T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI HADİS BİLİM DALI DİN GÖREVLİLERİNİN HADİS BİLGİLERİNİN MAHİYETİ ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI (NİĞDE VE MERSİN ÖRNEĞİ) YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Doç. Dr. Adil YAVUZ Hazırlayan Ahmet GÜR Konya–2011 2 GİRİŞ Toplumsal hayatımızda halkımızın manevi eğitim alanında etkin rol alanların başında din görevlileri gelmektedir. Türkiye'de yaygın din eğitiminin en önemli yerleri arasında Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı olan camiler ve Kur'an Kursları gösterilebilir. 80.636 cami, 8164 öğretime açık Kur'an Kursu vardır. Buralarda görev yapan 58.839 imam, 9.442 müezzin ve 4.381 Kur'an Kursu öğreticisi bulunmaktadır. 273.876 kişi Kur'an Kurslarına devam ederken 192.868 kişi mezun olmuştur.1 Buralarda eğitim gören insanların miktarına bakıldığında çok ciddi bir sayı ile karşılaşırız. Bu insanlar, genelde dini bilgilerini okumaktan çok dinleme ve görme yollarıyla elde eden, kendilerine öğretilen ve telkin edilen bu bilgileri çoğu zaman olduğu gibi kabullendikleri görülen kimselerdir.2 İşte bu noktada bütün sorumluluk bu insanlara din eğitimi veren kimselerde olmaktadır. Cami ve cemaat yoluyla dini bilgi almak isteyen insanların doğrudan irtibat kurduğu kişiler öncellikle erkekler için imamlar veya müezzinler, bayanlar için Kur'an Kursu öğreticileridir. Din hizmetlerinin temelini bu kimseler teşkil eder. Hal böyleyken bu mesleğin mensupları bir bakıma Diyanet İşleri Başkanlığı'nın halkın içindeki en önemli temsilcileri durumundadır. Başkanlığın başarılı ve saygın bir konuma gelmesinde imamlar başta olmak üzere müezzinler ve Kur'an Kursu hocalarının verimli bir din hizmeti vermeleri etkili olacaktır.3 Din görevlilerinin toplumun hâlihazırdaki din anlayışına sahip olmasında çok etkili bir yerleri vardır. Bu nedenle bu kimselerin sağlam ve doğru bir dinî bilgiye sahip olmaları gerekmektedir. Bu da onların Kuran’a ve hadis merkezli ilmi birikime vâkıf olmalarıyla mümkündür. Çalışmamız din görevlilerinin Niğde ve Mersin illeri özelinde dinimizin ikinci kaynağı olan hadis bilgilerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Birinci bölümde din 1http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/Diyanet-Isleri-Baskanligi-AnaMenu-sayisal-bilgiler-65.aspx (Erişim Tarihi: 17–11–2010), Bu bilgiler 1 Haziran 2010 tarihinde 2009 istatistik bilgileri olarak yayınlanmıştır. Buradaki kursiyerler ile ilgili 2008–2009 öğretim yılı sonundaki bilgiler verilmektedir. 2 Bkz. Karaman, Hayrettin, “Türkiye’de Dini Bilginin Kaynak ve Metodu Üzerine”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, 10.cilt, 112–113. sayı, s. 352, Ankara, 1971 3 Bkz. Şentürk, Habil, “İmam-Hatiplerin Din Hizmetlerinde Karşılaştığı Problemler ve Çözüm Önerileri (Isparta Örneği)”, I.Din Hizmetleri Sempozyumu, II, 63, DİB Yayınları, Ankara, 2007 3 görevliliği üzerine kısa bilgi verildikten sonra araştırmamızla ilgili bulgular etraflıca değerlendirilecektir. 4 İÇİNDEKİLER Giriş…………………………………………………….………………...……..…………….2 İçindekiler……………………………………………….…………………………………….4 Önsöz……………………………………………………………………………...….……….6 Tez Kabul Formu……………………………………………………………………………...8 Özet………………………………………………………………………………...................9 Summary……………………………………………………………………………………..10 Kısaltmalar…………………………………………………………………………………...11 Tablolar Listesi………………………………………………………………………………12 BİRİNCİ BÖLÜM ÇALIŞMANIN METODOLOJİSİ…………………………………………………………..25 Çalışmanın Amacı Ve Önemi………………………………………………………………..25 Ölçme Aracının Özellikleri………………………………………….....................................25 Varsayımlar…..……………………………………………………….……..........................27 Çalışmanın Sınırlılıkları…………………………………………….….................................28 Evren Ve Örneklem……………………………………………………..…...........................28 Konu Hakkında Yapılmış Çalışmalar……………………………..…………………………28 İKİNCİ BÖLÜM KURAMSAL ÇERÇEVE ………………………………………………………………29 1.1.Din Görevlileri Hakkında Genel Bilgi………………….……….…………………29 1.1.1. İmam……………………………………………………………....................29 1.1.2. Müezzin…………………………………………………………...................31 1.1.3. Kuran Kursu Öğreticisi………………………………………………………32 1.1.4. Kullanılan Kavramlar…………………..……………………………………33 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR VE YORUMLAR…………………………………………………………….35 2.1. Din Görevlilerinin Görev Unvanları……………………………………………35 2.2. Din Görevlilerinin Yaş Dağılımları…………………………………………….35 2.3. Din Görevlilerinin Hizmet Yılları……………………………………...............36 2.4. Din Görevlilerinin Eğitim Durumları…………………………………………..37 2.5. Din Görevlilerinin Görev Yeri Türleri………………………………… ………38 2.6. Din Görevlilerinin Kaynak Bilgileri……………………………………………38 2.7. Din Görevlilerinin Hadis Bilgilerinin Mahiyeti ve Sıhhati……………………..43 2.7.1. Din Görevlilerinin Hadis Usulü İle İlgili Çoktan Seçmeli Sorulara Verdikleri Cevaplar………………………………………….……………………………….43 1.Soru: Hadisleri rivayet eden râvilerin isimlerinin yer aldığı kısma ne denir?...43 2. Soru: Hadis ilminde râvilerin güvenirliliğini inceleyen disipline ne denir?…..47 3. Soru: Aşağıdakilerden hangisi günümüze kadar gelmiş en eski orjinal hadis mecmuasıdır?………………………………………………………………………………...50 4. Soru: Aşağıdakilerden hangisi kütüb-i sitte içinde yer almaz? ……………....53 5. Soru: Anlamı Allah’a (c.c.), lafzı Hz. Peygamber’e ait olan hadislere ne denir?..........57 5 2.7.2. Din Görevlilerinin Hadis Usulü İle İlgili Açık Uçlu Sorulara Verdikleri Cevaplar……………………………….………………………………………………………………61 1. Soru: Sahih ve hasen hadiste bulunması gereken şartları taşımayan, fakat uydurma olarak da isimlendirilmeyen hadislere ne denir? …….............................................61 2. Soru: Hz. Peygamber adına uydurulmuş sözlere ne denir?…………………65 3. Soru: Hadis rivayet eden kişinin güvenilir olmasına ne denir?………………68 4. Soru: Râvinin duyduğu hadisi başka bir râviye nakledinceye kadar iyi bir şekilde muhafaza etmesine ne denir? ………………………………………………………..72 5. Soru : Fethu’l-Bârî hangi hadis kitabının şerhidir ? ….… …………………..75 2.7.3. Din Görevlilerinin Karışık Olarak Yöneltilen İfadelere Verdikleri Cevaplar ..………………………………………………………………………………………..78 2.7.3.1. İmanla İlgili İfadeler …………………………………....…………….78 İmanla İlgili İfadelerin Değerlendirilmesi………………..…...............109 2.7.3.2. Ahkâmla İlgili İfadeler……………………………………..… ……….110 Ahkâmla İlgili İfadelerin Değerlendirilmesi …………….…………….141 2.7.3.3. Kadın ve Aile İle İlgili İfadeler…………………………..…………….141 Kadın ve Aile İle İlgili İfadelerin Değerlendirilmesi…….…………….172 2.7.3.4. Yeme-İçme İle İlgili İfadeler…………………………….…………….173 Yeme-İçme İle İlgili İfadelerin Değerlendirilmesi…………………….204 2.7.3.5. İlimle İlgili İfadeler…………………………………………………….204 İlimle İlgili İfadelerin Değerlendirilmesi…………….………………...235 2.7.3.6. Faziletlerle İlgili İfadeler…………………………………...………….235 Faziletlerle İlgili İfadelerin Değerlendirilmesi……………..………….266 2.7.3.7. Ölüm, Cennet-Cehennemle İlgili İfadeler……………….…………….266 Ölüm, Cennet-Cehennemle İlgili İfadelerin Değerlendirilmesi...............297 2.7.3.8. Zühdle İlgili İfadeler…………………………………………………..297 Zühdle İlgili İfadelerin Değerlendirilmesi…………….………………327 2.7.3.9. Toplumsal İlişkilerle İlgili İfadeler……………………………………328 Toplumsal İlişkilerle İlgili İfadelerin Değerlendirilmesi……...............359 SONUÇ VE ÖNERİLER………………………………………………………………….360 KAYNAKÇA………………………………………………………………..….…………367 EK-1: ANKET SORULARI EK-2: MÜFTÜLÜKLERİN ANKET İLE İLGİLİ OLURLARI 6 ÖNSÖZ İslam dininin ikinci kaynağı olarak Hz. Peygamber'in hadisleri gelir. İslam tarihi boyunca Müslümanlar dini bilgilerini öğrenmek için ilk aşamada din görevlilerine müracaat etmişlerdir. Din görevlilerinin gerek kendilerine birebir sorulan sorulara verdikleri cevaplarda, gerekse de yaptıkları sohbet ve vaaz gibi irşat ve tebliğ faaliyetlerinde İslam'da bu kadar önemli bir yere sahip olan hadislere yer vermemeleri düşünülemez. Hadisler, İslam'ı öğrenmek ve öğretmek için vazgeçilmez bir kaynak ve dayanak durumundadır. Bu nedenle din görevlilerinin hadis bilgileri ne kadar sıhhatli olursa aktardıkları dini bilgiler de o derece sıhhatli olur. Çalışmamız, ilk planda din görevlilerinin ayet, hadis, mevzu rivayet ve atasözlerinden oluşan ifadeler arasındaki farkı ne ölçüde bildiklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. İkinci olarak da onların hadisle ilgili kaynak bilgileri ölçülmek istenmiştir. Öncelikle her biri 4 sahih hadis, 4 mevzu rivayet, 1 ayet ve 1 atasözü olmak üzere 10’ar ifadeden oluşan konularına göre toplam 9 bölüm tertip edilmiştir. Ancak denekleri yönlendirmemek için konu başlıkları çıkarılmıştır. Din görevlilerinin hadis usulü ile ilgili bilgilerini tespit etmek için 5 tane çoktan seçmeli ve 5 tane de açık uçlu soru yöneltilmiştir. Böylece ankette 90 adet konu başlıkları çıkarılmış ifade ve 10 adet usul sorusuyla birlikte 100 soru yer almıştır. Din görevlilerinin kaynak bilgilerinin ortaya konması için varsa okudukları hadis kitapları ile usul kitapları sorusu da yöneltilmiştir. Niğde merkez ve Bor ilçe müftülüğü ile Mersin ili merkez ilçelerinden Toroslar ve Akdeniz müftülüğü ile bağlantı kurularak buralardan anket yapmak için izin alınmıştır. Müftülüklerce belirtilen toplantı günlerinde hazır bulunulmuş ve din görevlilerine anket hakkında bilgi verilerek anketi doldurmaları istenmiştir. Çalışmanın şekillenmesinde Mehmet Bilen'in "T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı`na Bağlı Camilerde Görev Yapan İmamların Hadis Bilgilerinin Mahiyeti Üzerine Tecrübî Bir Araştırma (Ankara, Şırnak Örneklemi)" adlı yüksek lisans tezinden esinlenilmiştir. Ancak adı geçen yüksek lisans tezini inceleme imkânımız olmamıştır. Bu tezin yazarı tarafından özeti mahiyetindeki konuyla ilgili makalesi (İslâmiyât IV -2001- sayı 1, s.73– 7 88) ile aynı yazarın “Din Görevlilerinin Hadis Bilgileri Üzerine” (İslami İlimler Dergisi, Yıl 2, Sayı 2, Güz 2007 s. 81-104) adlı makalesi incelenmiştir. Bir takım değişiklik ve eklemelerle orada takip edilen yöntemlerden faydalanılmıştır. Sonuç kısmında bu iki makaledeki bulgularla yaptığımız çalışmadan ortaya çıkan sonuçları karşılaştıracağız. Araştırma üç bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde; çalışmanın amacı ve önemi, çalışmada uyulacak yöntem, varsayımlar, çalışmanın sınırlılıkları, evren ve örneklem ve konu hakkında yapılmış çalışmalardan bahsedilmektedir. İkinci bölümde, din görevliliği hakkında kısa bir giriş yapıldıktan sonra alt başlık olarak imamlık, müezzinlik, Kur'an Kursu öğreticiliği ve araştırmada geçen kavramlar hakkında özet bilgiler verilmektedir. Üçüncü bölümde, alan araştırması neticesinde elde edilen istatistiksel bulgulara ve bulguların yorumuna yer verilmektedir. Sonuç ve öneriler bölümünde ise, araştırmada ulaştığımız bulguların değerlendirmesi yapılmaktadır. Ekler ve kaynaklar bölümleriyle çalışma noktalanmıştır. Çalışmamızın şekillenmesinde ve anket sorularının tespitinde büyük emekleri olan danışman hocam muhterem Doç. Dr. Adil Yavuz’a, bana böyle bir çalışma yapmam hususunda fikir veren Ahmet Ağralı’ya, anketlerin yapılmasında yardımcı olan Niğde, Bor, Akdeniz ve Toroslar müftülüğüne, bu çalışmada büyük emekleri olan Nuri Birinci’ye, Oğuzhan Yalçınkaya’ya, Zeki Durmaz’a ve Kemal Gürler’e en içten saygı ve teşekkürlerimi sunmayı borç bilirim. Gayret bizden, tevfik Allah’tandır. Ahmet GÜR Niğde–2011 8 YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU Adı Soyadı Ahmet Gür Numarası 084244021006 n Ana Bilim / Bilim ni Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı / Hadis Bilim Dalı i Dalı c n Tezli Yüksek Lisans Doktora e Programı r ğ Ö Tez Danışmanı Doç. Dr. Adil Yavuz Tezin Adı DArinaş Gtırömreavslıi l(eNriinğidne H Vaed iMs Berisligni lÖerrinneinğ iM) ahiyeti Üzerine Bir Alan Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan “Din Görevlilerinin Hadis Bilgilerinin Mahiyeti Üzerine Bir Alan Araştırması (Niğde Ve Mersin Örneği)” başlıklı bu çalışma 06/06/2011 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Unvanı, Adı Soyadı Danışman ve Üyeler İmza Doç. Dr. Adil Yavuz Danışman Doç. Dr. Fikret Karapınar Üye Doç. Dr. Muhittin Okumuşlar Üye 9 Adı Soyadı Ahmet Gür Numarası 084244021006 n Ana Bilim / Bilim ni Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı / Hadis Bilim Dalı i Dalı c n Tezli Yüksek Lisans Doktora e Programı r ğ Ö Tez Danışmanı Doç. Dr. Adil Yavuz Tezin Adı DArinaş Gtırömreavslıi l(eNriinğidne H Vaed iMs Berisligni lÖerrinneinğ iM) ahiyeti Üzerine Bir Alan ÖZET GÜR, Ahmet, “Din Görevlilerinin Hadis Bilgilerinin Mahiyeti Üzerine Bir Alan Araştırması (Niğde Ve Mersin Örneği)”, Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2011. Bu tez, T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Araştırma üç bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde, araştırmanın amacı ve önemi, araştırmada uyulacak yöntem, varsayımlar, araştırmanın sınırlılıkları, evren ve örneklemi ve konu hakkında yapılan çalışmalardan bahsedilmiştir. İkinci bölümde, din görevliliği ve araştırmada kullanılan kavramlar hakkında bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde, araştırmada edilen bulgular tablolar halinde gösterilmiş, verilen cevaplar doğrultusunda yorumlar yapılmıştır. Son olarak araştırmadan çıkan sonuç ve araştırmaya bağlı bir takım öneriler sunulmuştur. Anahtar Sözcükler: Din Görevlileri, Hadis Bilgisi, Alan Araştırması 10 Adı Soyadı Ahmet Gür Numarası 084244021006 n Ana Bilim / Bilim ni Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı / Hadis Bilim Dalı i Dalı c n Tezli Yüksek Lisans Doktora e Programı r ğ Ö Tez Danışmanı Doç. Dr. Adil Yavuz Tezin İngilizce Adı SUMMARY Gur, Ahmed "A Field Study on the Nature of Religious Officials Information Hadith (Niğde and Mersin Example)", Master Thesis, Konya, 2011. This thesis has been prepared as a master’s thesis at T.C. Selcuk University Social Sciences Institute. The research consists of three parts: In the first section, the purpose and importance of research, research methodology to be followed, assumptions, limitations of the study, the universe and sample. In the second part, the studies on the subject have been mentioned besides there is information about religion. In the third part a number the findings shown in tables, comments were made in accordance with the answers given. Information of suggestions in accordance with the research and the result of research have been presented Keywords: Religious Officers, Hadith Sciences, Field Research