T.C. DİCLE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DİYARBAKIR KOŞULLARINDA ANA VE İKİNCİ ÜRÜN TANE MISIR TARIMINDA BAZI TARIMSAL VE TEKNOLOJİK ÖZELLİKLER ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR Şerif KAHRAMAN DOKTORA TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI DİYARBAKIR Şubat-2016 TEŞEKKÜR T.C Yüksek Lisans Tez konumu belirlemede ve çalışmaların tüm aşamalarında DİCLE ÜNİVERSİTESİ desteğiniesirgemeyen Danışman Hocam Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILDIRIM’a, mesleki bilgi ve FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ birikimi ile katkılarından dolayı Yrd. Doç. Dr. Hasan KILIÇ'a, tezimin olgunlaştırılmasında DİYARBAKIR emeği geçen Doç. Dr. Tuba BİÇER ve Yrd. Doç. Dr. Hakan YILDIRIM’a, çalışmada yardımlarını esirgemeyen mesai arkadaşlarım Enver KENDAL, Hüsnü AKTAŞ, Mehmet Şerif KAHRAMAN tarafından yapılan ‘‘Diyarbakır Koşullarında Ana ve KARAMAN, Hasan DOĞAN ve Remzi EKİNCİ’ye, bu çalışmanın yürütülmesi amacıyla İkinci Ürün Tane Mısır Tarımında Bazı Tarımsal ve Teknolojik Özellikler kaynak desteğinde bulunan DÜBAP ve TAGEM yetkililerine, ayrıca tüm yoğun zamanlarımda baÜnaz edreisnteek leArirnai şetkısrimk aetlmare’y’e nk aoilneumlue tebşuek kçüarl ıeşdmerai,m .j ürimiz tarafından Tarla Bitkiler Anabilim Dalında DOKTORA tezi olarak kabul edilmiştir. Jüri Üyeleri Başkan : Prof. Dr. Selime ÖLMEZ BAYHAN Üye : Prof. Dr. Tuba B İÇER Üye (Danışman) : Doç. Dr. Aydın ALP Üye : Doç. Dr. Çetin KARADEMİR Üye : Yrd. Doç. Dr. En ver KENDAL Tez Savunma Sınavı Tarihi: 05/02/ 2016 Yukarıdaki bilgilerin doğruluğunu onaylarım. ....../..... ./......... Doç. Dr. Mehmet YILDIRIM Enstitü Müdürü TEŞEKKÜR İnsan gıdası ve hayvan yemi olarak kullanılmasının yanı sıra sanayide de alkol, ispirto, yağ, irmik, tutkal, biyoetanol gibi ürünlerin üretiminde hammadde olarak kullanılan mısır bitkisinde birim alandan elde edilecek üretim miktarını artırmak ve sanayi sektörünün isteklerine uygun mısır çeşitlerini belirlemek önemlidir. Ülkemizdeki tescilli mısır çeşitlerinden maksimum fayda sağlanmalıdır. Bu yüzden ilimizde çeşitlerin performanslarının belirlenmesi önemli hale gelmiştir. Diyarbakır koşullarına uygun, kalite ve verimlilik yönünden üretici ve tüketici isteklerine cevap veren, yüksek verimli ana ürün ve ikinci ürün olarak yetiştirilecek tane mısır çeşitlerinin farklı yetiştirme dönemlerinde, tane verimi ve bazı kalite unsurlarına etkisinin saptanması ve bölge çiftçisinin kullanımına sunulmasını amaçlayan bu araştırmanın yürütülmesinde başta danışman hocam Doç. Dr. Aydın ALP’e ve her zaman desteklerini gördüğüm hocalarıma, tezimin olgunlaştırılmasında emeği geçen Prof. Dr. Selime ÖLMEZ BAYHAN, Prof. Dr. Tuba BİÇER, Doç. Dr. Çetin KARADEMİR ve Yrd. Doç. Dr. Enver KENDAL’a, çalıştığım kurumda arazide benimle birlikte çalışarak emek sarfeden işçi arkadaşlarıma, teknik ve idari konularda yardımlarını esirgemeyen mesai arkadaşlarıma, bu çalışmanın yürütülmesi amacıyla kaynak desteğinde bulunan DÜBAP yetkililerine, ayrıca tüm yoğun zamanlarımda bana desteklerini eksik etmeyen aileme teşekkür ederim. I DESTEK SAYFASI Bu araştırma, Dicle Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından 14-ZF-133 nolu proje ile desteklenmiştir. II İÇİNDEKİLER Sayfa TEŞEKKÜR……………………………………………………………………………. I DESTEK SAYFASI…………………………………………………………………… II İÇİNDEKİLER…………………………………………………………….................... III ÖZET…………………………………………………………….................................... V ABSTRACT……………………………………………………………......................... VI ÇİZELGE LİSTESİ……………………………………………………………............ VII ŞEKİL LİSTESİ……………………………………………………………………… XIII KISALTMA VE SİMGELER………………………………….…………………….. XIV 1. GİRİŞ……………………………………………………………….................. 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR…………………………………………………… 9 3. MATERYAL ve METOT…………………………………………………… 25 3.1. Materyal………………………………………………………………............... 25 3.2. Metot...…………………………...…………………….………….................... 26 3.2.1. Gözlem ve Ölçümler …………………………………………………………... 28 3.2.1.1. Tarımsal ve Teknolojik Özellikler……………………………………………. 28 3.2.2 Verilerin Değerlendirilmesi…………………………………………………….. 30 4. BULGULAR VE TARTIŞMA……………………………………………….. 31 4.1. Tepe Püskülü Çıkarma Süresi………………………………..……...........2..2.. . . . 31 4.2. Koçan Püskülü Çıkarma Süresi..………………………………………………. 35 4.3. Bitki Boyu ………..……………………………………………..……………... 39 4.4. İlk Koçan Yüksekliği..………………………………………..………………… 43 4.5. Sap Kalınlığı ………………………………………………………………........ 47 4.6. Bitkide Yaprak Sayısı…………………………………………………………... 50 4.7. Klorofil Miktarı…………………………………………………………............ 54 4.8. Hasatta Bitki Sayısı…………………………………………………………...... 57 4.9. Koçan Sayısı ………………………………………………………………..... 61 4.10. Koçan Uzunluğu ..…………………………………………………………..... 64 III 4.11. Koçan Kalınlığı ………………………………………….................................. 68 4.12. Koçanda Tane Sayısı…………………………………………………………... 72 4.13. Koçanda Tane Ağırlığı…………………………………………………………. 75 4.14. Bitkide Koçan Sayısı…………………………………………………………... 79 4.15. Tane/Koçan Oranı…………………………………………………………....... 82 4.16. Birim Alan Tane Verimi…………………………………………………......... 86 4.17. Tek Bitki Verimi…………………………………………………………......... 90 4.18. Bin Tane Ağırlığı ……………………………………………………………… 93 4.19. Hasatta Tane Nemi …………………………………………………………...... 97 4.20. Hektolitre Ağırlığı …………………………………………………………...... 101 4.21. Ham Yağ Oranı ..…………………………………………………………...... 104 4.22. Ham Protein Oranı …………………………………………………………....... 108 4.23. Nişasta Oranı…………………………………………………………................ 111 4.24. Rastıklı Bitki Sayısı…………………………………………………………… 115 4.25. Yatma……….…………………………………………………………........... 117 4.26. Bitki Görünümü…………………………………………………………........... 118 4.27. Koçan Görünümü …………………………………………………………........ 119 4.28. Koçan Ucu Kapalılığı ……………………………………………………… 121 4.29. Yaprak Dikliği …………………………………………………………........... 123 4.30. Yaprakta Kıvrılma Oranı …………………………………………………........ 124 4.31. Ana Ürün ve İkinci Ürün Verilerinin Karşılaştırılması ……………………… 125 Tane Verimi İle İncelenen Diğer Özellikler Arasındaki İkili İlişkilerin 4.32. Belirlenmesi…….…………………………………………………………… 126 5. SONUÇ VE ÖNERİLER…….………….……………………………............. 129 6. KAYNAKLAR……………………………………………………………........ 133 EKLER………………………………………………………………………………….. 141 ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………….……………..... 151 IV ÖZET DİYARBAKIR KOŞULLARINDA ANA VE İKİNCİ ÜRÜN TANE MISIR TARIMINDA BAZI TARIMSAL VE TEKNOLOJİK ÖZELLİKLER ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR DOKTORA TEZİ Şerif KAHRAMAN DİCLE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI 2016 Mısır, dünyada olduğu gibi ülkemizde de sosyo-ekonomik öneme sahip bir bitkidir. Farklı türleri ve geniş adaptasyon özelliği ile yeryüzünde farklı ekolojilerde geniş ekim alanlarına sahiptir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi mısır tarımının gelişmesi için, öncelikle çevre koşullarına uyumlu, yüksek verimli ve iyi kalite özelliklerine sahip mısır çeşitlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Verim ve kalitesinde düşüş olmadan iki farklı dönemde mısır yetiştirme imkanlarının araştırılmasının bölge mısır tarımına katkı sağlayacağı şüphesizdir. Bu çalışma, GAP Uluslararası Tarımsal Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü araştırma ve uygulama alanında 2014-2015 yıllarıında tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Güneydoğu Anadolu Bölgesi iklim koşullarına uyumlu olduğu düşünülen ve farklı vejetasyon süresine sahip olan 15 adet tane mısır çeşidi farklı tohumluk kuruluşlarından temin edilmiş ve araştırmada materyal olarak kullanılmıştır. Araştırmada 24 tarımsal karakter ve 6 adet teknolojik özellik incelenmiştir. Ana üründe incelenen özellikler yönünden; tepe püskülü çıkarma süresi (75.7-80.3 gün), koçan püskülü çıkarma süresi (79.7-84.5 gün), bitki boyu (233.9-277.3 cm), ilk koçan yüksekliği (79.8-125.1 cm), sap kalınlığı (18.9-23.7 mm), bitkide yaprak sayısı (13.6-15.7 adet), klorofil miktarı (48.5-56.4), koçan sayısı (50.33-55.50 adet), koçan uzunluğu (18.8-23.1 cm), koçan kalınlığı (43.92-48.55 mm), koçanda tane sayısı (489.2-621.7 adet), bitkide koçan sayısı (0.975-1.071 adet), tane/koçan oranı (% 83.63-88.00), 1000 tane ağırlığı (287.1-378.6 g), hasatta tane nemi (% 13.16-16.75), hektolitre ağırlığı (77.09-81.76 kg), ham yağ oranı (% 3.19- 4.57), ham protein oranı (% 7.96-8.62) ve nişasta oranı (% 71.51-72.95) bakımından çeşitler arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Tane verimi yönünden çeşitler arasında % 5 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuş, verim 1580.2 kg/da (PR31D24) ile 1278.7 kg/da (Ada 95.16) arasında değişmiş olup, deneme ortalaması 1388.8 kg/da olarak bulunmuştur. İkinci üründe incelenen tüm özellikler yönünden çeşitler arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuş, verimler 1502.3 kg/da (Katone) ile 1082.2 kg/da (Breaker) arasında değişmiş olup, deneme ortalaması 1266.0 kg/da olarak bulunmuştur. Çalışmadan elde edilen veriler ışığında; ana üründe PR31D24, Sy Radioso, Suerto, 72May80, P.31G98, Katone ve Sy Lucroso çeşitleri, ikinci üründe ise Katone, PR31D24 ve Kerbanis çeşitlerinin Diyarbakır şartlarında çiftçilere önerilebileceği sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Mısır, ana ürün, ikinci ürün, çeşit, kalite, verim ve verim unsurları. V ABSTRACT RESEARCH ON SOME AGRICULTURAL AND TECHNOLOGICAL PROPERTIES IN THE MAIN AND SECOND CROP GRAIN CORN CULTIVATION IN DIYARBAKIR ECOLOGICAL CONDITIONS PhD THESIS Şerif KAHRAMAN DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF DICLE 2016 Maize is a plant that has socio-economic importance in the world as well as in our country. It has large plantations in different ecological of the world with extensive adaptations and different species features. It is necessary to determine the maize varieties which primarily compatible with the environment with high yield and good quality properties, for the development of maize agriculture in Southeastern Anatolia Region. It will certainly contribute to the corn cultivation of region, the efficiency of corn can be grown in two different periods without a reduction in yield and quality. The study was caried out in applications field of GAP International Agricultural Research and Training Center, according to a randomized complete block design with three replications in 2014 and 2015 years. Totally 15 different corn varieties which is considered to be compatible with the climate and vegetation of Southeastern Anatolia Region, has been obtained from different organizations were used as research material. In this study, totally 24 agricultural research features and 6 technological characters were examined. In terms of the features, discussed in the main product; tasseling periods (75.7-80.3 day), silking periods (79.7-84.5 day), plant height (233.9-277.3 cm), first ear height (79.8-125.1 cm), stem thickness (18.9-23.7 mm), number of leaf per plant (13.6-15.7), chlorophyll content (48.5-56.4), number of ear (50.33-55.50), ear length (18.8-23.1 cm), ear thickness (43.92-48.55 mm), number of kernels per ear (489.2-621.7), number of ear per plant (0.975-1.071), kernel/ear ratio (83.63-88.00 %), 1000 kernel weight (287.1-378.6 g), harvest grain moisture (13.16-16.75 %), hectoliter weight (77.09-81.76 kg), crude oil ratio (3.19-4.57 %), crude protein ratio (7.96- 8.62 %) and starch ratio (71.51-72.95 %) were found significant differences at the level of 1% for investigated traits among the maize varieties. It was found significant differences at the level of 5 % among the maize varieties in terms of grain yield. Grain yield of maize varieties was found to be between15802 kg/ha (PR31D24) and 12787 kg/ha (Ada 95.16) and the average yield was determined as 13888 kg/ha. According to the findings of all experiment in the second cropping, it was found significant differences at the level of 1% for investigated traits among the maize varieties, yields of varieties ranged between 15023 kg/ha (Katone) with 10822 kg/ha (Breaker) and the average yield was determined as 12660 kg/ha. In the light of the data obtained from study; PR31D24, Sy Radioso, Suertoda, 72May80, P.31G98, Katone and Sy Lucroso varieties in the main cropping, Katone, PR31D24 and Kerbanis varieties in the second cropping may be suggested to farmers in Diyarbakir conditions. Key Words: Maize, main crop, second crop, variety, quality, yield and yield components. VI ÇİZELGE LİSTESİ Çizelge No Sayfa Dünya’da En Çok Tane Mısır Üretim Yapan İlk 20 Ülkenin Üretim Çizelge 1.1. Miktarı, Verim Ortalaması ve Üretimdeki Payı 2 Ülkemizde üretim çeşidine (1. ve 2. ürün) göre mısır ekim alanı, Çizelge 1.2. üretimi ve verim ortalaması 5 GAP Bölgesindeki illerin üretim çeşidine (1. ve 2. ürün) göre mısır Çizelge 1.2. ekim alanı, üretimi ve verim ortalaması 7 Çizelge 3.1.1. Çeşit Sahibi Kuruluşlar ve Olum Grupları 25 Çizelge 3.1.2. Ekim Öncesi 0-30 cm Derinlikten Alınan Toprak Çizelge 3.1.2. Analizlerine Ait Sonuçları 26 Çizelge 3.1.3. Deneme yerinin 2014/2015 yıllarına ait yağış, nem ve sıcaklık değerleri 26 Ana Üründe, Tepe Püskülü Çıkarma Süresi Özelliğine İlişkin Varyans Çizelge 4.1. Analiz Sonuçları 32 Ana Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Tepe Çizelge 4.2. Püskülü Çıkarma Süresi (Gün) Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan 32 Gruplar İkinci Üründe, Tepe Püskülü Çıkarma Süresi Özelliğine İlişkin Çizelge 4.3. Varyans Analiz Sonuçları 34 İkinci Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Tepe Çizelge 4.4. Püskülü Çıkarma Süresi (Gün) Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan 34 Gruplar Ana Üründe, Koçan Püskülü Çıkarma Süresi Özelliğine İlişkin Çizelge 4.5. Varyans Analiz Sonuçları 36 Ana Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Koçan Çizelge 4.6. Püskülü Çıkarma Süresi (Gün)Ortalama Değerleri ve AÖF Testine 36 Göre Oluşan Gruplar İkinci Üründe, Koçan Püskülü Çıkarma Süresi Özelliğine İlişkin Çizelge 4.7. Varyans Analiz Sonuçları 38 İkinci Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Koçan Çizelge 4.8. Püskülü Çıkarma Süresi (Gün)Ortalama Değerleri ve AÖF Testine 38 Göre Oluşan Gruplar Çizelge 4.9. Ana Üründe, Bitki Boyu Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 40 Ana Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Bitki Boyu Çizelge 4.10. (cm) Ortalama Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan Gruplar 40 Çizelge 4.11. İkinci Üründe, Bitki Boyu Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 42 İkinci Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Bitki Boyu Çizelge 4.12. (cm) Ortalama Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan Gruplar 42 Çizelge 4.13. Ana Üründe, İlk Koçan Yüksekliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 44 VII Ana Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının İlk Koçan Çizelge 4.14. Yüksekliği (cm) Ortalama Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan 44 Gruplar İkinci Üründe, İlk Koçan Yüksekliği Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Çizelge 4.15. Sonuçları 46 İkinci Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının İlk Çizelge 4.16. Koçan Yüksekliği (cm) Ortalama Değerleri ve AÖF Testine Göre 46 Oluşan Gruplar Çizelge 4.17. Ana Üründe, Sap Kalınlığı Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 48 Ana Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Sap Kalınlığı Çizelge 4.18. (mm) Ortalama Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan Gruplar 48 İkinci Üründe, Sap Kalınlığı Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Çizelge 4.19. Sonuçları 49 İkinci Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Sap Çizelge 4.20. Kalınlığı (mm) Ortalama Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan 50 Gruplar Ana Üründe, Bitkide Yaprak Sayısı Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Çizelge 4.21. Sonuçları 51 Ana Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Bitkide Çizelge 4.22. Yaprak Sayısı (adet) Ortalama Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan 52 Gruplar İkinci Üründe, Bitkide Yaprak Sayısı Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Çizelge 4.23. Sonuçları 53 İkinci Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Bitkide Çizelge 4.24. Yaprak Sayısı (adet) Ortalama Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan 53 Gruplar Ana Üründe, Klorofil Miktarı Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Çizelge 4.25. Sonuçları 55 Ana Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Klorofil Çizelge 4.26. 55 Miktarı Ortalama Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan Gruplar İkinci Üründe, Klorofil Miktarı Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Çizelge 4.27. Sonuçları 56 İkinci Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Klorofil Çizelge 4.28. Miktarı Ortalama Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan Gruplar 57 Ana Üründe, Hasatta Bitki Sayısı Özelliğine İlişkin Varyans Analiz Çizelge 4.29. Sonuçları 58 Ana Üründe, Yıl, Çeşit ve Yıl x Çeşit İnteraksiyonlarının Hasatta Çizelge 4.30. Bitki Sayısı (adet) Ortalama Değerleri ve AÖF Testine Göre Oluşan 58 Gruplar Çizelge 4.31. İkinci Üründe, Hasatta Bitki Sayısına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 60 VIII