De gedichten van Anthonis de Roovere Anthonis de Roovere editie J.J. Mak bron AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere(ed.J.J.Mak).Uitgeversmaatschappij TjeenkWillink,Zwolle1955. Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/roov002jjma01_01/colofon.php Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden. 5 Woord vooraf Toenikbegin1950deopdrachtaanvaarddevandeMinistervanOnderwijs,Kunsten enWetenschappenomeenuitgavemetinleidingenaantekeningenvoortebereiden vandewerkenvanAnthonisdeRoovere,besefteiknauwelijks,welkeenwaagstuk ikzougaanondernemen.Welmoetiktoengewetenhebben,datervóórmijnog niemandzichhadgewaagdaaneendoorlopendgecommentarieerdeuitgavevanhet volledigeoeuvrevaneenrederijker,maarikbegreepditnietalswaarschuwendteken. Enikbendaarachterafookmaarblijom.Indienikvantevorenallemoeilijkheden aanditfilologischpionierswerkverbondenhadgerealiseerd,ikweetnietofikde moedhadkunnenopbrengeneraantebeginnen.Deontcijferingderslechtleesbare handschriften,devergelijkingderovergeleverderedacties,detekstkritiek,de genologischeordeningvanhetovervloedigemateriaal,enbovenaldetaalkundige, lexicologischeencultuur-historischetoelichtingplaatstenmijvoorevenzovele problemen,waarvandeeigenaardigemoeilijkhedenzicheerstalwerkende openbaarden.Ikhebzeophetgeestelijkniveau,waaropikmijindejaren1950en 1951bevondenmethetmijdestijdsterbeschikkingstaandevergelijkingsmateriaal nietalleopeenvoormijbevredigendewijzekunnenoplossen. Destemeerverheugthetme,datikdefirmaTjeenkWillinkteZwollebereidheb gevonden,hetresultaatvanmijntoenmaligearbeid,nuditdoortoevallige omstandighedennieteerderkonwordengedrukt,inhetlichttegeven.Ompraktische enfinanciëleredenenwerdechterinonderlingoverlegbeslotendeuitgavetebeperken totDeRoovere'sgedichten.HethadtrouwensweinigzinhetprozawerkDeBlyde incoempstevanVrouwMargrietevanYorckenhetspelQuicunquevultsalvusesse, dierespectievelijkindeKronijkvanhetHistorischGenootschapteUtrechteninde LeuvenseBijdrageneengoed,vooriederbereikbaaronderkomenhaddengevonden, eraantoetevoegen.Maarookdezeuitgavevandegedichtenalleenzounietmogelijk zijngeweestzonderaanzienlijkefinanciëlesteunvandeNederlandseOrganisatie AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere 6 voorZuiverWetenschappelijkOnderzoek.Ikstelerprijsophieropenlijkmijndank daarvoortebetuigen. Allendiemijhebbengeholpendoorhetverlenenvanhunbemiddelingbijhet raadplegenvanhandschriftenendrukken,krijgenterplaatsewaardiebronneninde Inleidingvoorheteerstwordengenoemd,dehuntoekomendedank.Errestmijhier alleennogdebetuigingvanmijnbijzondereerkentelijkheidjegensProf.Dr.W.A.P. Smit,diehetgehelewerkkritischheeftdoorgelezenendaarbijverscheiden waardevolleopmerkingenheeftgemaaktenvoortseenwoordvanwaarderinginhet algemeenvoordeonbekrompenwijze,waaropdeNederlandsebibliothekenmijde nodigehulpmiddelenbijmijnstudiehebbenverschaft. AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere 7 Inleiding Leven en persoonlijkheid Volgenshettraditioneleschemabehoortmenindeinleidingtotdeuitgavevan iemandswerkenallereersteenlevensbeschrijvingtegeven,liefsttegendeachtergrond vandetijdendeomgeving,waarindeheldleefde,omvervolgenseenschetste ontwerpenvanzijnpersoonlijkheid,voorzoverwedaarvanuitde levensbijzonderhedenendegeestvandenagelatengeschriftenietskunnenleren.Ik zaldelaatstezijnomtegendezeelementaireeisteprotesteren.Integendeel,ikgeloof datzevooralletijdenzalmoetenblijvengeldenendaternietsis,datbeterkan bijdragentoteenwerkelijkverstaanvaneendichterlijkoeuvre,inzonderheiduit vroegereeuwen,daneenidealebiografie. WanneerwijnunaardezemaatstafonswillenopmakenDeRoovere'slevenen persoonlijkheidtetekenen,danstaanwevooreigenaardigemoeilijkheden.We constaterenallereerstmeteenzekereschrikenverbazing,datervan'smansuiterlijke levensomstandighedenslechtsbitterweinigbekendis;vervolgensdatdieluttele gegevensonsnogvoorpuzzlesplaatsen;entenslottedatzeopéénoftwee uitzonderingennauittweederangsbronnenstammen. Inzijnonstuimigproefschrift,datmeergetuigtvanschrijverstalentdanvan wetenschappelijkezin,zegtG.C.'tHoogalshijDeRoovere'slevengaatbeschrijven1: ‘Latenwemaarbeginnenmetheteinde’.Ooknu,d.i.na33jaar,isdatnogaltijdhet beste.In't‘carnation’vanEduardDeDene,deuitgeverderRethoricaleWercken (voortaangeciteerdRW)hebbenweeenvastedatum: DenVoYshoorteeran.XVJ. InMeYebederf///DJesdoen CLaerdeCVnstIChsteDIChteresterf.Anno14822. 1 AnthonisDeRoovere,diss.A'dam1918(Amsterdamz.j.)bl.1. 2 Titelpagina,herhaaldopfol.N2r. AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere 8 EnonderdetitelvanhetNieuweJaervanBrugghe1zegtDeDenenogmaals,datDe Roovereop16Mei1482isoverleden.Wijwetenniet,welkeleeftijdhijtoenhad bereikt.InzijnClachteopdedoodtvanAnthonisdeRoouere2betreurtJanBortoen hetontijdigafstervenvanzijnbroederindeedeleconste.Blijkensr.1-7vanstrofe 3wasDeRooverealsdichternoginzijnvollekracht: OheyligheweerdigheTriniteyt Haddeghyghebeyt//hethaddeonswelgegreyt Wanthydiendeonssoewelhierindentijdt Daerissersoemenichdieomsteruencreyt Dieversuftheytbreydt//eenwalghelickpleyt Endewaremeerdantijdtintgrafgheleydt Endehyencandesleuensnietwordenquyt... Alledata,dieweverdernogbezitten,hebbenbetrekkingopdejarenzestig.Vóórdien hadDeRooveremetzijnrefreinopdestok‘Oftmoederlijckhertelieghenmach’de titelverworvenvan‘PrinchederRethorijcken’.Ditgebeurde‘ineensekeregenerale vergaderinghe/feestederRethorijckeninBrugghegehouden’,toendedichterongeveer 17jaaroudwas.AldusDeDene3,diehelaasverzuimthetjaaroptegeven,waarin die‘generalevergaderinghe’plaatsvond.Wijgelovennietvermistetasten,indien wehaaropca.1450dateren.WantwijgaanvolkomenaccoordmetA.Ricounen W.vanEeghem4,wanneerzeDeRoovere'sgeboortejaarondanksdebezwarenvan 'tHoogop1430stellen.Ikbenzelfsgeneigdhetnogenkelejareninderichtingvan 1435teverschuiven.Maardatisslechtseenpersoonlijkvermoeden. Deeerstegedateerdegegevensbrengenons,zoalsreedsgezegd,indejarenzestig. Daarzijnallereerstdeopdrachteninzakedeversieringvandestadbijfeestelijke gelegenheden5.Zelopenvan1462tot1478.Uitdezezelfdejarenstammenookalle dateerbaregedichtenvanDeRoovere,behalvehetNieuweJaervanBrugghedat volgensDeDenein1480isgedicht.Hetzijndejarenvanhetgerijptedichterschap envanmannelijkeactiviteit.Daarinvormthetjaar1465naardetraditionele voorstelling 1 RWJ6v. 2 RWN1v;zieoverJanBortoenL.Gilliodts-VanSeverenL'oeuvredeJeanBritoinAnn.de laSoc.d'Emulationtome47(1897)p.1suiv. 3 RWA3r. 4 Rhet.Brux.inRevueBelge1935,p.428noot1. 5 GilliodtsvanSeverenInventairedesArchivesdelavilledeBruges,Sectionpremière: InventairedesChartres,premièresérie,tomeV,p.531suiv. AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere 9 eenglanspunt.DeRooverezoutoeneenaanstellinghebbengekregenalsstadsdichter. Bijnuchterebeschouwingvandefeitenblijktdetoelagevanzespond'sjaarsslechts eenarmzaligeondersteuningtezijngeweest,dieeerdereenvernederendedaneen vererendeindrukmaakt.Aanleidingtothetbesluit1waseenvoorstelgeweestvan JandeBaenst,ruddere,heerevanSentJorisinDistelen,omdedichtereenbaantje tebezorgenopgrondvanhetfeit,dathij‘langhejarentendiverschenstondenveel endehoofschelickeghedienthadde,endemenigheghenoughtevanspelenvangoeden moralithedenendevanandereneerbarenesbatementenghedaenendeghespeelthadde, endedathymidsdienwelwaerdichware,datmennebinnendervoorseiderstede behilde’.Inplaatsvanhetvoorgestelde‘officie’kreegDeRoovereeensteungeldje, waarlijkgeenbewijsvanhogeverering! Indeinleidingtotdebegiftigingsakteissprakevaneen‘zekerebegheerte,die onzehardegheduchteheereendeprincemijnheeredegravevanCharreloishemme (d.i.blijkbaarhetstadsbestuur)ghedaenhadde’enditheeftdeoudereschrijvers aanleidinggegeventotdeconclusie,dathetvoorsteltotondersteuningzouzijn uitgegaanvanKarelvanCharolais,delatereKareldeStoute.ZoRicourenSerrure ennogteWinkel,dieJandeBaenstalstussenpersoonlaatfungeren2.'tHoogverwerpt dezeopvatting,maarhijzouzichwelvoorzichtigerhebbenuitgedrukt,wanneerhij DenDroomvanRouereopdiedootvanhertogekaerlevanborgonnyensaleger gedachtenhadgekend.Daarlezenweinr.208-9: sijndoot(t.w.vanK.deStoute)moetmijinttherteblijuen hijgafmijmijnbijleuenalsloonvergolden(bl.359). Helemaalduidelijkisdezeconfessieweliswaarniet,maarzoveelschijntzeker,dat DeRooveredegevallenheldzijnerkentelijkheidbetuigtvooreenpersoonlijkegunst, t.w.het‘bijleven’,eigenlijkvruchtgebruik,hierwellichtteverstaanalsbijdragein zijnlevensonderhoud.Endandenkenweonwillekeurigaanhetbesluitvan1465, waarindiezelfdeKarelvanCharolais-zijhetineenenigszinsvreemdverband- wordtgenoemd. Indezelfdestedelijkeaktehoordenwe,datDeRoovere‘menigheghenoughtevan spelenvangoedenmoralithedenendevanandereneerbarenesbatementenghedaen endeghespeelthadde’.Alwatdaarmee 1 Belg.Museum10(1846)bl.45-46. 2 'tHooga.w.bl.22-23. AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere 10 wordtbedoeldaandramatischdichtwerkis-afgezienvanhetspelQuicunquevult salvusesse-verlorengegaan.Hetzelfdegeldtvoordedriespelenvoordefeestente Lierin1466vervaardigd,waarvoorDeRoovere‘18stuyversgrooten’ontving1.Die opdrachtvormthetbewijs,datdedichternuookbuitenzijngeboortestadeenzekere bekendheidheeftgekregen.Eensucceszullenzestellignietzijngeweest.Wijkennen DeRoovere'sdramatischekwaliteitenuitQuicunquealszeermiddelmatig.Ofschoon hijinhetesbatementmeerbedrevenkanzijngeweest,ishetzwijgenvandebronnen overanderebestellingenvanbuitenwelietszeggend.Meerdanzijnspelenverbreidde hetLofvandenH.Sacramente,datvermoedelijkookindezejarenisontstaanende dichterdetitel‘VlaemschDoctoorendePoetichRethorizien’bezorgde,zoalsDe Deneonsmeedeelt,zijnfaamnaarbuiten.Hetaantalbewaarderedactiesgetuigt hiervanènhetfeit,dathetinverscheidenkerken(blijkenshetBrugseenhetLondense handschrift)inhetopenbaar‘toteenyeghelijcxdevotie’isopgehangen. Hetoverigegedateerdewerklooptvanenkelechronogrammen-indienzeinderdaad vanhemzijn-overDeBlydeIncoempstevanVrouwMargrietevanYorck(1468)in proza,totDenDroomvanRouere,eenklachtoverdedoodvanKareldeStoutevan 1478of1479.Ingeenvandezewerkenissprakevaneenwerkelijkverstaanvande gebeurtenissen.Degeestelijkehorizonisnietruimerdandievaneenmanuithet volk.Deschrijver,dieindekleinburgerlijkewereldomzichheenzoscherpweette onderscheidentussenideaalenwerkelijkheid,huldigttenaanzienvandegrotender aardenogdetypisch-volkse‘mythische’opvatting.Natuurlijk,diepereachtergronden, werkelijkedrijfverenenverborgensamenhangenmagmenvaneentijdgenootniet verlangen.Dathijdeanecdotischekroniekschrijverijvanzijneeuwvolgt,ishem nieteuvelteduiden.Maardeonaantastbaarheid,devolstrekteverhevenheidvanzijn helden,deBourgondischehertogenenhunfamilie,jenseitsvomGutundBösen, getuigtvanzijnsolidariteitmetdevolksklasse. WasDeRooveredaneengewonearbeider?Ikmeenvanwel.Inzijnreeds meermalenaangehaaldeClachtezegtJanBortoen,‘zijnenmedegheselleintijden voorleden’(hijkonhetdusweten!): Metmetsenehyhemambachtelijckgheneerde 1 ZienuL.vanBoeckelLetterkundigleventeLierindeXVeenXVIeeeuwinLiervroegeren nu,dl.III(1929). AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere 11 enDeDenenoemtinzijnvoorberichtonzedichter‘vrymetselaervanzijnen ambachte’enverder‘eenIdiotz/endesimpelleeck/ongheleertambachsman...: niethebbendedanzijnvlaemscheingheborenlanttaleoftspraecke’.JanFransWillems heeftdaaruitdesimpele,voordehandliggendeconclusiegetrokken:‘DeRoovere wasvanambachteenmetselaar’,watindeBibliothecaBelgica(R66)heet:‘un simpleouvriermaçon’.Diegevolgtrekkingzouechtervolgens'tHoogniet gerechtvaardigdzijn.Totderehabilitatievandedichtertegendeverwijtenvande oudereonderzoekers,inzonderheidvanKalff,behoordeblijkbaarook,datDe Roovere'sberoepmeermaatschappelijkaanzienmoestgenotenhebben.Endanweet 'tHooghetklaartespelenomonzedichtertotbouwmeester,totarchitectte promoveren. Helaashoudenzijnargumentengeensteek.Debasisvan'tHoog'sconstructieis trouwensalondeugdelijk.Hijhadbehorendoortedringentotheteigenlijkewezen vandezeBrugsekleineburgerendanwasallesduidelijkgeworden.Indienhijhad kunnenonderscheidentussenhetplichtwerk,d.i.hetgelegenheidswerk,enhet hartewerkvandezedichter,danzouhijnegentiendenvanhetgeheleoeuvreopzij hebbengelegdenindeenkelereligieuzeensatirischegedichten,dieeroverbleven, dewareAnthonisdeRooverevoorzichhebbenzienstaan.Indiepersoonlijke belijdenissentoontdedichterzichalseenmens,diebezetenisvandenietigheidvan alhetaardse,diezichziekergertaandeboosheidvandewereld,diehopeloze pogingendoetomalthanszijngeloofindekerktebewaren,maarextremespiritualist diehijis,tochookinhaarwereldseverschijningsvormgeenidentiteitmeerbespeurt methetLichaamvanChristusendanvooruitgrijpendopdeReformatieinzijnwereld- enlevenswalgingzijnenigetroostvindtinChristusalleenenhetgeloofalleen. Ditisinenkelewoordensamengevat,watmenindenbredeuiteengezetkanvinden indevolgendehoofdstukken.Conclusie:DeRoovereheeftgeleefdineenprincipieel conflictmetzijnwereld;hijvoeltzichbedrogen,verraden,uitgestotenuitde gemeenschap,dievoorderigoreuzemoralistgeenplaatsheeft,wierduisteremanieren hijwelkent,maarnietkannavolgen;waarophijzichslechtskanwrekenmetzijn vlijmscherpesatiren.DeRoovereheeftgeencarrièregemaaktenookzijnlitteraire roemisnietinovereenstemmingmetzijnjeugdaspiratiesenverwachtingenopgrond vanzijnaanvankelijksuccesgestegen.Hijisverbitterdgeraakt,omdathijde mislukkingnietaanzichzelfkonwijten.Integendeel,zijnhogemorelestandaard, zijnspiritueleinstelling,eeneerstedeugdineigenogen,verijdeldezijnrealisatiein dewereld: AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere 12 Dienvterwereldtsalbedien Diemoetduersteictzijnalseeniacke Alommemoethyhoocheydtdien Dienvterwereldtsalbedien OnnooselalsdieGodtverrien Oftandersgaethymettensacke Dienvterwereldtsalbedien Diemoetduersteictzijnalseeniacke.(bl.318) Diedoordewereldtsalgheraken Diemoetconnenhuylenmettenhonden Endemoetoockconnendiuersschespraken Diedoordewereldtsalgheraken Hierwaerheytsegghen/enghindermissaecken Voorensaluen/endeachterwonden Diedoordewereldtsalgheraken Diemoetconnenhuylenmettenhonden(bl.319). Zoumenmenen,datiemanddiehettotarchitectheeftgebracht,nogzulkerondelen kanschrijven?Hijzoudanimmerszelfmoetenhebbenmeegedaanmethet‘vooren saluenendeachterwonden’,het‘hierwaerheytsegghenenghindermissaecken’,het huilenmetdehonden,hetpluimstrijkenenloftuiten;hijmoestook‘duersteictzijn alseeniacke’;andersblijftmenimmersarm,wordtmenachterdebankgeworpen, uitgelachen,jakomtmenhetlevennieteensdoor.Dearchitectzouzichschamen voorzichzelfenzichzekernietblootgevendooraanzulkewaarhedenvormtegeven. Neen,alleeneenarmesukkelaar,dieerbuitenstaat,wienietsisgelukt,kanzobitter, zolevenswaardichten. Persoonlijkschijnthijinhetbijzondergedupeerdtezijngeweestdoor huichelachtigemooipraterij,diezouiterstfelwordtgehekeldinhetrefrein,datbegint ‘HeereGodtwaersalmenkiesenbetraute’metdesnijdenderegels Ickwildewel/mensulckmochtscheruen Sondersonde/alsoomenwermoespliet! Eenmaalalthansishijerdooringrotemoeilijkhedengekomen.Eenvrouwheeft hemmetliefdewillenvangen.DatlezenweinzijnGoedeLeeringhe.Waarschijnlijk washeteenvrouwmeteenverdachtverleden. AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere 13 Haarvroegerebeschermerzatmeeinhetcomplot.Slechtsdooreengelukkigtoeval heeftDeRooveredeaanslagontdekt.Hijzalerzovangeschrokkenzijn,dathijnooit meerietsmetdeliefdetemakenheeftwillenhebben.Uitzijndichtwerkblijktniets vanhetbezitvanvrouwenkinderen.VeeleerbezittenweindeTwaelfOuderdommen eencontra-indicatie.Hierwordtallevreugdgereserveerdvoordejeugdende levensavondkentnietdekoesteringvaneengezin,omringddoorkinderenen kleinkinderen. Uitdehekeldichtenblijktverder,datDeRooveremetzijngansehartenuitsluitend aandekantvandekleineluidenstaat.Hijneemtstellingtegendiemenselijke vermogens(indechristelijketerminologiealsondeugdenvoorgesteld)diecarrière, d.w.z.macht,inwelkevormook,waarborgen,mitsgaderstegendeexponentenvan diemacht,adel,geestelijkheidèn‘notabele’burgers.Somskrijgtzijnstemdedreiging vaneensocialerevolutie.Zowanneerhijzijngrimmigeblikkenslaatnaardeheren, die‘hogepeerdenrijden’endieparasiterenophetzweetvandearmesloebers.Of wanneerhijspotmetdeuitdelingvan‘papenbroodt’aandeoude,afgeleefdestakkers metdieopmerkelijkeconfessieindeslotstrofe,dathijinzijnlevenvanderijkenen machtigenmaarweinigsteunheeftondervonden,ofschoonzezijnnaamvaakhebben gehoord.Maarook:zijnconceptievandegrote‘ondeugden’istypisch klein-burgerlijk.InVanHoueerdye/NijdtendeGhierichedeissuperbiatyrannieof willekeurgeworden,avaritiaberovingvandekoopman(voordekleineBruggeling dèoorzaakvandeachteruitgangvanzijnstad)eninvidiahetgeroddelindestegen. Neen,dezemanwasgeenarchitect.Wathijdanwèlwas?Zelfspreekthijerniet over.Eenmaalverklapthijons,nl.inVanOnderhoorichede,dathij‘terclergienoydt wasverbonden’,d.w.z.dathijgeengeestelijke,geenwetenschappelijkenzelfsgeen hoofdarbeiderisgeweest.BlijkenshetPrincheisditrefreingeconcipieerdteOostende onderhetwerk;watvoorsoortwerkwordtnietgezegd,maarstellighandarbeid, mechanischwerk,waarbijhetdenkenvrijspelhad.Enwaaromzoudenwedande getuigenissenvanBortoenenDeDenenietaanvaarden,volgenswelkeDeRoovere eendoodeenvoudigearbeiderenweleenmetselaarisgeweest?Dearchievenzwijgen overdeverondersteldebouwmeesterenmakenslechtsgewagvanopdrachtenvoor versiering,dieallerminsthetberoepvanarchitectnoodzakelijkmaken.Mochthij trouwensbijzonderebouwkundigekwaliteitenhebbenbezeten,danzoudenzijn gedichtendesporendaarvanvertonen.Welnu,indienerietsisdatonsdaarinpijnlijk treft,danishetjuisteenvolslagen AnthonisdeRoovere,DegedichtenvanAnthonisdeRoovere