'il-Müceyyeb 39 - Risale-i Saat-name. 40 - Risale-i Sofi 41 - Risale-i Yusuf 42 - Saadet-name 43 - Subhaü'l-Sıbyan 44 - Şahname-i Nadiri 45 - Şeril-i Divan-ı Hafız 46 - Şerh-i Divançe-i Ferişte 47 - Şerh-i Ferişte Önder Göçgün 05 48 - Ş.erh-i Muhammediyye 49 - Şurüt-ı Manzum-ı Rü.mi 50 - T&rif-i Şam 51 -Tarih-i Vakıdi 52 - Tenbihü'l-Gafilin 53 - Terceme-i Hadis 54 - Terceme-i Saadet Kimya-yı 55 - Terceme-i Tuhfetü's-Salavat 56 - Tertib-i Ulü.m 57 - Tezkiretü'l-Evliya 58 - Tuhfetü'l-Mülü.k 59 - Tuhfetü'l-Şahidi ta- Zübdetü'n-Nasayih-name Bize bu araştırmalarımızda anlayış ve kolaylık gösteren, Erzu rum İl Halk Kütüphanesi eski müdürü, sayın Fikret AGAVER'e ve Kütüphane personeln;ı.e teşekkür ederiz. Gayemiz, yüce Atatürk'ün : «Milli kültür muhak değerlerimizin kak gün ışığına çıkarılarak, bugünki ve yarınki nesillere tanıtilması .. ,. diraktiflerinden hareketle, bu eserlerimizin gerektiği varlığından ilim dünyasını haberdar kılmaktır. bu yoldaki bir parça doldurabilirse, sevin Çalışmamız, boşluğu cimiz büyük olacaktır. 1. de sözünü eserleri, ana ile gö Şimdi ettiğimiz hatları ayrı ayrı relim: AHBARÜ'L-İBER Kayıt numarası : 23858 Cild ebadı : 24,5 x 17 · : 17,5 x 11,5 Yazı ebadı Sayfa : 472 sayısı : Nesih · Hattı Kahverengi deri cild içerisinde bulunan manzum bir eserdir. Hiç yıpranmamıştır. Yalnız, 43. ve 50. varaklar arası, .cild sırtından ay rılmış durumdadır. Sayfalar kırmızı çizgili cedveller ~ içiııe: idirim~ştıt. 'Metiıı baŞi'ık-· ları kırmızı, metin kısımları da siyah: mürekkeple: ya;ı;ilİnıştıı~. 'Her satırda yanyana 2 mısra - ı beyit - olmak üzere;::her ·sayfada15 he ylt bulunmaktadır. Beyit sayısı, başlık bulun~m.~ sayfalarda 14'e~ve hatta ıo'a kadar düşmektedir. · ,• i Esere, 1/b varak'ta yer alan : "Haza Kitabu Ahbarü'l-İber'1 · · · ismi ve Besınele ile : İbtida Bismillah ile bed idelim El-rahmanirrahim ya~ i(].elim Besınele ile olur her iş ternam ·· · O;k:ı canını c~nile her subh u şam Besınelesiz işe başlarsin eger · Ebter olur hayrı olmaz kıl .hazer . Çok Şükür olsun Hüda'nın .Şa~ııla. Nice en'ain eyledi kullarına .· Kim adernden bizi eyledi avar ibadet itmek içün oi Kird-gAr Dahi kulsın kullulr it durma zinhar · Emrini tut lul namaz leyl ü nehar Seni halk: itdf i b adet ·i tmege •. Rüz u tarika gitmege şeb togrı oldur oldur iy hoca Halık Razık virir cümleye. ucdan uca . R::.zkı Çok salat ile selam Peygamber'o İki cihan fahri ol servere denilerek başlanmaktadır.. · 2/b varak'ta, "Te'lif-i Kitab". başlığı. altınd~ : Gelün imdi söz başına: iy beşe . Kim sebeb nedür diyem başdan başa ., . ., .. · 97 Bu kitabı nice te'lif eyledim Pes arz .nedür bum ben söylediılı Ömrimin tarihini fikr eyledim Kendi kendime bum zikr eyledim Kendüne pes bil- amel eyle bu dem Bil ki bir kimse sana dirneye kem Kim _d iye rahmet -ana işicUrse Ba'is-i ra-hmet ola belki bana Bu kitabı bu ümid ile didim Cümlemize rahmet ide ol Kadim Dahi aslı neslimizi ol Ahed Mustafa hürmetine eyle nieded .... Sen didarı:n, nasib eylegil bize Ata vü ecdad hem cümlemize Dahi ol kullara rahmet eyle sen Biz kullara rahmet eyle Zü'l-menen Pes adımdır hem Muhammed bi-reva, Hem tehallüsü:ı;n za'if-i bi-nevil; Dahi ol Hacı Ömer oğlu benim Kendimi medh itmezem bir köydenini'' Atam atasın dahi direm sana Kim Ali Halife dirler ana Atası Derviş Çavuş'dır hem anun Çavşı imiş Van'da Hüsrev Paşa'nun Dahi anun atası bil iy civfm Kul-ı şeyh dirler imiş ,ki bil iyan Şehr-i Bayburd'da da yatur ol za'if Tekyesi var anda hem gayet latif Bu sözin aslı budur kim söyledim Ka~usını size takrir eyledim Ola kim ağzı dü'alı kul ola Rahmet ide anlara rahmet bula-· (F.; 7) S e.l çuk ·D er g tsl Tanrı rahmet. ide hem cümlemize Bu kitabun balısJni aydam _size Buna Ahbarü'l-İber ad iyledirn Adı içre tarihin yad iylediın . Dilerem-senden İlahe'l-alemin Şehr-i Van'ı-kamu dertden it emin Ulusını küçigini iy Gafur Pes Cehennem ateşinden eyle dur Anlar ile eylegil her dem bizi Anlar ile eylegil haşrımızı Dahi senden ·d ilerem iy Padişah . Padişahlar padişahı Padişah Bu kitab Allah içün makbul ola İşidenlerün dü'ası bol ola Bu za'if kula rahmet ideler İşideler togrı yola gideler şeklindeki beyitlerle şair; kendinden, atalarından, kitabının adın­ dan l::ahisle dua etmektedir." Eserde sırasiyle; Hz. Muhammed'in mucizeleri, Hz. Ebubekir'in kıssaları, Hz. Ayşe; Hz. Fatma, Hz. Ömer ile Şeytarı, Hz. Osman'ın şehadeti, Hz. Ali'nin Kıife şehrine gidişi.. v.s. gibi konular, çeşitli hi kayelerle manzum olarak işlenmektedir. Kitab, 236/b varak'ta yer alan : "Sahibü'l-hayrat ve'l-hasertatü'l-Hacı Hüseyin Ağa Gaferallah" ibaresi ve "1135" tarihi ile son bulmaktadır BAHifÜ'L-MAARİF '.--· ---c - . 1 - . : 24047 Kayıt numarası Cil d ·: 20,5 x 15 ebadı Yazı ebactf :-14,5 X 7,5 Sayfa sayısı : 256 : Nesih Hattı .-. Kahverengi deri cild içerisinde bulunan, kısmen yıpranmış men: sur bir eserdir. -Metin 1;3.şlıkları kırmızı ve_ metin kısımları siyah mürekkeple y~z-ıinııştır. Her sayfada .19 satır· bulunmaktadır. :'Kitap, 1/b varak'ta ve şu beyitlerle başlamaktadır :_ Hamd olsun ol Allah'a ki halk eyledi insan insanda dehim kıldı dehan içre zeban Bir ana bin virdi kıldı zebanı beyanı Çok d ürlü ma'ani anun ile oldııyan Ol mu'cize fasihleri aciz eyledi Buldu kelam bari vücudunda ihtişam Yok sana -layık anlara· kabil çü tuhfemfz Ancak ·dürftdumuz salat oldı vesselam Bu mısraları takiben : -- "Emma-ba-,d" ' başlığı: altinda müellif : "Bu abd-i fakir, Sürftri hakir azimet idüb, niyyet lnlub ve ta'-· mim-i fayide içüri Turki ile müsvedde kılub, amma tedvin olunma yub lmlub, ba'de "kilşe-i firakda miltavattın ve ltünc-i uzletde müte mekkin olmış idi. ( ... .) !' demektedir. Eserin muhtevası ve adı, 4/a varak'ta: · "Bu kitabı bir nıukaddime ve üç makale ve bir hatime üzre ter tib eyledim. Mukaddime, ilm-i aruz'a beyan-ı 1ıacetcıe··ve 'lstilahat · l-ı şi'riyyel beyanındadur. · 100 S e l ç u k D, e r-g 1 s_l Ve makale-i evveli, bahirlerün beyanındadur. Ve makale-i saniyye, sanayi-i şi'riyye beyanmdadur. Ve makale-i salise-teşbihat u mesa'il enisü'l-uşşak beyanmdadur. Ve hatime, ilm-i şi'rin fevaid li1 beyanmdadur. · Bu kitaba Bahr~'l::Ma'arif diyü ad _v irdim." · şeklinde ortaya konulmaktadır. · 123/b varak'ta bulunan «Makale-i Saniyye»den bir kısmı nakle delim : "Makale-i saniyye sanayi-i şi'riyye beyanmdadur : İUlgil ki, üstadlar sanayi-i şi'riyyede tersi' ile ibtida idegelmişler­ dür. Tersi : Bunun yukaruda ıiıa'na-Yı. Iügavisi ve ma'na-yı ıstılahisi beyan olunmuşdur. Bunda, misallerden irad idelüm. Kur'an-ı .t\zim' den misal: İnne'l-ebrara ıe~fi na'im ve inne'l-fücc;ara le-fi caıiim?' (1) Sürüri fakir c;iimiş : Gaz e I Görmek içün hüsnüni alsa ele yar ayine Direm ana kendüni görme igen yar ayine Kalbini doğnldıgör Hakk'a dilersen feyz-i rast Aksin egri gösterir kesr olsa ta çar ayine Gün yüzin iy gonce-leb virde nice teşbih idem Kim anun ömri güni varmaz çü her bar ayine İy Sürüri gün mukabil oldı aya sanuram Görmek içün hüsnini alsa ele yar ayine Bahrü'l~Maarif, 126/b varak'ta yer alan:· şu mısralarla. sqna· er- mektedir : Maskenin dünya serayında seray it da'ima Dar-ı ukba'da ana Darü's-selam'ı kıl makam Bu seray içre Sürüri hıdmete ka'im olub Ol seray içinde dahi olsun anunla hümaın Hah:k refiki zatina-sa'di Sürüri eylesün İki alemde şefi'i ola hem Hayrü'I-enam (1) Manası : "İyilcr Cennet'te; kötüler Cehennem'dedir." Ö n-d-e r G ö ç g ü n !Ol Bu dü'aya her ki amin dirse kalbile sıdk-ı olsun selametler muhassal vesselam Canına Tarih : 1007 CM. 1598) Bahrü'l-Maarif'in bir yazma nüshası da, Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi'nde 486 nurnarada kayıtlıdır. Mustafa Muslihiddin Sürüri Efendi'ye ait olan eser, H. 956 1 M. 1549'da geçen bu hattat Muhammed yazılmıştır. Adı nüshayı, Mustafa Bin Muhammed Mustafa, İstanbul'da H. 1095 1 M. 1683'de müellif istinsah hattından etmiştir. Esel"i; 19,5 X 10 ebadındaki kahverengi deri cild içerisindedir. Ya Nesih olup, metin metin siyah mü zısı başlıkları kırmızı, kısımları rekkeple ya~ılmıştır. Tam adı, 1/a varak'ta da kaydedildiği üzere : "Kitabu Bahrü'l-Ma'arif-i Süruri"dir. CEVAHİRÜ'L-ESDAF . . . . ' . Kayıt numarası : 23924 Cild ebadı : 28,5x20 : 21,5x 13 Yazı ebadı Sayfa sayısı : 414 Hattı : N esih kırması - renkli mukavva cild bulunan mensur Tef Kırmızı içerisi:ı:ı-de bL~ sir Çok az _kitabıdır. yıpranmıştır. Metin başlıkları kırmızı ve me_tin lnsı:rnları siyah_ mürekkeple- yazılmıştır. · Her sayfada ?9 satır bulunmaktadır ve sayfalar kırmızı renkli, tek şeritli cedveller içine alınmıştır·. Son J kısımda bulunan 206. ve 207. varaklar hiç tamamen yazılmamıştır; boştur. Esere, 1/b varak'ta Besınele ile başlanmakta ve "Emma ba'd : Çün Sultan-ı a.'zaıri-:Ve Padişah-ı muazzam L. J sultan İbn-i suı .. tanü~s-sultan Ebu'l-feth İsfendiyar bin Bayezid Han halled-Allahü ~ülkehü ve siiitanehu ve evzah-ı ale'I-aiemin bürhane işaret kıldı- · lar. Sultan-zade-i a'zam sahibü's-seyfü'l-kalem İbrahim Beg Çelebi/ içün halled-Allahü devleten ve ebbede sa'adetehu bu za'if muhibbe pak i'tikadlarindan ve -tabir nazariarından -buyurdular kim. Kela- Selçuk -Dergisi mullah tefsirini terceme. idem. Evvelind.en ahirine-degin,. ta halv et· leründe mütalaa lnlalar, mübarek hatırıarı safa hulub, andan hemi Ş3 hazz alalar. Dar-ı ahiretde anunla d.ost rızasın J~l1lalar. Ben za'ife ki, inayetle nazar kılasııi ve mi~kinki ~edet idesin, bi-çareni utandırinayan tevfikinle · tamani i tmek er-zarii kİlasm~<Ben bu kitabıını ldm adını Cevahirü'l~esdaf kıldım.~ ol Hazretıe mübıtrek: kılsın. Kereminden · sa'yini zayi'. kılmayasın." denilerek söze girilmektedir. Daha sonra: "Sureii;I-Bakara;' "Sureti'l-İmran" ·- Yusuf"-- -,SU:re~i . .. gibi metin başlıklari altında, ilgili surelerin -tefsirlerine geÇii-, mektedir: Kitapta, Kur-'an baştan sona lutdar tefsir ediı_mişti~. Eser, 205/b varak'ta : , ... mine'l-cinneti vennas ı Cinnilerden dahi Adem~~lanlarından ba'zıları aydı : Şeytan Adem'den olur, nice ki cindert olur, pes anuiı~ dahi şerrinden sakın­ mak gerek. Hazret-i ResiÜ'd(:m (S.A.V.ı!rivayet-olundu; her kim mu' avezeteyn okısa, göh:cferi. ihen c~m'i kitfÜ>lari okumuşca sevab var. Sadaka Resuluilah ve sadaka Habibullah,: Aİlahümme sallü vesellem aleyhi teslimat~ Sene : 985"- · c·:::·· Şeklinde sona ermektedir.· Adı geçen bu nüsha, H. 9851 M. i577'de H:~ıiı Efendi adında bir· zat tarafından' istinsah edilmiştir: . ·- ' . . C E VA H iR ü 1 L-KE Lt MAT Kayıt numarası : :23949' .Cild ebadı - ·· : -20,~:X:·.11' --· -· - ·--· . Yazı ebadı : 14 X 6,5 Sayfa sayısı : 86 Hattı .. -: Nesih ·Kahverengi deri cildli, çok az yıpranmış, inanzum, ArapÇa/dari · Türkçe'ye bir lügattır. · · · . Metin başlıklan kırmızı,- metin kısımları siyah mürekkep1e ya-: ; zılmıştır. ~aJT!~~ar tek_ şeritli v~}nrmızı ren~li ced,v~lJeı::Jç!n~ ~lgımış::·~