Dinler Tarihi Araştırmalarında “Konulu Karşılaştırma” Yönteminin Kullanılması: Geoffrey Parrinder’in Çalışmalarından Bazı Örnekler* Hammet ARSLAN** Atıf/©: Arslan, Hammet (2010). Dinler Tarihi Araştırmalarında “Konulu Kar- şılaştırma” Yönteminin Kullanılması: Geoffrey Parrinder’in Çalışmaların- dan Bazı Örnekler, Milel ve Nihal, 7 (1), 187-208. Özet: Konulu karşılaştırma yöntemi, XX. yüzyılın ortalarından itibaren Dinler Tarihi araştırmalarında kullanılagelen bir metottur. Karşılaştırmalı yön- temin bir alt dalı olarak kabul edilebilecek bu yöntemde, seçilen herhangi bir dini fenomen veya konu, bütün dinlerin bakış açısına göre ele alınmaya çalışılır. Böylece konuların daha detaylı bir biçimde anlaşılması hedef- lenmektedir. Ayrıca okuyucunun, belli bir konu üzerinde farklı dinlerin görüşlerini bir arada bulma imkânına sahip olması beklenir. İngiliz Dinler Tarihçisi Geoffrey Parrinder de konulu karşılaştırma yöntemini başarılı bir şekilde kullanmış ve değişik eserler ortaya koymuştur. Bu makalede onun ibadet, mistisizm ve cinsel ahlak gibi konuları araştırırken, konulu karşılaştırma yönteminden nasıl istifade ettiğini tespit etmeye çalışacağız. Anahtar Kelimeler: Konulu Karşılaştırma Yöntemi, İbadet, Mistisizm, Cinsel Ahlak. * Bu makale, ‚Bir Din Araştırmacısı Olarak Geoffrey Parrinder: Hayatı, Kişiliği ve Dinler Tarihine Katkıları‛ başlıklı Yüksek Lisans tezimizden *Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı (Dinler Tarihi) İzmir 2004+ istifade edilerek hazırlanmıştır. ** Araş. Gör., Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Anabilim Dalı *[email protected]+. MİLELVE NİHAL inanç, kültür ve mitoloji araştırmaları dergisi cilt 7 sayı 1 Ocak – Nisan 2010 Hammet ARSLAN I. Giriş Din, çok boyutlu bir organizma1 olmasından dolayı, din konusun- da yapılan çalışmalar birçok öğeye bağlıdır. Bu nedenle araştırma esnasında farklı bilim dallarının ortaya koyduğu materyallerden faydalanılır. Bu açıdan Dinler Tarihi araştırmalarında, Arkeoloji, Tarih — özellikle beşeriyetin antik dönemleri ve tarih öncesi için — Antropoloji, Sosyoloji — günümüzde okuma-yazma bilmeyen halklar arasında ve toplumların yaşamında dinin rolünü belirle- mek açısından — ve Psikoloji — bireylerin dini yaşamdaki rolünü ve sosyal aktivitelerin bireyler üzerindeki etkisini göstermesi yö- nünden — oldukça önemli roller üstlenirler. Bunlara ilaveten, dini yaşamı ve tezahürlerini anlamak için genel tarih, folklor, mitoloji, felsefe, teoloji, linguistik, müzik ve sanat da önemlidir. Dinler Ta- rihi araştırmaları, söz konusu bu bilim dallarının ortaya koyduğu verilerden de istifade etmek suretiyle kendine has bir takım metot- lar —deskriptif, karşılaştırmalı ve fenomenolojik — çerçevesinde yürütülmektedir.2 Modern zamanlarda karşılaştırmalı din çalışmaları ve bunun bir alt dalı olarak kabul edilebilecek olan konulu karşılaştırma, din çalışmalarının ve teolojik disiplinlerin en önemlilerinden birisi haline gelmiştir. Değişik nedenlere bağlı olan göç olgusu, turistik seyahatler, kültürel, ticari ve sportif organizasyonlar değişik dinle- re mensup insanların bir arada yaşamalarına vesile olmuştur. Ay- rıca hızlı bir şekilde gelişen ulaşım ve iletişim teknolojisi bu ilişki- nin gelişimine ivme kazandırmıştır. Parrinder’in de ifade ettiği üzere insanoğlunun davranışlarının oluşmasında ve dış dünyaya 1 Din; ritüel, mitolojik, doktrinel, ahlaki, sosyal, tecrübi ve materyal boyutları ihtiva eden canlı bir organizmadır. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Ninian Smart, ‚Din ve Beşeri Tecrübe‛, çev.: Ali İhsan Yitik, DEÜİFD, C. VII, İzmir 1992, ss. 423-444; Ninian Smart, The World’s Religions, Cambridge Univ. Press, Cambridge 1998. 2 Dinler Tarihi’nin diğer bilim dallarıyla ilişkisi ve Dinler Tarihi araştırmalarında kullanılan yöntemler için bkz. Günay Tümer - Abdurrhaman Küçük, Dinler Ta- rihi, Ocak Yay., Gen. III. Bas., Ankara 1997, ss. 11-15; Mehmet Aydın, Dinler Ta- rihine Giriş, Din Bilimleri Yay., İlaveli II. Bas., Konya 2002, ss. 16-18; Geoffrey Parrinder, World Religions: From Antient History to the Present, ed.: Fact on File 188 Publication, New York 1983, s. 10-11. M N İLELVE İHAL inanç– kültür–mitoloji Dinler Tarihi Araştırmalarında “Konulu Karşılaştırma” Yönteminin Kullanılması yansımasında din duygusu önemli bir yere sahiptir. Dolayısıyla insanı anlamak için onun inancını da doğru bir şekilde anlamak önem arz etmektedir.3 Dünyanın hızla küreselleşerek köy haline geldiği bir zaman diliminde artık birlikte yaşanılan insanların din- lerinin öğrenilmesi zaruri hale gelmiştir. Bu hususta başarılı ola- bilmek için Parrinder’e göre, dinlerin kutsal metinleri yan yana konulmak suretiyle önyargısız bir şekilde, her bir dinin kendi öğre- tisini ifade etmesine izin verilmeli ve birbirlerine üstünlük sağlama gibi çabaya kesinlikle girilmemelidir. Böylece insanların zihninde soru işareti olarak duran büyük dini problemlere bir nebze olsun açıklık kazandırılabilir.4 O, bu gayesini gerçekleştirmek için konulu karşılaştırma yöntemini uygulayarak bazı araştırmalar yapmış ve bunları okuyucuların hizmetine sunmuştur. II. Genelden Özele: Konulu Karşılaştırma ve Geoffrey Parrinder Konulu karşılaştırma, temelini Bîrûnî’nin attığı5 ve Batı’da XIX. yüz- yılın sonlarında gelişmeye başlayan6 Karşılaştırmalı Dinler Tarihi araştırmalarının bir alt birimi olarak 1950’li yıllardan sonra ortaya 3 Batı’da sayıları her geçen gün artan Müslümanlar, Hindular, Budistler, Sihler ve diğer dinlerin mensupları kendilerine özgü yaşam tarzlarını sürdürmede ve ibadetlerini ifa etmede genel olarak önemli bir engelle karşılaşmamaktadırlar. Bu insanlarla sağlıklı bir iletişim kurmanın önemli bir yolu da, ana metinde de ifade edildiği gibi, onların dinlerini ve dini yaşamlarını bilmekle mümkündür. Bu bilgi de, her şeyden önce Dinler Tarihi araştırmaları sayesinde elde edilebi- lir. 4 Geoffrey Parrinder, The Indestructible Soul, George Allen & Unwin Limited, London 1973, s. 10; Upanishads Gita and Bible, Sheldon Press, II. Baskı, London 1975, s. 14. 5 Şaban Kuzgun, ‚Mukayeseli Dinler Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Prob- lemler ve Düşünülen Çözüm Önerileri‛ Türkiye I. Dinler Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Samsun 1992, s. 117. Bîrûnî’nin yaklaşık olarak 1030 yılında ta- mamladığı tahmin edilen Kitabu’t-Tahkik ma li’l-Hind isimli eserinde konular, değişik dinlerin bakış açılarına göre ortaya konulmuştur. Yahudilik, Hıristiyan- lık, Hinduizm, Budizm, Zerdüştilik, Maniheizm ve Sâbiîlik gibi dinlere deği- nilmekle birlikte, özellikle Hinduizm ve İslam arasında sıklıkla karşılaştırmalar yapılmaktadır. Ebu Reyhan el-Biruni, Al-Beruni’s India, ed.: Edward Sachou, New Delhi 1964; Bîrûnî’nin Dinler Tarihine katkıları için ayrıca bkz. Günay Tümer, Biruni’ye Göre Dinler ve İslam Dini, Ankara 1975. 6 F. Max Müller, kaleme aldığı eserler ve yaptığı çevirilerle (özellikle editörlüğü- nü yaptığı Sacred Books of the East) karşılaştırmalı araştırmanın gelişimine büyük katkı sağlamıştır. Mustafa Alıcı, Dinler Tarihinin Batılı Öncüleri, İz Yay., İstanbul 2007, s. 19-110. 189 M N İLELVE İHAL inanç–kültür–mitoloji Hammet ARSLAN çıkmıştır. Özellikle Doğu dinlerine ait kutsal metinlerin çevrilerek Batı dillerine kazandırılması, dinlerin inanç ve uygulamaları hak- kındaki materyallerin hızlı bir biçimde çoğalması ile insanın ‘öte- ki’ni öğrenme merakı, araştırmacıları söz konusu dinler üzerine daha ayrıntılı araştırmalar yapmaya sevk etmiştir. Bu süreçte din- lerdeki Tanrı / tanrılar, kutsal metin, kutsal kişi, ölüm sonrası ha- yat, kurtuluş anlayışı, dünya görüşü, sosyal yapı, ibadet biçimi ve yeri gibi konularda araştırmalar ortaya konulmaya başlanmıştır. Böylelikle XX. yüzyılın ortalarından itibaren konulu karşılaştırma yönteminin ilk ürünleri ortaya çıkmaya başlamıştır. Zamanla bu alanda yapılan çalışmaların sayısı da artmıştır. Prensip olarak şunu ifade etmek yerinde olur: Doğu ve Ba- tı’nın maddi ve manevi dünyasını anlamada farklı araştırma me- totlarından faydalanılır. Bunlardan en yararlı olanlardan birisi konulu karşılaştırma yöntemidir. Bu yöntem kullanılarak yapılan bir çalışmada, ele alınan konu, bazen seçilen birkaç din, bazen de bü- tün dinlerin bakış açısıyla değerlendirilir. Bazen ise, belli bir konu sadece bir din üzerine yoğunlaşarak ve kısmen diğer dinlerle karşı- laştırmalar yapmak suretiyle ele alınır. Konumuz olan Parrinder’in metot çalışmalarına gelince, bu hususta özetle şunları söyleyebiliriz: Parrinder, çalışmalarına genel olarak ‚Karşılaştırmalı Din Çalışması‛ adını verir. Eserleri ince- lendiğinde karşılaştırmalı yöntemin bir alt dalı olan konulu karşılaş- tırmayı iyi şekilde kullandığı görülür.7 Bu husustan olmak üzere onun belirli bir konuyu dünya dinleri bağlamında tüm detaylarıyla ele alan konulu çalışmaları ve karşılaştırmaları vardır ve bunlar disipline önemli bir açılım sağlar. Parrinder’in kanaatine göre, konulu karşılaştırmalar, bütün dinleri ele almaktan öte, birbiriyle ilişkili konular arasında ve sınırlı alanlarda yapıldığı zaman çok daha yararlı olur.8 Biz burada onun, dünya dinlerinde ibadet, mis- 7 Parrinder, misyoner bir geçmişe sahip olmasından dolayı değişik dinlere men- sup halklarla kolay bir şekilde irtibata geçebilmiştir. Böylece hem eldeki yazılı kaynaklardan istifade etme, hem de halkla olan yakın ilişkisi çerçevesinde edindiği bilgileri ve gözlemleri de kayda geçirme şansına sahip olmuştur. 8 Parrinder, bu yöntemi geniş bir sahaya uygulamakla birlikte, Yeni Ahit’te ve 190 Kur’an’da İsa veya Hintlilerin avatara inancı ile Hıristiyanların inkarnasyon inan- M N İLELVE İHAL inanç– kültür–mitoloji Dinler Tarihi Araştırmalarında “Konulu Karşılaştırma” Yönteminin Kullanılması tisizm, cinsel yaşam konularını ele alan eserleri üzerinde duraca- ğız.9 O, bu konuları ele alan müstakil kitaplar yazmış ve Worship in the World’s Religions, Mysticism in the World’s Religions, Sexual Morality in the World’s Religions başlıklarıyla yayımlanmıştır. Bu kitaplarında, ele aldığı konuya önce giriş yapmakta; sonra da, ko- nuyu -aşağıda ele alınacağı üzere- mevcut dinlerin bakış açısına göre detaylı bir şekilde ele almaktadır. Bu genel bilgiler ve kısa değerlendirmeden sonra Parrinder’in konulu karşılaştırma yöntemini uyguladığı üç konuyu ele almaya çalışacağız. Bunlar ibadet, mistisizm ve cinsel yaşamdır. Parrinder, bu konuların her birini derinlemesine ele aldığı ayrı ayrı kitaplar yazmıştır. Bu eserleri veya konuları seçmemizin nedenleri arasın- da; (i) alanda yapılan araştırmalarda temel referans kaynakları olmaları, (ii) araştırma konumuzu tam anlamıyla yansıtan ve yön- temin çok net bir şekilde uygulandığı eserler olmaları, (iii) konu başlıklarının ilgi çekici olması, (iv) oldukça tanınan eserler olmaları ve (v) akademik camianın yanı sıra bütün kesimden insanlara hi- tap etmesi sayılabilir. III. Konulu Karşılaştırma Metodunun Uygulanışı 1 - Dinlerde İbadet Anlayışı ve Uygulaması Parrinder’in konulu karşılaştırma yöntemi kullanarak yaptığı araş- tırmalardan en bilineni ibadet üzerine olanıdır. İbadet, insanlık tarihinde önemli bir yere sahip olmasına rağmen, daima ihmal edilmiştir. Bu konuda yapılan çalışmalar tam ve yeterli değildir. cı gibi karşılaştırmalı olarak incelediği meselelerde bu tür sınırlamaların çok ya- rarlı olduğunu dile getirir. Geoffrey Parrinder, ‚Thematic Comparison‛, Frank Whaling, ed.: The World’s Religious Traditions, T.&T. Clark Ltd., I. Baskı, Edinburgh 1984, s. 255; Comparative Religion, Sheldon Press, London 1976, s. 14- 16. 9 Parrinder’in ibadet, mistisizm ve cinsel yaşam gibi çalışmaları dışında konulu karşılaştırma yöntemini kullanarak hazırladığı diğer çalışmalar şunlardır: Geoffrey Parrinder, Witchcraft: European and African, Faber and Faber, London 1963; Avatar and Incarnation Faber and Faber Limited, London 1971; Upanishads Gita and Bible, Sheldon Press, II. Baskı, London 1975; Jesus in the Quran, Sheldon Press, London 1977; Sex in the World’s Religions, Sheldon, London 1980; A Dictionary of Religious and Spiritual Quotations, Routledge Publications, Newyork 2000. 191 M N İLELVE İHAL inanç–kültür–mitoloji Hammet ARSLAN Parrinder bu eksikliğin farkına varmış ve bu konuda bir eser hazır- lama ihtiyacı hissetmiştir. Sonuçta, Worship in the World’s Religions adını verdiği kitabını ortaya koymuştur. Yazar, bu kitabın daha öncekilerin bir tekrarı veya benzeri olmadığını ifade etmiştir.10 Ona göre, çoğu giriş mahiyetinde olan daha önceki çalışmalar, tama- men tarihi ve önemini yitirmiş bilgiler olan dinlerin ana vatanını, kurucusunu, mezheplerini ve öğretilerini ortaya koyar. Parrinder’e göre bir dini anlamak için sadece inançları değil, aynı zamanda ibadetleri de çalışmak gerekir. Ritüeller sayesinde toplumsal yapı ile din arasındaki ilişki daha net bir şekilde anlaşı- lacaktır. Ritüeller aynen inanç esasları gibi, dini duyguları da ifade ederler. Parrinder, ritüellerle ilgili araştırmaların son yıllarda hızla arttığını belirtmekle birlikte isimlerini zikretmediği bazı yazarların bu konuda ihmalkâr davrandıklarını belirtir.11 Bireyin tüm yaşamı boyunca başından geçen olaylar sürecinde uyguladığı ritüeller ele alınıp incelendiğinde karşılaşılan seremoni yoğunluğundan insa- nın etkilenmemesi mümkün değildir. İnsanların yaşamında dö- nüm noktası olan geleneksel ritüellerin önemi, 1909 yılında Arnold van Gennep’in The Rites of Passage ‚Geçiş Ritüelleri‛ isimli çalışma- sını yayınlamasından sonra daha da iyi anlaşılmıştır. Bu geçiş ritü- elleri insan yaşamındaki bir dönemden başka bir döneme geçiş, yani bireyin toplum içerisindeki sosyal konumunun değişimi an- lamına gelir.12 Parrinder öncelikle, ibadeti ‚inançlı insanlar tarafından icra edi- len ve dindar insanda gözlemlenen şey‛13 olarak tanımlayarak çalışma- sına giriş yapar. Ayrıca ibadeti tanımlarken Tanrı’nın da önemli 10 Kitapta dinlerin tarihsel gelişimleri hakkında bilgi verilmez. Genel olarak iba- detin mahiyeti, insanların neye inandığı ve ne şekilde dua ettikleri, ibadet eden- lerin ibadeti nasıl algıladıkları gibi konular ele alınır. Geoffrey Parrinder, Worship in the World’s Religions, Faber and Faber Limited, London 1961, s. 12. 11 Geoffrey Parrinder, African Traditional Religion, Sheldon Press, III. Baskı, London 1974, s. 79. 12 Hıristiyanlıktaki yedi sakrament’ten bazıları da insan yaşamındaki doğum, ergenliğe giriş, evlilik ve ölüm gibi önemli dönüm noktalarına işaret eder. Bu ri- tüellere genellikle değişik dini ve sihirsel uygulamalar da eşlik eder. Parrinder, African Traditional Religion, s. 90. 192 13 Parrinder, Worship in the World’s Religions, s. 11. M N İLELVE İHAL inanç– kültür–mitoloji Dinler Tarihi Araştırmalarında “Konulu Karşılaştırma” Yönteminin Kullanılması olduğuna vurgu yapar. Cemaatle yapılan ibadetin ve özel olarak yapılan bireysel duaların dinde büyük önemi vardır. Atalara ait yadigârların muhafaza edildiği yerler, haccın yapıldığı kutsal me- kânlar ve ibadetin topluca yapıldığı tapınaklar da özellikle dindar kişiler için çok önemlidir. Bunlar, Afrika gibi kutsal kitap geleneği olmayan halklar arasında bile büyük öneme sahiptir. Bu tapınakla- rın, her çağ ve zamanda ortaya çıkması Tanrı’nın her yerde oldu- ğunu ve aynı kaynaktan ilham alındığını düşünen mistiklerin or- taya çıkış nedenlerinden biridir. Parrinder, bunu ifade etmek için Mevlana’nın ‚lambalar farklıdır, fakat ışık aynıdır‛ sözünü aktarır.14 Parrinder’in ifade ettiği üzere, her gün değişik dinlere men- sup milyonlarca insan Tanrı’ya veya farklı ilahi varlıklara vakit ayırırlar. Düşüncelerini dua ve meditasyon tarzında ortaya koyar- lar. İbadet, sadece bir takım kutsal duaları, metinleri okumak veya belli bir yerde bulunmak ve belli başlı bazı hareketleri yapmak değildir. İbadet, farklı geleneklerde, farklı şekilde tezahür eder. Örneğin zihnin aydınlanması, hayatın gizemli yönünü tam mana- sıyla anlamaya çalışma, Tanrı, insanlık ve sonsuzluk hakkında düşünmek de bir ibadet yöntemidir. Ama tüm bu farklı ibadet şekillerinin ulaştıracağı tek bir amaç vardır. Bu da insanın Mutlak Hakikat ile iletişime geçmesidir. Halk arasında düzenli olarak iba- det etmeyen kimseler bile ihtiyaç anında evlerinde ibadet ederler veya hayatın problemlerini düşünürler. Parrinder’in karşılaştırmalar esnasında Hıristiyanlığı temele koyduğu gözden kaçmaz. Hıristiyanlık ve Doğu dinlerinin ibadet anlayışları karşılaştırılırken bu husus rahatlıkla görülebilir. Dinin kurumsal bir tarzda icra edilmesi Hıristiyanlığın karakteristik özel- liği olmasına rağmen Doğu kökenli dinlerin birçoğunda böyle bir durum söz konusu değildir. Hıristiyan kiliseleri toplu ibadet ve sosyal hizmetin önemine vurgu yapmalarına rağmen, Budizm veya Hinduizm’de zorunlu bir tapınak ziyareti yoktur. Bu dinlerde, tapınakların ve sokakların merasimlere katılan insanlarla dolup taştığı geleneksel halk festivallerinin haricinde din, ev merkezlidir. 14 Parrinder, Worship in the World’s Religions, s. 12-13. 193 M N İLELVE İHAL inanç–kültür–mitoloji Hammet ARSLAN Evde yapılan doğum, isim koyma, ergenliğe giriş, evlilik ve defin merasimi dini törenlerin başlıcaları arasında sayılır. İbadetin en basit biçimi ise, kişisel arzu ve isteklerin, aracı olmaksızın, dile getirildiği dualardır. Dua, aynı zamanda belirli bir formda, topluca ve bir din görevlisi nezaretinde de yapılabilir. Tanrı’ya teşekkür etmek amacıyla hediye sunma işi olan kurban, duanın gelişmiş şeklidir. Sunumlar tarım toplumlarında genellikle ilkbaharda to- hum ekimi zamanında hayırlı bir ürün almak ve sonbaharda da elde edilen hasada şükretmek için yapılır. Hasat zamanlarında yapılan festivaller hâlâ bu inancın varlığının bir göstergesidir. Tan- rıya yapılan sunumlar insanlar tarafından yenilir ve bu durum cemaat arasında sıkı bir bağ meydana getirir. Böylece Tanrı’nın, sunumların özünü ve ruhunu aldığına inanılır. Kurban objesinin, ilahi öfkeyi yatıştırdığı ve toplumun geri kalan bölümü için günah keçisi rolünü üstlendiği düşünülür. İbadet farklı eylem tarzlarıyla icra edilebilir. Burada söylemler ve eylemler toplumun ihtiyaç ve arzularını dile getirir. Müzik ve dans, kostüm ve resmî geçit, ritüe- lin etkisini güçlendirmeye yardım eder. Ritüel her zaman geleneğe ve yazılı metne göre icra edilir.15 Tarihin ilk dönemlerinden günümüze kadar insanlar kâinat ve ölüm hakkındaki inançlarını ibadet ve sembollerle ifade etmiş- lerdir. Mimari, heykelcilik, boyama, yazı / hat, müzik ve giyim / moda gibi tüm sanat çeşitleri dinin hizmetinde kullanılmıştır. Hin- distan’da sembol kullanımı çok popülerdir; fakat bizzatihi sembole ibadet edilmez. O, geri plandaki ruhun somut bir formu olarak kabul edilir. Hindu ibadeti bireyseldir; meditasyon, beden ve zihin kontrolünün yanında Tanrı ile bütünleşmeyi hedefler.16 Parrinder’in ibadet konusunu ele alan kitabında konulu karşı- laştırma yönteminin uygulanması aşamasında bazı eksikliklerinin olduğunu söylemek mümkündür. Mesela Caynizm’i ele aldığı on 15 Geoffrey Parrinder, A Book of World Religions, Hulton Educational Publication. VI. Baskı, London 1976, s. 10-11; World Religions: From Antient History to the Present, s. 19-20. 16 Parrinder, A Book of World Religions, s. 28; World Religions: From Antient History 194 to the Present, s. 7. M N İLELVE İHAL inanç– kültür–mitoloji Dinler Tarihi Araştırmalarında “Konulu Karşılaştırma” Yönteminin Kullanılması bir sayfalık bölümde Caynist ibadetine yoğunlaşmak yerine Caynizm’in kısa bir özetini vermiştir. Diğer bölümlerdekine naza- ran önemli figürler kısa ve sınırlı bir şekilde ele alınmıştır. Ayrıca, altmışıncı sayfada ele aldığı şekliyle Hindu ibadetini açıklamada ve tanımlamada çok genel bir yaklaşım tarzı sergiler.17 Dikkati çeken bir başka husus da karşılaştırma esnasında daima mensubu olduğu Hıristiyan geleneği temel alması ve karşılaştırmaları bu çerçevede yapmasıdır. 2. Dinlerde Mistisizm Parrinder’in konulu karşılaştırma yöntemini uyguladığı araştırma konularından bir tanesi de mistisizmdir. Onun Mysticism in the World’s Religions isimli eseri bu alanda çalışanlar tarafından sıkça müracaat edilen önemli bir kaynaktır.18 O, Hint ve Afrika dinleri üzerine yazdığı kitaplarında sık sık mistik öğretilere atıf yapmışsa da bu kitap, onun mistisizm üzerine yoğunlaştığı ilk çalışmasıdır. Bu eser, sadece ele alınan dinlerle ilgili metinleri okuma, alanın uzmanlarıyla tartışma ve farklı alanlardan gelen eleştirinin değil, aynı zamanda kişisel inanç ve tecrübenin de bir ürünü olarak ka- bul edilebilir.19 Parrinder, aynen ibadet konusunda olduğu gibi, bu çalışma- sında da öncelikle mistisizmi tanımlayarak işe başlar. O, mistisizmi hem kendi bakış açısına göre tanımlar, hem de diğer araştırmacılar tarafından verilen tanımlamaları ortaya koyar. Ona göre mistisizm, entelektüel kavramayla ulaşılamayan sırların bilgisini elde etme 17 Parrinder, Worship in the World’s Religions, s. 60-73; Martin Forward, A Bag of Needments: Geoffrey Parrinder and Study of Religion, Peter Lang AG, European Academic Pub., Berne 1998, s. 71. 18 Kitapta, Doğu ve Batı’daki dini geleneklere ait muhtelif mistik formlar ortaya konulur. Parrinder’e göre bu konu doğal olarak monistik (monistic) ve teistik (theistic) olmak üzere iki kutupta gelişmekle birlikte, bunlarda bir takım ayrılık- lar da söz konusudur. Kitapta, dinlerin mistik yönünü olduğu gibi yansıtmak amacıyla kutsal metinlerden birçok alıntı yapılmıştır. Ayrıca, muhtelif dini ve gayri dini geleneklerde mistisizmin nasıl farklı kisvelere büründüğü ortaya ko- nulur. Kitapta, dünya mistisizmi geniş bir şekilde veya bir dine ait mistik ya- şamın detaylı bir anlatımı yer almaz; bilakis mistisizmin önemli problemlerine ve belirgin özelliklerine bir giriş yapılır. Geoffrey Parrinder, Mysticism in the World’s Religions, Sheldon Press, London 1976, s. 15-16. 19 Parrinder, Mysticism in the World’s Religions, s. 4-5. 195 M N İLELVE İHAL inanç–kültür–mitoloji