T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI TESİSAT TEKNOLOJİSİ VE İKLİMLEN- DİRME TEMEL ELEKTRİK ARK KAYNAĞI Ankara, 2014  Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğ- retim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrenci- lere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme materyalidir.  Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.  PARA İLE SATILMAZ. İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 .................................................................................................... 2 1. İŞ PARÇASINI HAZIRLAMA ........................................................................................... 2 1.1. El Tesviyeciliği ............................................................................................................. 2 1.1.1. Markalama ............................................................................................................. 3 1.1.2. Eğe Çeşitleri ve Eğeleme Kuralları ....................................................................... 6 1.2. Kaynak Ağzı Açma ....................................................................................................... 8 1.2.1. Kaynak Ağzı Açma Araçları ............................................................................... 11 1.2.2. Kullanılan Takımların Bakımı ............................................................................. 11 1.2.3. Eğelerin Bakımı ................................................................................................... 11 1.2.4. Markalama Aletlerinin Bakımı ............................................................................ 12 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 13 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 16 ÖĞRENME FAALİYETİ–2 .................................................................................................. 18 2. ELEKTROT TUTUŞTURMA ........................................................................................... 19 2.1. Kaynak Makineleri Çeşitleri ....................................................................................... 20 2.2. Elektrik Kazalarına Karşı Alınacak Tedbirler ............................................................. 21 2.3. Amper Ayarı Yapmak ................................................................................................. 22 2.3.1. Akımın Kaynak Üzerindeki Etkisi ....................................................................... 22 2.4. Elektrotlar, Çeşitleri ve Özellikleri ............................................................................. 27 2.4.1. Rutil Elektrotlar ................................................................................................... 32 2.4.2. Asit Elektrotlar .................................................................................................... 33 2.4.3. Oksit Elektrotlar .................................................................................................. 34 2.4.4. Bazik Elektrotlar .................................................................................................. 34 2.4.5. Selülozik Elektrotlar ............................................................................................ 37 2.5. Kaynakçı Takımları..................................................................................................... 38 2.5.1. Kaynak Temel Elemanları ................................................................................... 38 2.5.2. Kaynak Pens ve Şasesi......................................................................................... 38 2.5.3. Kaynak Maskeleri ve Camı ................................................................................. 41 2.5.4. Kaynak Kabloları ................................................................................................. 42 2.5.5. Kaynak Yardımcı Elemanları .............................................................................. 44 2.6. Elektrik Kaynağında Güvenlik Önlemleri .................................................................. 49 2.7. Örtülü Elektrot Tutuşturmak ve Ark Boyunu Ayarlamak ........................................... 50 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 51 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 55 ÖĞRENME FAALİYETİ–3 .................................................................................................. 57 3. PUNTALAMA ................................................................................................................... 57 3.1. Elektrik Ark Kaynak Makineleri ................................................................................. 57 3.1.1. Kaynak Jeneratörleri ............................................................................................ 57 3.1.2. Kaynak Redresörleri ............................................................................................ 59 3.1.3. Kaynak Transformatörleri ................................................................................... 60 3.2. Malzeme Cinsine Uygun Elektrot Seçimi ................................................................... 62 3.3. Malzeme Kalınlığına Uygun Amper Ayarı ................................................................. 63 3.4. Puntalama Tekniği ...................................................................................................... 64 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 68 i ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 71 ÖĞRENME FAALİYETİ–4 .................................................................................................. 73 4. DÜZ DİKİŞ ÇEKME ......................................................................................................... 73 4.1. Kaynak Uygulamaları ................................................................................................. 73 4.1.1. Yatayda Düz Dikiş Çekme .................................................................................. 76 4.1.2. Dikeyde Düz Dikiş Çekme .................................................................................. 80 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 82 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 94 MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 96 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 99 CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 102 KAYNAKÇA ....................................................................................................................... 104 ii AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR ALAN Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme DAL/MESLEK Alan Ortak MODÜLÜN ADI Temel Elektrik Ark Kaynağı Elektrik ark kaynağına ait kavramların ve becerilerin MODÜLÜN TANIMI kazandırıldığı bir öğrenme materyalidir. SÜRE 40/24 ÖN KOŞUL Bu modülün ön koşulu yoktur. Kaynak parçalarını hazırlamak. Elektrik-ark kaynağı ile YETERLİK sac parçaları puntalamak. Yatayda ve dik pozisyonda dikiş çekmek. Genel Amaç Öğrenci bu modül ile gerekli ortam ve koşul sağlandığın- da tekniğine uygun Elektrik-Ark Kaynağı İle Sac Par- çaları Puntalayabilecektir. Amaçlar MODÜLÜN AMACI  İş parçasını kaynağa hazırlayabileceksiniz.  Elektrot seçimi yaparak elektrot tutuşturabileceksiniz.  Puntalama yapabileceksiniz.  Yatay veya düşey konumda düz dikiş çekebileceksi- niz. Ortam: Elektrik ark kaynak atölyesi EĞİTİM ÖĞRETİM OR- Donanım: İş parçası, Çizecek, Metre, Testere, Eğe, Zım- TAMLARI VE DONA- para, Gönye, Kaynak makinesi, Elektrot, Kaynak çekici, NIMLARI Tel fırça, Maske, Deri Önlük. Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. ÖLÇME VE DEĞERLEN- Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli DİRME test, doğru-yanlış testi, boşluk doldurma vb.) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir. iii GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, “Eğer metal ise, kaynak yap” diye eski bir deyiş vardır. Gerçekte de, dayanıklılık için bütün metallere kaynak yapıldığı doğrudur. Ancak plâstik endüstrisindeki gelişmeler, plastik boruların tesisat işlerinde kullanılmasına neden olmuştur. Bu nedenle plâstik boruların birleş- tirilmesinde kullanılan yöntemleri de plâstik kaynağı adı altında toplayarak gerçekleştirme- mizi zorunlu kılmaktadır. Plâstiğin yapı tesisatlarında boru ve bağlantı parçaları olarak kul- lanıldığı bir gerçektir. Birçok uygulamada bu işlemin, tesisatçılar tarafından yapılabiliyor olması, plâstik kaynağının işlem basamakları içine dahil etmemizi gerekli kılmaktadır. Bazı metallere kaynak yapmak çok kolay, bazılarına ise çok zordur. En inceden en ka- lınına kadar bütün metaller kaynak ile birleştirilebilir. En kolay bulunan metaller ile daha dayanıklı olanları kaynak işlemlerinde daha çok kullanılır. Elektrik ark kaynağı ile bilgilerin sizlere verilmesinin başlangıcında, temel elemanlar üzerinde duracağız. Bu kısımda öğrendi- ğiniz elemanları pratik bilgiler aldığınız atölyelerinizde rahatlıkla bulabilirsiniz. Atölyelerde yapacağınız temrin çalışmalarıyla bilgi ve becerileriniz daha da artmış olacak. Yalın olarak kaynak; metal ve alaşımlarının ergime derecelerinin üzerindeki sıcaklık- larda ergitilerek birleştirilmesi anlamını taşımaktadır. Bu işlem gerçekleştirilirken, bir ısı kaynağına öncelikli olarak ihtiyaç duyulmaktadır. Çünkü metal, ancak bir ısı kaynağından alınan ısı enerjisiyle, ergime derecesinin üzerine kadar olan sıcaklıklarda ergitilebilir. Elekt- rik ark kaynağında ısı enerjisi, elektrik akımıyla sağlanır. Isı elde edilmesinde mutlaka elekt- rik enerjisinden yararlanmak ve bununla kaynak yapmak zorunluluğu yoktur. Birçok kaynak uygulamasında değişik yöntemler kullanarak ısı elde etmek mümkündür. Örneğin, diğer bir kaynak yöntemi olan oksi-gaz kaynağında ısı kaynağı; yanıcı ve yakıcı iki gazın birleşimin- den ve yakılmasından sağlanır. Daha sonra elde edilen ısı, uygun donanımlar yardımıyla kaynak bölgesine iletilir. Daha önceki modüllerde aldığınız oksi asetilen kaynağı bilgilerine bu modülle elektrik ark kaynağı temel bilgileri eklendiğinde meslek yaşantınızda karşılaştınız birçok kaynaklı birleştirmeyi başarılı bir şekilde gerçekleştirmiş olacaksınız. Başarılı meslek yaşantıları dileğiyle… 1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 AMAÇ İş parçasını kaynağa hazırlayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Kaynak, bir dizi işlem basamaklarından oluşur. Bunlardan biri; parçaların kaynağa hazırlanmasıdır. Hazırlık işlemi başarılı bir şekilde sonuçlanırsa, diğer işlem basamaklarının başarısını derinden etkileyecektir. Parçaların kaynağa hazırlanmasının kolayca öğrenilmesi için, soğuk şekillendirme bilgilerine ihtiyacınız var. Özellikle soğuk şekillendirme makine ve âletlerinden olan; zımpara, eğe ve keskiler konusundaki bilgileri hatırlamanız için, söz konu- su bölümleri gözden geçirmeniz yararlı olur. Ayrıca, bölümün kolay anlaşılmasının sağlan- ması, aşağıdaki maddelere uyulmasına bağlıdır.  Parçaların kaynağa hazırlanması kısmına ağırlık veriniz. Böylece bölümün esas amacını kavramış olursunuz.  Tekrarlamaktan kaçınmayın. Unutmayın ki; ne kadar çok tekrar yaparsanız, o oranda öğrenmeniz kolaylaşacaktır.  Bölüm sonunda bulunan soruları cevaplandırın ve kavramada zorlukla karşılaş- tığınız yerleri, arkadaşlarınızla tartışınız. 1. İŞ PARÇASINI HAZIRLAMA 1.1. El Tesviyeciliği Tesviyenin sözlük karşılığı düz duruma getirme, düzlemedir. Metal işleme teknolojile- ri söz konusu olduğunda ise tesviye ya da tesviyecilik; iş parçasından talaş kaldırarak ya da talaş kaldırmadan yapılan şekillendirme işlemlerinin tümünü kapsar. Bu işlemler makine de ya da eskiden olduğu gibi el aletleri kullanılarak yapılabilir. Tüm bunlardan yola çıkarak tesviyeciliğin tanımı şu şekilde yapılabilir: Haddelenerek standart biçim ve ölçülere getirilmiş gereçlerin veya dökmek suretiyle, yaklaşık olarak biçim ve ölçüleri hazırlanmış parçaların üzerinden talaş alınarak kullanılabi- lir duruma getirilmesine dar anlamda tesviyecilik denir. Tesviyecinin ürettiği makine parçaları, yüzey kalitesi ve ölçü tamlığı bakımından has- sas olur. Bu nedenle tesviyecilik, ince işlemlerin uygulandığı ve ölçülüp kontrol edildiği bir meslek dalıdır. 2 1.1.1. Markalama Özellikle meslek resmi çalışmaları neticesinde elde edilen çizimlerin iş parçası üzerine aktarılması, markalama olarak adlandırılır. Bu işlem bir bakıma çizim işlemidir. Meslek resminde çizim için gösterilen özen, markalama işleminde de gösterilir. An- cak, çizilen yer ve çizimde kullanılan takımlar yönünden farklılıklar ortaya çıkar. Resim 1.1: Markalamada kullanılan pergel ve çap kumpasları Bu bölümde verilen bilgiler doğrultusunda yapılacak olan markalama, yapacağınız işin daha önceden plânlanıp, yapım resmiyle ifade edildiği biçime uyması bakımından önem taşır. Bu nedenle üzerinde biraz daha hassas durulması ve özen gösterilmesi gereken bir ko- nudur. Aksi takdirde, yapılacak küçük markalama hataları bile gereç israfına yol açacak ve işin yapımı sırasında markalama hatalarının fark edilmemesi durumunda da zaman kaybına neden olacaktır. İş parçası üzerine markalama yapmak, teknik resim çizmeye benzer. Bu yönüyle her işlem ve her markalama aletinin kullanımdaki işlem basamakları farklılık göstermektedir. Çizimler aşağıda anlatıldığı gibi yapılır:  Cetvel ya da gönye iş parçası üzerine yerleştirilir ve tutulur.  Çizecek ele alınır ve üç parmakla aşırı sıkmadan tutulur.  Çizgiler, çizecekle çizecek çekme yönünde eğik tutulmak ve cetvele dayatılmak suretiyle çizilir.  Cetvelin kenarına, çizeceğin yalnız ucu temas etmeli ve uç parça yüzeyinden çizgi boyunca kaldırılmamalıdır.  Çizeceğin ucu parça yüzeyinde hafif bir baskı ile çizgi oluşturmalı ve parça ne kadar yumuşak ise baskı o derece hafif olmalıdır.  Çizgi, devamlı ve düzgün bir şekilde çok hızlı olmamak kaydıyla çekilmelidir. 3 Mihengir kullanımı: A- Mihengir ucunun ayarlanması:  Çizecek taşıyıcı, düşey cetvel üzerinde tahminî yüksekliğe ayarlanır.  Çizecek taşıyıcının ayar vidası sıkılır.  İstenilen yükseklik mikrometrik ayar ile tespit edilir. Çizeceğin ucu ile cetvelin bölüntüleri bozulmamalıdır.  Verniyer bölüntüsü yardımı ile sürgü istenilen ölçü üzerine getirilir, ayarlama vidası sıkılır. B- Mihengirin kaydırılması:  Mihengir (ayağı) tablası sıkıca tutulur, parçaya yaklaştırılır ve çizme yönünde eğilerek çizim yapılır.  Mihengir çizim bitinceye kadar devamlı ve düzgün bir şekilde, fazla hızlı ol- mamak kaydıyla kaydırılır. İş parçası takoz parçası a açıklığı Şekil 1.1: Yarıçap, takoz kullanarak ve eğimli alanda pergel açıklığı tespiti Pergel kullanımı:  Dairenin merkezi belirlenir ve noktalanır.  Pergel açıklığı bölüntülü cetvel üzerinden ayarlanır. Tam ayarlama, ayaklardan birine hafifçe vurulmak suretiyle yapılır.  Pergel tepesinden tutulur.  Bir ayağının ucu nokta içine yerleştirilir ve pergel çizilecek yüzeye doğru çizim doğrultusunda eğilir.  Çizimde pergel tepesinden tutulur ve parmaklar arasında kaydırılarak daire çi- ziminin gerektirdiği şekilde pozisyonu değiştirilir.  Dairenin merkezi ile daire aynı düzlem içerisindeyseler istenilen yarıçap olduğu gibi iş parçasına aktarılabilir. Çizilecek dairenin merkezi iş parçası dışında ise pergel ayağını yerleştirmek üzere iş parçası önüne uygun bir takoz konulur.  Basamaklı bir parçanın markalanması gerektiğinde pergelin açıklığı (bk. Çizim 1.1.) a kadar artırılır.  Pergel çizim yönünde mutlaka eğilmelidir. Düzgün bir çizgi elde edebilmek için gereğince hareket ettirilir.  Çizimin devamı süresince mümkün olduğu kadar pergelin eğiklik açısı korun- malıdır. Bu eğim tepesinden tutulmuş pergelin hareketini kolaylaştırır. 4  Pergelin tepesi aynı zamanda pergelin simetrik ekseni etrafında dairesel bir ha- reket yapar  Asıl basınç iç ayak üzerine yapılır. Dış ayak üzerindeki basınç çizgi çizmeye yetecek kadar olmalıdır. Bu ayak üzerindeki basınç iş parçasının sertliğine bağ- lıdır (bk. Şekil1.2-1.3). Çizgi Nokta Eğim açısı Şekil 1.2: Pergel ile daire çizimi Genel olarak markalama işlemlerinin yapılması:  Markalanacak iş parçasının ölçü ve açılarının tamlığı kontrol edilir.  İş parçası üzerinde markalamanın gerçekleştirileceği ana yüzey belirlenir.  Ana yüzeyinden itibaren bütün ölçüleri kontrol edilir.  Çizgilerin kesişme noktaları nokta ile keskinleştirilir.  Markalama işlemi tamamlandıktan sonra tüm markalama yüzeyleri resme göre kontrol edilir. Pergel, çizim Pergel tepesi, ekseni yönüne doğru etrafında yer değiştirir. eğilir. Nokta Elin yörüngesi (yer değiştirme dairesi) Şekil 1.3: Pergel ekseninin daire çizimi sırasında yer değiştirmesi 5