00 Omslag Joodse begraafplaats 15-11-2003 14:40 Pagina 1 s. lammers fiD e fiDe Joodse graven aan de Achterweg J o o d s e g r a v e n fiEen inventarisatie van de Israëlitische begraafplaats a a n d |te Culemborg e A c h t e r w e g ISBN 90-804998-5-4 ,!7IJ0I0-ejjifa! Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden 01 Binnenwerk 1-54/04 15-11-2003 14:31 Pagina 1 fiDe Joodse graven aan de Achterweg 01 Binnenwerk 1-54/04 15-11-2003 14:31 Pagina 3 s. lammers drs g. van broekhuizen met medewerking van . fiDe Joodse graven aan de Achterweg fiEen inventarisatie van de Israëlitische begraafplaats te Culemborg Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden 01 Binnenwerk 1-54/04 15-11-2003 14:31 Pagina 4 Uitgebracht onder auspiciën van Het Genootschap herkomst van de afbeeldingen A.W.K.Voet van Oudheusden Culemborg 2003 Collectie prentbriefkaarten A. Keizer, Culemborg, blz. 38 Tekst- en beeldredactie: J.G. Borggreve, Y.E. Jakobs-Lommers, Foto Ypma, Culemborg, blz. 31, 32, 47 H.L.F. Lägers en S.A.H. Sangster Museum Elisabeth Weeshuis, Culemborg, blz. 34, 35, 41, 43 Ontwerp & opmaak: Hans Bassa, Culemborg Regionaal Archief Rivierenland, blz. 26, 39, 44 Scanwerk: Jos Jakobs Alle overige foto’s zijn gemaakt door S. Lammers Druk: Jacobs Repro, Culemborg De advertenties zijn afkomstig uit de Culemborgsche Courant isbn90-804998-5-4 nugi480 omslagfoto De Joodse Begraafplaats aan de Achterweg te Culemborg. 01 Binnenwerk 1-54/04 15-11-2003 14:31 Pagina 5 fiWoord vooraf Het Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden is bij- Hoe en waar hebben al deze mensen gewoond en 5 zonder verheugd met het verschijnen van deze publi- gewerkt? De heer Lammers raakte zo geïntrigeerd door katie over de joodse begraafplaats te Culemborg. Wie deze vragen dat hij niet alleen besloot om alle graf- deze begraafplaats bezoekt, zal direct opmerken dat stenen te fotograferen, maar tevens zoveel mogelijk hier hele generaties van joodse families begraven lig- over deze joodse Culemborgers te weten te komen. gen. Zoals zoveel Nederlandse steden en dorpen, bezat Dit boek is de neerslag van zijn onderzoek. Tezamen Culemborg tot de Tweede Wereldoorlog een Joodse met de vertalingen van de Hebreeuwse teksten door Gemeente. Op de begraafplaats aan de Achterweg vindt drs. G. van Broekhuizen geeft zijn verhaal een levendig men nog het tastbare bewijs van deze verdwenen beeld van al deze joodse medemensen. Wij zijn hen gemeenschap. daarvoor zeer erkentelijk en hopen dat velen dit boek zullen lezen. yvonne jakobs-lommers voorzitter 01 Binnenwerk 1-54/04 15-11-2003 14:31 Pagina 6 fiVerantwoording 6 Aan de totstandkoming van deze publikatie lag een Culemborgse Couranten de gegevens van de Burgerlijke verzoek van het Genootschap A.W.K. Voet van Oud- Stand. heusden ten grondslag om op de Culemborgse Tot slot wil ik een ieder bedanken die op enigerlei begraafplaatsen de oudere grafstenen van vóór 1940 te wijze heeft bijgedragen aan het tot stand komen van fotograferen. Dit verzoek vormde de directe aanleiding dit boek. Bijzondere dank ben ik verschuldigd aan drs. voor een nader onderzoek naar de mensen die op de G. van Broekhuizen uit Tiel, die de omvangrijke taak joodse begraafplaats begraven liggen. op zich nam om de Hebreeuwse teksten op de graf- De geschiedenis van de joodse gemeenschap in Culem- zerken te vertalen. Hij heeft dit naast zijn drukke borg is op een uitmuntende wijze beschreven door bestaan als predikant met zeer groot enthousiasme en dra. Ineke Brasz in haar boek De Kille van Kuilenburg, dat doorzettingsvermogen gedaan. in 1984 verscheen. Hoewel Brasz in deze studie hier en daar wel iets vertelt over markante joodse Culembor- s. lammers gers, schetst zij toch vooral de grote lijnen van het joodse leven in deze stad: de vestiging van de Joodse Gemeente, de economische bezigheden van haar leden, hun integratie en assimilatie en hun sociale en politie- ke netwerken. Ik heb in deze verhandeling daaren- tegen de nadruk willen leggen op afzonderlijke perso- nen en hun familieverbanden. Daarbij kon uiteraard niet altijd worden voorkomen dat er in herhalingen wordt getreden, mede doordat Brasz en ik voor een deel dezelfde bronnen hebben geraadpleegd, zoals het archief van de Joodse Gemeente, de jaargangen van de 01 Binnenwerk 1-54/04 15-11-2003 14:31 Pagina 7 fiInhoudfl 1 De Joden in Culemborg 9 Bijlage 1 Grafregisters 49 7 2 De oude Joodse begraafplaats 10 Bijlage 2 Stamboom familie De Beer 55 3 De nieuwe Joodse begraafplaats 13 Bijlage 3 Stamboom familie Davids 56 4 De vertaling van de Hebreeuwse teksten 15 Bijlage 4 Stamboom familie Van Emden 58 (door drs. G. van Broekhuizen) Bijlage 5 Stamboom familie Van Gelderen 59 5 De grafregisters 17 Bijlage 6 Stamboom familie Hijmans 60 6 De voornaamste Joodse families en hun graven 18 Bijlage 7 Stamboom familie Mertz 61 A. familie De Beer 18 Bijlage 8 Stamboom familie Parfumeur 62 B. familie Davids 20 Bijlage 9 Stamboom familie Van Polen 63 C. familie Van Emden 22 Bijlage 10 Stamboom familie Van Rees 64 D. familie Van Gelderen 23 Bijlage 11 Stamboom familie Van Spier 65 E. familie Hijmans 24 Bijlage 12 Stamboom familie Vorst 68 F. familie Mertz 25 Bijlage 13 Stamboom familie Walg 70 G. familie Parfumeur 26 Bijlage 14 Stamboom familie Wijzenbeek 72 H. familie Van Polen 28 Bijlage 15 Plattegrond begraafplaats 75 I. familie Van Rees 29 Bijlage 16 Hebreeuwse grafteksten 76 J. familie Van Spier 30 Bijlage 17 Lijst van in de Tweede Wereldoorlog K. familie Vorst 33 vermoorde Culemborgse Joden 122 L. familie Walg 36 M. familie Wijzenbeek 40 N. diversen 46 01 Binnenwerk 1-54/04 15-11-2003 14:31 Pagina 8 8 01 Binnenwerk 1-54/04 15-11-2003 14:31 Pagina 9 1 fiDe Joden in Culemborg Het moet niet uitgesloten worden geacht dat er vóór Eleazer Davids met vrouw en 1 kind De voormalige synagoge 9 1700 al joodse families in Culemborg woonachtig Jonas Davids met vrouw en 5 kinderen waren, maar hun namen zijn niet overgeleverd. In 1718 (+ 1 dienstbode) (en in 1724 en 1732) is er echter sprake van een Marcus Eleazer Elias met vrouw en 3 kinderen Benedictus, in 1743 van Benetto Allegry, in 1744 van de (+ 1 dienstbode) jood Levy, in 1746 van Barend Davids, in 1747 van Jochem Frank met vrouw en 6 kinderen Mozes de Jood, in 1756 van Jochem en in 1764 van Salomon Hijmans met vrouw en 4 kinderen Jochem Frank en in 1767 van de jood Elias, mogelijk (+ 1 dienstbode) dezelfde als Eleazer Elias. Jacob Ruben met vrouw en 8 kinderen Ook in de boeken van het Sint Nicolaas- of Coopmans- gilde komen we een aantal joodse namen tegen, zoals Als in 1811 iedereen een achternaam moet aannemen, in 1750 Salomon de Jood winkelier, in 1751 Jochem blijken er reeds 23 personen voor zichzelf en hun kin- Frank de Jood craemer, in 1754 Elias Heyman Jood, in deren een naam opgegeven te hebben. In die veertig 1756 Abraham Cohen Jood slagter, in 1758 Salomon jaar was er dus een flinke toename van het aantal jood- Heyman Jood en in 1762 Jacob Ruben Jood. se families en personen. Daarna neemt dit aantal nog De namen van Davids, Frank, Elias, Cohen, Hijmans en verder toe, totdat aan het einde van de 19de en het Jacob Ruben komen we eveneens tegen op de Lijst van begin van de 20ste eeuw – door vertrek naar elders van Bevolking uit 1770. Er blijken dan acht joodse families voornamelijk jongeren – dit aantal weer flink afneemt. met in totaal 48 personen (zonder de dienstboden) in Na de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog blijken Culemborg woonachtig te zijn: slechts zestien Culemborgse joden de oorlog overleefd Abraham Cohen met vrouw en 5 kinderen te hebben, een aantal dat te klein was voor een eigen (+ 2 dienstboden) Joodse Gemeente. In 1947 wordt de gemeente samen- Barend Davids met vrouw (+ 2 dienstboden) gevoegd met de Joodse Gemeente in Utrecht. 01 Binnenwerk 1-54/04 15-11-2003 14:31 Pagina 10 2 fiDe oude Joodse begraafplaats 10 Op 10 september 1764 kochten Barend Davids, Abra- bij het protestantse deel van de bevolking zeer alge- ham Cohen, Salomon Heijmans, Jacob Ruben en meen. Jochem Frank (we zijn dit vijftal reeds tegengekomen) Langzamerhand kwam de begraafplaats meer en meer een vervallen huis met erf aan de Westerwal. Na binnen de bebouwing te liggen. In 1869 besloot de afbraak van het huis werd op de grond de eerste joodse gemeenteraad van Culemborg een nieuwe algemene begraafplaats in Culemborg aangelegd, die op dat begraafplaats aan te leggen aan de Achterweg, waar moment nog buiten de bebouwde kom was gelegen. ook voor de Joodse Gemeente een deel werd gereser- Tevoren werd steeds elders begraven, eerst voorname- veerd. lijk in Vianen, later in Buren. Vanaf maart 1765 is er geen sprake meer van ‘wegvoeren’, maar van begraven (d.w.z. in Culemborg), doch eerst in januari 1771 wordt uitdrukkelijk vermeld: ‘begraven op het Joden Kerk- hoff’. Mogelijk hangt dit samen met het feit dat er tus- sen 1765 en 1771 een andere rentmeester bij de beide kerken was (Jan de Bie) dan van 1771 tot 1779 (Joris Lammers). Ook van elders werd hier op het kerkhof begraven, bijvoorbeeld vanuit Tiel en uit Wijk (bij Duurstede). Interessant is de vermelding in 1767 van drie gevallen waarbij een kind bij avond begraven wordt. Volgens de Stedelijke Keure1was dit een ‘sedert onheuchelijke tyden beaamd gebruik’, waarbij des avonds bij het lui- den van de poortklok werd begraven. Dit gebruik was