De Navia ao ceo Toño Núñez Christian Villamide, fotografía Acceda aquí ás versións en Castellano English Naviego Unha iniciativa da A elaboración do texto, rematada en outubro de 2017, e as súas traducións, xeorreferenciación e subida á sección O Territorio do/ Escritor/a da web da AELG www.aelg.gal foi posíbel grazas ao convenio de 2017 coa Deputación Provincial de Lugo. De Navia ao ceo 2 Toño Núñez De Navia ao ceo 3 Toño Núñez De Navia ao ceo 4 Toño Núñez DE NAVIA AO CEO No devalo do século pasado, no remate do conto O soño de Ánxela (Everest Galicia, 1999) escribín o seguinte texto: Hai xa un mangado de anos fun cativo coma vós. Crieime nunha aldea de Navia de Suarna, nunha aldea perdida entre tesos, ao pé das montañas dos Ancares. Alí medrei arrodeado de animais e de natureza. Daqueles anos en Vilameixide gardo moitos recordos: os contos da avoa Carme a son da lareira nas longas e frías noites de outono e de inverno mentres cociamos a caldeira para os cochos, as primeiras cereixas de maio, o cantar dos carros volvendo para as casas cargados de herba seca nas cálidas e estreladas noites de verán, o arrecendo das mazás no madureiro… Os recordos son coma pombiñas brancas que aniñan na nosa memoria… E cantos máis anos lle imos ganando á vida, máis pombas imos coleccionando. No meu pombal xa teño ben delas. Algún día ensinaréivolas… Pois ben, xa que a Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega me concedeu esta honra, como a xente de lei, eu quero pagar as débedas contraídas. Foi chegado, pois, o día de botar as pombas a voar. De Navia ao ceo 5 Toño Núñez 1. O río que me leva O río que me leva, nos leva, é o Navia, o río que fai de eixe da vida do concello de Navia de Suarna de SO a NL. O seu nacemento localízase na fonte da Pedriña, non lonxe de O Cebreiro; máis concretamente, en Busnullán, concello de As Nogais. E despois de recoller augas das terras dos concellos de Pedrafita do Cebreiro, As Nogais, Becerreá, Cervantes, Navia de Suarna (atravesando polo medio a súa capitalidade), A Fonsagrada e Negueira de Muñiz, entra nas veciñas terras de Asturias (mesmo fai de fronteira natural nalgúns tramos) e vaise entregar ao Cantábrico; non sen antes descansar e recrearse na ría de Navia, da Navia asturiana: Navia de Luarca. Descanso máis ca merecido, pois o seu leito espétase no fondo de encaixados e estreitos vales; e as súas augas moen e remoen, roen, furan e vencen mil e un montes, tesos, petoutos e penas para poderen abrirse camiño cara ao mar. Un camiño de arredor de 150 quilómetros, contando afluentes. Respecto da orixe e do significado do seu nome, non hai coincidencia, pois os estudosos atopan distintas solucións. Martín Sevilla Rodríguez afirma no seu estudo La toponimia asturiana de origen indoeuropeo prelatino que o nome do río deriva do vocábulo indoeuropeo naus, que significa "barco". Ao río chamaríanlle Nawia nunha lingua indoeuropea falada na zona en tempos bastante remotos, ao tratarse dun río navegable. Posteriormente, coa romanización, evolucionaría á forma Navia actual. Outra solución bastante aceptada apunta a posibilidade de que o lugar lle deba o seu nome á deusa Navia, que na mitoloxía galaico-lusitana era a deusa das augas e dos ríos. Nesta mesma liña, Xabier Moure Salgado recolle no seu blogue Patrimonio da comarca dos Ancares o seguinte: “Navia viría da partícula prerromana nav (depresión, concavidade do terreo). En Galiza está amplamente documentada na epigrafía a deusa prerromana Navia”. Para Blanca García Fernández-Albalat no seu traballo Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas (1990), sería unha divindade que facilitaría o paso ao Máis Alá a través da auga”. Se o río de Navia levase coñac todos os borrachos iriamos alá… Iriamos alá, iriamos alá… Se o río de Navia levase coñac… (Popular) Non, o río de Navia non leva coñac. Leva augas prístinas e níveas que baixan bulideiras, cantareiras, engaiolantes e verdadeiras dos cumes e das abas dos Ancares. O río Navia leva brincos de troita e laios de desespero. O desespero dunhas aldeas, duns lugares, dunhas lareiras que morren de soidade. E de desleixo… E choran as carpazas, e choran as xestas, e choran os ameneiros… E choran as abrairas, e choran as maceiras, e choran as cerdeiras… Os fentos, os acivros, os érbedos, os buxos, os sabugueiros… De Navia ao ceo 6 Toño Núñez E choran os cans, os xatos, as ras, os escánceres, as aguias, as sapagueiras… Alí, onde as terras estremeiras e orientais de Galicia se dan a man coas de Asturias e León, choran e adoecen de nostalxia, e de perdas, as poucas vellas e vellos que quedan. U-los nenos e as nenas? As mozas, os mozos, as polavilas, as mallegas… E choran os carros, os adrais, os fungueiros, os xugos, as grades, as airas, os vincallos, os viortos, as marrotas, os O río que me leva… O río que nos leva… palleiros e as medas… As incres, as brosas, os gadaños, as pancas, os podóns, os fouciños, as petas e os angazos… Ai… aquela Navia que eu lembro… Mais, para vir a Navia non é necesario, nin recomendable, que o río rei leve coñac… O noso río leva o que ten que levar: auga! No tempo en que o chamado progreso mudou os ríos en correntes de xurro (vaia progreso!), o río Navia aínda goza de bastante boa saúde. Porque nace na cerna dunha serra brava e vai aleitándose e medrando coa achega de fontes, córragos, regos, regueiras, regueiros, seimeiras e ríos pequenos de augas puras e frescas; augas que escorren inquedas, brincadeiras e cantareiras á procura de acougo no colo do pai Navia. Tamén a chuvia que deitan as nubes no lombo das montañas, dos tesos, das valgadas e das campas dos Ancares vai arrexuntándose e atopando acollemento no leito que aloumiña os vales cara a esa grande chaira líquida chamada mar. E, en chegando a primavera, daquela, cando o tempo amaina e se volve amable, os cumes, os montes e os tesos van espíndose do seu mantelo branco, que se esfarela inocente e impotente diante das caricias sedutoras das primeiras raiolas de sol, que van quentando a cada día con máis decisión. Ora ben, a saúde é relativa. Un río que noutrora rebentaba de vida e daba salmóns, anguías, mexillóns, caranguexos e troitas a esgalla, dende hai anos, foise murchando… Os encoros da treboada franquista interpuxéronse na remontada dos salmóns río arriba. As anguías, os mexillóns e os caranguexos foron minguando ata desapareceren. As troitas… Ulas? Renegado sexa o progreso que vai deixando ás súas costas un rastro fedorento e asasino… Dende a ignorancia e a humildade, a un parécelle que o progreso había ser outra cousa. Ai… o home, ese animal racional… Ese animal racional interesado… Quen isto escribe, debe ser un dos poucos nativos que non empuñou endexamais unha cana; nin de neno, nin de rapazolo, nin de mozo. Agora que vou para vello, aínda que quixese, non me pagaría a pena tentalo. Porque nas augas do Navia, coma nas de tantos outros ríos, xa case non quedan troitas; tan só unha que outra. Inzaron as bogas! Dóenme as tripas ao dicilo. Lembro cando era novo De Navia ao ceo 7 Toño Núñez e antes de gadañar os prados se cortaba a auga das presas; por pequenas que fosen, sempre quedaba unha fonte ou dúas de troitas na canle. Pasear á beira do río, onde os banzados amansaban as augas, era un espectáculo: centos de troitas bulían, rebulían e choutaban incansables para degoiro dos nosos ávidos ollos. En calquera poza de calquera regueiro podías pillar unha cambada de troitas á man, cunha nasa ou cun espeto de madeira. E, na maioría das casas das aldeas ribeirás, e nas da mesma vila, había redes… No museo de Grandas de Salime (Asturias) contan cunha boa mostra delas. Redar era algo cotiá. Ata se pescaba ás agachadas fóra de tempo e sen permiso ningún; sei de quen se atrevía a facelo poñendo un saco pola cabeza; só había que facerlle dous furados na parte superior para ver; desta maneira, o gardarríos, ou a garda civil, non identificaban o furtivo, que fuxía cando se sabía vixiado ou sentía que se lle aproximaban. O río pai e os ríos fillos daban troitas a sacos. Cantidade e calidade; porque as troitas do Navia tiñan sona internacional. Por iso viñan aquí, pescar ao Navia, pescadores de toda Galicia, de León, de Asturias, de Madrid… E, aínda, de Portugal. Agora… Vaiche boa… Levo escoitado diferentes e “científicas” teorías sobre a desaparición das troitas no noso río. Que se o purín, que se as obras da autovía, que se a sombra dos ameneiros, que se o aumento da temperatura da auga… Certamente, e malia a praga que padeceron os ameneiros estes últimos anos, o río, na actualidade, corre enteiramente asombrado por un túnel vexetal, que medrou vizoso e descontrolado. Dende a estrada que vai de Navia a Becerreá, antes, avistábase o río ao longo de toda ela. E os prados e as veigas de ambas beiras. O río, os prados e as árbores convivían en harmonía e conformaban cadros visuais de incomparable beleza. Agora, a vexetación campou ás súas anchas e, aínda que igualmente fermosa polo que ten de brava e virxe, a relación descompúxose. Cando as aldeas estaban poboadas, as xentes e a facenda No fondo do val, o río faise invisible, por veces… De Navia ao ceo 8 Toño Núñez mantiñan o equilibrio do hábitat. Agora… Agora seica é pecado cortar unha cana dun freixo… Ás veces penso que os que deseñan estas leis, e os que lexislan, nunca a aldea pisaron. Non sei… Quizais a suma de todas estas razóns teña algo que ver coa desfeita final. Mesmo hai outra teoría ben curiosa que escoitei en Navia e que ten máis feituras de lenda moderna que de argumento. Din algúns que os pescadores asturianos, moi ruíns e envexosos eles, botaron piscardos no noso río adrede. Ao parecer, a desculpa sería que servisen de alimento ás poucas troitas que quedaban, pero… Pero… no canto de comeren as troitas os piscardos, foron estes quen comeron as ovas das troitas. Estache boa a navalla, sonche moi pillabáns os asturianos de río abaixo… E se deixamos o río e botamos monte arriba, outro tanto. Os osos, os lobos, as lebres, os coellos, as perdices, as garduñas, os esquíos, as donicelas, os paxaros… Ulas? Ulos? Andar polo monte ou por calquera camiño, de día ou de noite, era tan entretido… Fatados de animais vivían ceibos na serras, nos montes, nas poulas, nas chousas, nas ouriceiras, nos calangros… E saíanche ao paso, e sen avisar, en calquera momento; cumpría andar atentos… Os lobos seica volveron… Fan desfeitas de cando en vez, é certo. Pero non se escoitan ouvear… Son estes os nosos lobos? Os que xeraron tanta literatura popular? Tamén din que volve andar o oso. Non sei… Pola contra (e algo terá que ver a escaseza de lobos), inzaron desproporcionadamente os corzos, os cervos e os xabarís. Iso si, estes últimos inzaron ao tolo, e fan moito derramo nas colleitas dos poucos e avellentados habitantes que quedan. E falar do río e de regueiros é falar de muíños… Unha noite no muíño, unha noite non é nada; unha semaniña enteira, esa si que é muiñada… (Popular) Se os muíños falasen… Pero hai tempo que quedaron calados, mudos e derrotados por sempre. Por sempre? Quen sabe? O futuro está por escribir. Pero… Quizais fose o do Médico, na vila de Navia, o que pechou o porteleiro, a resistencia. Teño gardada no fardelo da memoria a imaxe de 15 ou 20 cabalerías cargadas de centeo, trigo ou cebada; e atadas no portal que había a carón, agardando quenda para moer… O muiñeiro cobraba en especie, quedando coa maquía. Agosto pasou, mallou quen mallou… Ai… Na presa do Muíño do Médico aprendemos a nadar a meirande parte da rapazada da vila. E o banzado, que entretiña e enganaba as augas e as encamiñaba cara á presa… E o enorme e encantado pozo de Despois veu a desfeita… Quen nos levou a primavera? De Navia ao ceo 9 Toño Núñez Suspenas… Postal incomparable. Si, está cheo de recordos, de momentos, de imaxes, o fardelo da memoria. Os muíños calaron, as presas entullaron, os banzados… O banzado levouno unha riada e quedou soterrado no fondo do pozo. Os restos e cascallos fan de freo e o pozo vaise enchendo de pedras e de entullos. E ano a ano vai deixando de ser pozo… O Banzado ...Os recordos son coma pombiñas brancas que aniñan na nosa memoria... O Banzado era un oasis no albor da infancia. Despois veu a desfeita. Coitelos de timidez. Rapazas en flor. Miradas á espreita. A presa do Médico. Forcois. Suspenas. O pozo da Madre. O Rabión. As Lameiras. Que foi delas...? Quen nos levou a primavera? Poemas de Amor en Outono, 2014 E, no Alargo, as lavandeiras… Era unha noite de lúa, era unha noite clara; eu pasaba polo río de volta da muiñada. Topei unha lavandeira que lavaba ao par da auga… (Popular) E a roupa clarexando. As lavandeiras, aquelas mulleres arregazadas que esluían as mans no inverno, cofa que te cofarás, amolecendo os trapos na auga conxelada. E que deixaban ver algo das súas pernas brancas, de paso… Ai… Cantas murnas padecidas! Unhas lavaban para si e para os seus. Outras… Outras para sacaren uns pesos. Co De Navia ao ceo 10 Toño Núñez tempo, viñeron as lavadoras… Tamén teño gardada na alforxa da memoria (eu, que case non teño memoria) outra imaxe que me entrou fonda: Coche de liña La Directa cargado ata os topes. Xente sentada e de pé. Fora día de feira en Navia. Eu ía para Lugo, para o estudo. En San Martiño da Ribeira baixou un paisano. Vendera unha res, xato ou vaca. Nunha man levaba a prisión. Na outra, un paquete de “Colón”, deterxente para a lavadora. Aínda me lembro… Certamente, resultárame moi significativo o contraste, que simbolizaba a fin dun xeito de vida e a chegada da modernidade ás entrañas da serra perdida, ás entrañas da serra ancaresa. Tamén teño pousada na retina a imaxe do derradeiro barqueiro, o barqueiro de Barcia, Nicanor do Quello. O que non lembro é se aquelas barcas tiñan nome propio por aquí; creo que era, sinxelamente, a barca. Pero, talmente, imitábanlles moito aos batuxos do Miño; unha caixa de madeira invertida, non máis. Tampouco lembro se cheguei a cruzar o río algunha vez naquela barca. Paréceme que si; pero non sei se confundirei o desexo coa realidade… Nin tampouco sei se naquela barca subiría algunha vez o raposo que sabía as tres verdades máis grandes do mundo. Fermoso conto, abofé. Mais, non mo contaron de neno; non, xa perdera a inocencia había moitos anos; e contoumo o amigo Antonio Reigosa, mestre de contos, lendas e mil sabedorías máis. Onde a auga, a madeira e a pedra se volven poesía… Ríos, regueiros, regueiras, regos, fontes… Veas xenerosas que aleitan e lle dan vida ao noso chan. Saltadoiros ou pasadoiros, pontigos e pontes… Os pontigos, esas obras de madeira que comunicaban beira con beira e que o tempo e as riadas foron levando da nosa paisaxe; mais… non da nosa memoria, aínda. Nas pontes, na ponte, na nosa ponte, detereime máis adiante.