Eline Tack Karakterisering van Aeneas in jeugdromans Masterproef Universiteit Gent Academiejaar 2010-2011 “Ze was zo vol van Aeneas dat ze leeg was van zichzelf.” (Franck, 1996: 35) Karakterisering van Aeneas (en Dido) in de jeugdromans van Imme Dros, Paul Biegel, Ed Franck en Willy Spillebeen. Eline Tack Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het verkrijgen van de graad van Master in taal- en letterkunde: Grieks-Latijn Promotor: Dr. Yanick Maes Co-promotor: Sylvie Geerts 1 Eline Tack Karakterisering van Aeneas in jeugdromans Masterproef Inhoudstafel Dankwoord 6 Inleiding 7 1.1. Motivatie 7 1.2. Opzet van dit werk 8 Deel 1: Algemene blik op de jeugdliteratuur in het Nederlandse taalgebied 1. Inleiding 10 2. Algemeen: wat is jeugdliteratuur? 11 2.1. Definitie? 11 2.2. Waar komt de jeugdliteratuur vandaan? Historisch overzicht. 14 2.3. Emancipatie van de jeugdliteratuur 17 2.4. Zender – Ontvanger 18 3. Veranderingen binnen de jeugdliteratuur 24 3.1. Veranderingen doorheen de tijd 24 3.2. Veranderingen wat betreft de grens tussen jeugd- en volwassenen- literatuur: cross-over 28 4. Aeneïs als jeugdroman 31 Deel 2: Karakterisering van Dido en Aeneas in vier jeugdboeken 1. Tekstcorpus 35 2. Vooruitblik naar narratologische analyse 36 2 Eline Tack Karakterisering van Aeneas in jeugdromans Masterproef Imme Dros – Mee met Aeneas 38 1. Inleiding 38 1.1. Imme Dros van dichterbij bekeken 38 1.2. Imme Dros’ aanpak van de Aeneïs 39 2. Narratologische analyse 41 2.1. Plot 41 2.2. Twee scènes van dichterbij bekeken 44 2.2.1. Aankomst van Aeneas bij Dido 44 2.2.2. Aankomst van Aeneas bij koning Latinus 46 2.3. De verteller 50 2.4. Karakterisering/Focalisatie 53 2.4.1. Aeneas als held/leider 54 2.4.2. Aeneas als geliefde 56 2.4.3. Aeneas als mens 58 2.4.4. Dido 61 3. Beoogd lezerspubliek 63 4. Illustraties 65 5. Tussenconclusie: Imme Dros – Mee met Aeneas 66 Paul Biegel – De zwerftochten van Aeneas 68 1. Inleiding 68 1.1. Paul Biegel van dichterbij bekeken 68 1.2. Paul Biegels aanpak van de Aeneïs 70 2. Narratologische analyse 72 2.1. Plot 72 2.2. Twee scènes van dichterbij bekeken 74 2.2.1. Aankomst van Aeneas bij Dido 74 2.2.2. Aankomst van Aeneas bij koning Latinus 76 2.3. De verteller 78 2.4. Karakterisering/Focalisatie 80 2.4.1. Aeneas als held/leider 81 2.4.2. Aeneas als geliefde 84 3 Eline Tack Karakterisering van Aeneas in jeugdromans Masterproef 2.4.3. Aeneas als mens 86 2.4.4. Dido 88 3. Beoogd lezerspubliek 92 4. Illustraties 93 5. Tussenconclusie: Paul Biegel – De zwerftochten van Aeneas 95 Ed Franck – Aeneas en Dido 97 1. Inleiding 97 1.1. Ed Franck van dichterbij bekeken 97 1.2. Ed Francks aanpak van de Aeneïs 99 2. Narratologische analyse 100 2.1. Plot 100 2.2. Twee scènes van naderbij bekeken 102 2.2.1. Aankomst van Aeneas bij Dido 102 2.2.2. Aankomst van Aeneas bij koning Latinus 103 2.3. De verteller 104 2.4. Karakterisering/ Focalisatie 106 2.4.1. Aeneas als held/leider 107 2.4.2. Aeneas als geliefde 111 2.4.3. Aeneas als mens en als vriend 113 2.4.4. Dido als koningin 116 2.4.5. Dido als vrouw 118 2.4.6. Dido als geliefde 120 3. Beoogd lezerspubliek 126 4. Tussenconclusie: Ed Franck – Aeneas en Dido 127 Willy Spillebeen – Aeneas of de levensreis van een man 129 1. Inleiding 129 1.1. Willy Spillebeen van dichterbij bekeken 129 1.2. Willy Spillebeens aanpak van de Aeneïs 131 2. Narratologische analyse 133 4 Eline Tack Karakterisering van Aeneas in jeugdromans Masterproef 2.1. Plot 133 2.2. Twee scènes van dichterbij bekeken 135 2.2.1. Aankomst van Aeneas bij Dido 135 2.2.2. Aankomst van Aeneas bij koning Latinus 138 2.3. De verteller 141 2.4. Karakterisering/Focalisatie 143 2.4.1. Aeneas als held/leider 144 2.4.2. Aeneas als geliefde 147 2.4.3. Aeneas als mens 151 2.4.4. Dido 154 3. Beoogd lezerspubliek 157 4. Tussenconclusie: Willy Spillebeen – Aeneas of de levensreis van een man 159 Conclusie 161 Bibliografie 165 5 Eline Tack Karakterisering van Aeneas in jeugdromans Masterproef Dankwoord Na maanden van hard werk, gebrek aan vrije tijd en nood aan meer sociaal contact is deze thesis dan toch eindelijk ontsproten als vrucht aan de dorre boom van mijn inspiratie. Ik kan echter niet zeggen dat dit enkel mijn verdienste is, ook de mensen rondom mij hebben veel energie gestoken in het kweken van deze vrucht door er onder andere voor te zorgen dat ik niet neergebliksemd werd door neerslachtige buien en mij te voorzien van goede raad. Om te beginnen wil ik mijn promotor, Dr. Yanick Maes bedanken om een dolende student die “iets met jeugliteratuur en de klassieken” wilde doen zo goed op te vangen en bij te staan met goede raad. Ook mijn co-promotor, Sylvie Geerts, wil ik van harte bedanken om mij zo goed bij te staan met raad en daad. Haar tips en duidelijke richtlijnen hebben mij goed op weg geholpen en hielden mij ook onderweg staande op momenten dat de berg aan informatie net iets te hoog werd. De opbouwende kritiek van beide promotoren verdient een bijzondere plaats in dit dankwoord. Daarnaast wil ik ook de auteurs bedanken die een rechtstreekse en vooral interessante bijdrage hebben geleverd aan deze thesis. Vooral Willy Spillebeen en Imme Dros ben ik mijn dank verschuldigd omdat zij mij zeer hartelijk bij hen thuis ontvingen en graag tijd vrijmaakten om uitgebreid te antwoorden op mijn vele vragen. De persoonlijke ontmoeting met deze grote auteurs was bovendien een hele eer voor mij. Ook Ed Franck en tekenaar Fiel van der Veen verdienen een vermelding in dit dankwoord omwille van hun virtuele antwoorden op een aantal vragen die nog op mijn lever lagen. Harrie Geelen wil ik dan weer bedanken om één van zijn prachtige tekeningen ter mijner beschikking te stellen om op mijn voorblad te gebruiken. Ook Eva Devos van het Focuspunt Jeugdliteratuur wil ik graag bedanken voor de warme ontvangst in de grootste kleine schatkamer vol jeugdliteratuur te Antwerpen. De mensen die het meest met mij hebben moeten samenleven en veel van mijn paniekaanvallen hebben verdragen, verdienen ook een belangrijke plaats in dit steeds langer wordende dankwoord. Ik bedank eerst en vooral mijn ouders, Jan en Carinne, die elk onderdeel van mijn thesis, hoe prematuur ook, zonder morren bleven nalezen en er zowel overbodige zinnen als overbodige komma’s uit geschrapt hebben. Ook voor het denkbeeldig aan mijn oren trekken wanneer ik het even allemaal niet meer zag zitten, bedank ik hen. Mijn broer, Jasper, wil ik bedanken voor de digitale steun aan de grootste digibeet in huis. Het voorblad en de kadertjes met parameters zouden er zeer primitief hebben uitgezien zonder zijn hulp. Naast al deze mensen bedank ik ook mijn beste vrienden (jullie weten wel wie jullie zijn) voor het geloof in mijn kunnen en voor het luisteren naar mijn vele gezeur. Eline Tack, Sint-Pieters-Kapelle, 18 mei 2011 6 Eline Tack Karakterisering van Aeneas in jeugdromans Masterproef 1. Inleiding 1.1. Motivatie Wanneer geïnteresseerden mij vroegen wat het onderwerp voor mijn thesis zou worden en ik vol enthousiasme antwoordde dat ik de “Karakterisering van Aeneas in vier jeugdromans” zou gaan bestuderen, keken ze gewoonlijk even enthousiast als ik. “Ja! Dat is zeker iets voor jou!” was het antwoord dat ik meermaals te horen kreeg. Jeugdliteratuur is immers altijd een (verborgen) liefde geweest van mij. Het begon allemaal in het vijfde leerjaar met een griepje en een schrijfwedstrijd. Wat doet een kind van 11 jaar wanneer het verplicht thuis moet blijven? Het zet zich achter de eerste computer die door de ouders onlangs in huis werd gehaald en het begint een verhaal te schrijven voor de ECI- wedstrijd “Pak je pen!”. Opdracht: Wie/Wat zou je willen zijn als je één dag iemand anders was? Mijn antwoord: een boek! Hoe gek het ook mag klinken... mijn openingszin was “Ik wou dat ik een boek was en dat jij mij lezen kon.” Ik behaalde de tweede plaats met mijn verhaal, won een fiets en een enorme stapel boeken, mij overhandigd door Bart Moeyaert, en de bal ging aan het rollen. Ik bleef vreemdsoortige hersenspinsels in de vorm van verhalen en gedichten op papier kliederen, verslond boeken met stapels en ... leerde toevallig de boeken van Imme Dros kennen. De weg naar de klassieke verhaalstof lag open en ik bewandelde hem vol verwondering en bewondering. Het is dankzij Imme Dros’ bewerking van de Ilias en de Odyssee dat ik werkelijk door de microbe gebeten werd en besloot mijn “studieloopbaan” in het secundaire onderwijs in de richting Grieks-Latijn te beginnen. We zouden dan wel zien of ik het leuk vond en of ik het aankon. Dat ik het leuk vond, zag ik duidelijk, in alle kleuren van de regenboog. Het was tevergeefs, ik zou nooit meer stoppen met de klassieke verhalen te verslinden. Tot op de dag van vandaag, tien jaar later, ben ik een enorme liefhebber van jeugdliteratuur én van de klassieke verhalen. De kans om beiden in mijn thesis te bestuderen, heb ik dan ook met beide handen gegrepen. Het resultaat daarvan kan u in wat volgt lezen. Ik hoop dat u ervan geniet! 7 Eline Tack Karakterisering van Aeneas in jeugdromans Masterproef 1.2. Opzet van dit werk Imme Dros zet verhalen uit de Oudheid naar haar eigen hand. Ze maakt er nieuwe literatuur van, en dat doet ze dit keer met het beroemde boek over Aeneas van de Romeinse schrijver Vergilius.(Dros, 2008: flaptekst) Als groot liefhebber van zowel jeugdboeken als klassieke onderwerpen, voelde ik mij aangetrokken tot de boeken van Imme Dros. De manier waarop zij de klassieke verhalen in een nieuw jasje stopt, is werkelijk verrijkend. Toch kwam ik tot de ontdekking dat Imme Dros helemaal niet de enige schrijver is die de klassieke verhaalstof op een vernieuwende manier onder de aandacht durft te brengen. In deze paper ga ik op speurtocht in de boeken van vier grote auteurs die het Aeneasverhaal herschapen hebben, nl. Paul Biegel, Imme Dros, Ed Franck en Willy Spillebeen. Op speurtocht naar wat? Naar de manier waarop deze auteurs het verhaal van Aeneas weergeven. Welk beeld ze van deze held (al is deze stempel van ‘held’ nog niet helemaal zeker) ophangen, hoe ze dit doen, waarom ze dit doen en wat het uiteindelijke resultaat van hun aanpak is. Omdat een behandeling van een aantal jeugdboeken niet uit het niets kan beginnen, zal ik eerst wat dieper ingaan op jeugdliteratuur in het algemeen. Meerbepaald op de jeugdliteratuur en haar ontwikkelingen in het Nederlandse taalgebied sinds 1970-1980. Ook wil ik kijken naar de grens tussen jeugd- en volwassenenliteratuur die duidelijk aan het vervagen is volgens sommige onderzoekers. Wat moeten we doen wanneer de auteur en uitgeverij zelf claimen volwassenenliteratuur te schrijven, maar het lezerspubliek evengoed uit jongeren kan bestaan? Moeten we hier spreken van zogenaamde “cross-overromans”? Welke functies hebben dit soort romans? Het zal verderop immers blijken dat er over het boek van Willy Spillebeen, dat handelt over Aeneas, Aeneas of de levensreis van een man, twijfel bestaat wat betreft de status. Op basis van resultaten van vroegere onderzoeken zal ik deze vraag proberen beantwoorden. Voor ik op de vier aangehaalde auteurs en hun bewerking van het Aeneasverhaal inga, zal ik telkens kort de auteurs voorstellen. Het kan immers interessant zijn het werk van deze auteurs tegen de achtergrond van hun eigen levensverhaal of carrière als auteur te plaatsen. Dit kan nieuwe inzichten geven in de manier waarop ze helden in hun verhalen weergeven en waarom deze manier hun voorkeur wegdraagt. De analyses van deze vier boeken zal het grootste deel van mijn thesis in beslag nemen omdat het belangrijkste doel toch is te ontdekken hoe elk van hen Aeneas voorstelt. 8 Eline Tack Karakterisering van Aeneas in jeugdromans Masterproef Deel 1: Algemene blik op de jeugdliteratuur in het Nederlandse taalgebied Aeneas Naar ‘De levensreis van een man’ Altijd wil jij weer die jongen zijn die het land intrekt en het land verkent die zijn kindertijd de rug toewendt en zijn lot ontmoet in zijn vrouw en vriend in vreemd gebied en vreemd beroep – jij blijft een hij naar wie een ik verwonderd kijkt. Als jaren later geboorte en dood ineenvloeien tot een punt van pijn zal jij misschien dan durven zien dat tussen begin en einde in de draad naar vrijheid breekbaar strak gespannen stond – en dat jij hem brak. (Spillebeen, 2002) 9 Eline Tack Karakterisering van Aeneas in jeugdromans Masterproef 1. Inleiding Ik koos ervoor bovenstaand gedicht van Willy Spillebeen als aanloop naar dit deel van mijn paper te nemen omdat het, naar mijn mening, mooi één van de problematische luiken van de jeugdliteratuur weergeeft. Het meisje of jongetje dat we ooit geweest zijn, lijkt in een veel mooiere wereld te leven dan de wereld die we als volwassenen kennen. De kindertijd is een tijd waar vele mensen maar al te graag naar zouden terugkeren. Jammer genoeg is dit niet mogelijk. Om het nogmaals met de woorden van Willy Spillebeen te zeggen “Jij blijft een hij naar wie een ik verwonderd kijkt” (Spillebeen, 2002). Het kind dat we ooit zijn geweest, is in feite een vreemde geworden voor de meeste volwassenen. De vraag is dan hoe volwassen auteurs in staat zijn boeken te schrijven die kinderen aanspreken. Hoe weten zij wat kinderen zullen begrijpen, wat kinderen leuk zullen vinden, wat kinderen eventueel nodig hebben? Dit zijn een aantal vragen waar ik in dit deel van mijn paper dieper wens op in te gaan. Om te beginnen probeer ik in deel 1 van mijn masterproef een definitie te geven van wat jeugdliteratuur is/zou kunnen/zou moeten zijn. Waar komt de jeugdliteratuur vandaan? Wat was de functie van jeugdliteratuur binnen de veranderende maatschappij? Vervolgens ga ik wat dieper in op de zender (volwassene) en de ontvanger (het kind) van de tekst en zijn inhoud. De indeling is hier gebaseerd op het boek “Jeugdliteratuur in perspectief” van Rita Ghesquière (Ghesquière, 2009). Daarna sta ik even stil bij de jeugdliteratuur in het Nederlandse taalgebied en de veranderingen die zich daar de laatste 30 à 40 jaar hebben voorgedaan op het vlak van deze jeugdliteratuur. De reden waarom ik mij enkel op deze periode (vanaf 1970 ongeveer) zal focussen, is dat mijn werkcorpus volledig na 1980 te plaatsen valt, maar ook duidelijk deel uitmaakt van de nieuwe geest in jeugdboekenland die sinds 1970 begon op te komen. Indien ontwikkelingen die reeds vroeger plaatsvonden, relevant zijn voor mijn onderzoek, zal ik deze natuurlijk wel aanhalen. Verdergaand op zender en ontvanger zal ik ook dieper ingaan op de vervagende grens tussen jeugd- en volwassenenliteratuur. Vooral in het kader van Willy Spillebeens boek Aeneas of de levensreis van een man is dit een interessant onderzoeksdomein. Tot slot zal ik ook ingaan op de rol van Aeneas in de jeugdliteratuur. Het idee waarom de klassieken in de jeugdliteratuur aan bod komen, ligt te ver verwijderd van mijn onderzoeksonderwerp, maar wanneer het specifiek om de held Aeneas gaat, lijkt het mij wel nodig te onderzoeken waarom deze pas veel later dan andere klassieke verhalen (zoals het verhaal van Odysseus) in de jeugdliteratuur is opgenomen. 10