Martin Smit & DRUKWERK 1 DE Jaap van der Laan Martin Smit & HET BOEK WAS BETER 2 Jaap van der Laan Pleidooi voor anarchistisch drukwerk Marianne Enckell DE PRIJS VAN LOOD 9 DRUKPERS CIRA, anarchistisch archief, Lausanne Martin Smit ANARCHISME IN KLEUR 15 Het Engelse tijdschrift Zero Jaap van der Laan VEREENIGING ANARCHISTISCHE UITGEVERIJ 19 BLIJFT! Boudewijn Chorus HET WOORD ALS WAPEN 23 Jaap van der Laan HET BOEK IN DUITSLAND 31 D Thom Holterman SPEKTAKEL ALS METAFOOR 34 e Guy Debord lezen d r u k Martin Smit VERSLAGEN VAN HET SLAGVELD 38 p e r Willy Verhoysen DE BEDRIEGER VAN DE BEDRIEGER 43 s b D ick de Winter YOAVNERIS D VEA MROOUNFEATKAIISR E ECONOMIE VAN DE EU 47 ! –lijft d Jeronimo Reyes IN DE STEIGERS (Gedicht) 49 e A S 1 9 Igor Cornelissen JACQUES DE KADT 50 7 Bijvangst 13 Thom Holterman ANARCHISTISCHE LENTE? 53 Opstand en integrale coöperatie Uit het land van Proudhon 34 André de Raaij HET VERMEENDE MARXISME 55 AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM Ongedoofd vuur 12 Jan Bervoets JAAROVERZICHT VAN DE ANARCHIE IN 2016 57 Jaarkroniek van de anarchie Jeronimo Reyes OP DE BRES (Gedicht) 60 Prijs van dit nummer 6,50 euro DE AS 197 Uitgeverij iris de AS anarchistisch tijdschrift Brochurereeks Anarchistische teksten: opgericht in 1972 door Hans Ramaer en Wim de Lobel 1. Bakoenin, De internationale broederschap, € 4,50 2. Emile Henry, Anarchist van de daad, € 4,50 45ste jaargang, nummer 197, voorjaar 2017. De AS verschijnt in drie of vier afleveringen per jaar (in totaal minimaal 190 blz.) en is een 3. Oscar Wilde, De menselijke ziel onder het socialisme, € 4,50 uitgave van Stichting de AS, Emmen. ISSN-nummer 0920-3257. 4. Lazare, Anarchie, € 2,70 Betalingen: IBAN: NL02 TRIO 0198 0821 50; BIC: TRIONL2U 5. Een keerpunt in de Spaanse Burgeroorlog, Anoniem protest, € 2,70 t.n.v. Stichting de AS, Emmen. 6. Antisemitisme en revolutie. Bernard Lazare en de Dreyfusaffaire, € 3,40 Jaarabonnement: 19,50 euro; buiten Nederland 27,50 euro. Los nummer: www.tijdschrift-de-as.nl/losnummer 7. Séverine, Journaliste en feministe, € 4,50 Bestellingen en adreswijzigingen: [email protected] 8. Etienne de la Boétie, De vrijwillige slavernij, € 4,50 Druk: BGS, Schiedam. 9. Jean Giono, De pacifist, € 4,50 Opmaak: Atalanta, Utrecht. 10. Bob Black,Werken is dwang, € 4,50 Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerstvolgende nummer, tenzij anders aan gegeven bij 11. H.E .Kaminski, Céline in dienst van de nazi’s, € 4,50 bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd. 12. Sade, God bestaat niet. Dialoog tussen een priester en een stervende, € 4,50 Adres: postbus 2186, 7801 CD Emmen. E-mail administratie: [email protected] 13. Dick Gevers, Sacco en Vanzetti, € 4,50 E-mail redactie: [email protected] 14. Thoreau, Burgerlijke ongehoorzaamheid is een plicht, € 4,50 Redactie: Boudewijn Chorus, Marius de Geus, Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de 15. Emile Armand, Wat is een anarchist? Jong, Jaap van der Laan, André de Raaij, Martin Smit, Anita de Waal (eindred.), Rymke & Jules Lermina, Het ABC van de libertair, € 4,50 Wiersma, Hanneke Willemse. Verder werkten mee: Jan Bervoets, Igor Cornelissen, Marianne Enckell, Jeronimo Reyes (gedich- 16. Herbert Read, Mijn anarchisme, € 4,50 ten), Willy Verhoysen, Dick de Winter. 17. Octave Mirbeau, De kiezersstaking, € 4,50 Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin een redactioneel standpunt wordt weergege- 18. Octave Mirbeau, De gekkin, de bottenzetter, de muur, de bonte koe, € 5,00 ven. 19. Diderot, Het vrolijke atheïsme, € 5,00 Weblog: http://libertaireorde.wordpress.com Boeken: Jules Vallès en de Commune van Parijs, € 9,10 Bakoenin, God en de Staat, € 12,50 Kropotkin, De anarchistische moraal, € 9,00 Dick Gevers, Surrealisme en anarchisme, € 15,00 Kaminski, Barcelona 1936, Aquarellen van Sim. € 20,00 Willem Gevers, anarchist, 12 ironische zelfportretten in mapje, € 4,50 Sacco en Vanzetti, Brieven, € 20,00 Bestellingen d.m.v een e-mail naar: [email protected], met vermelding van de titel. DRUKWERK Een aantal boektitels waar wij in de AS een recensie aan hadden willen wijden bleek wat betreft inhoud dermate interessant, dat een uitgebreidere bespreking dan normaal ons ge- rechtvaardigd leek. In de vorm van een aantal artikelen wordt in dit nummer aan deze boe- ken nu ruim aandacht besteed. Opmerkelijk genoeg viel dit samen met een discussie die al enkele malen speelde binnen de redactie: wat moet er worden van de AS in dit digitale tijdperk? Moeten we alleen digitaal of moeten we nog nummers op papier blijven maken? De kosten van drukken en verzending blijven stijgen en bereiken we op het net niet meer jongere lezers? Inmiddels hebben we alle verschenen nummers van de AS op het web beschikbaar gemaakt, zodat ieder die kan lezen en inzien (zie www.tijdschrift-de-as.nl). De redactie meent dat de digitale mogelijkheden weliswaar een ondersteunende functie kunnen vervullen bij het maken van het tijdschrift, maar dat een papieren versie – die zeker ook nadelen biedt – op dit moment absoluut niet vervangen kan worden door een alleen digitale uitgave. De AS heeft al eerder aandacht aan schrijvers, boeken, uitgevers en uitleenbibliotheken be- steed. Zie bijvoorbeeld de AS 177/178 – Negentiende jaarboek, de AS 157 – Schrijvers en Anarchisme, de AS 141 – Boeken en de AS 145 – Atalanta. Het blijft een belangrijk onderwerp voor ons. Een aantal voorbeelden uit de rijke geschiedenis van het anarchistische drukwerk gecombi- neerd met enkele hedendaagse illustreren dit standpunt en ondersteunen dat naar onze me- ning ook. Deze voorbeelden worden in deze AS beschreven. Martin Smit & Jaap van der Laan de AS 197 – De drukpers blijft! 1 HET BOEK WAS BETER verschijnt gewoon in boekvorm. Met de lijk zoeken naar een bepaalde titel. opkomst van het internet zijn de nieuws- Nieuwe titels zijn gemakkelijk via Am a- Pleidooi voor anarchistisch drukwerk functies van anarchistische tijdschriften zon te bestellen. Voor uitgevers is het wel veelal overgenomen door blogs en e envoudig en goedkoop om via sites en Martin Smit & Jaap van der Laan sociale media. Dat heeft zijn tol geëist: sociale media hun titels onder de aan- het gerenommeerde tijdschrift Freedom dacht te brengen. In de periode tussen bijvoorbeeld, nog opgericht door Kro- het verdwijnen van de linkse boekwin- De geschiedenis van het anarchisme is onlosmakelijk verbonden met die van het gedrukte potkin, moest er enkele jaren geleden kels in de jaren tachtig en de opkomst anarchistische woord. Vanaf het ontstaan van de beweging in de negentiende eeuw was het mee stoppen. van het internet, was het voor linkse uit- duidelijk dat het uitdragen van ideeën niet mogelijk was zonder gebruik te maken van de Vanuit anarchistisch perspectief com- gevers lastig om kopers te vinden. Po- drukpers. Anarchisten hebben altijd kranten, tijdschriften, brochures, pamfletten en affiches mentaar leveren via een blog, daar is na- tentiële afnemers kunnen nu met het na- gebruikt om hun ideeën te verspreiden, commentaar te leveren, het kapitalisme aan te val- tuurlijk niets op tegen en een website lopen van diverse sites een gewenste len, te protesteren of nieuws uit de beweging te brengen. Maar hoeveel nut hebben gedrukte kan een waardevolle, ondersteunende titel achterhalen. Maar je moet dan op anarchistische media nog in dit digitale tijdperk? Kan de drukpers binnenkort mee met het rol vervullen bij de exploitatie van een zijn minst wel auteur of titel of een tref- grof vuil en gaan we allemaal digitaal? Blijft een kleine groep liefhebbers van gedrukte media uitgeverij of tijdschrift. Het lijkt er ech- woord weten. krampachtig vasthouden aan wat sommigen ouderwetse verspreidingsmogelijkheden noe- ter niet op dat het internet ook de plaats men? Of zijn de mogelijkheden juist nog lang niet uitgeput? Is het papier als mogelijkheid van tijdschriften en boeken kan inne- Het onbekommerd snuffelen in een an- tot lezen, kennisname, en bewaren van anarchistisch gedachtegoed op zijn retour? men. Door internet en digitalisering lijkt tiquariaat is met het verdwijnen van de ondergang van anarchistische media veel antiquariaten vrijwel verdwenen. BOEKEN EN BROCHURES van enkele duizenden – niet ongebrui- zeker niet ingezet. Het internet of de e- Soms trof je op die manier toevallig net Het belang van anarchistisch drukwerk, kelijk voor de oorlog – had zo een le- reader biedt zonder twijfel talloze voor- dat boek of een brochure, waarvan het gecombineerd met het idee van de ver- zerspubliek van een veelvoud daarvan. delen, maar een aantal kenmerken van bestaan je niet bekend was. Dit feno- spreiding van de anarchistische filoso- een boek kan het nooit wegnemen: het meen, dat een lezershart sneller doet NIEUWSFUNCTIES fie, is uitermate essentieel. Dat blijkt uit persoonlijke genot van het lezen, het kloppen, overkomt je niet snel bij het talloze voorbeelden uit het verleden. In de negentiende eeuw zagen veel voelen en/of ruiken van het papier, en zoeken op internet. Het is er nog wel bij Zonder nu een opsomming te willen anarchisten de waarde van het gedrukte het belangrijkste: het menselijk brein een bezoek aan de alternatieve boeken- maken van anarchistische uitgeverijen woord al vroeg in. Niet zelden waren zij neemt een tekst nu eenmaal makkelijker markt in Gent of de Anarchist Book Fair of tijdschriften in Nederland, hoeven zelf afkomstig uit het drukkersvak, zoals op vanuit een boek dan vanaf een beeld- in Londen, waar zowel uitgevers van we alleen maar te kijken naar de pro- Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865), scherm. Het lezen van een boek brengt nieuwe titels als handelaren in tweede- ductie van de Roode Bibliotheek, later een der ‘aartsvaders’ van het anarchis- auteur en lezer dichterbij elkaar dan een hands anarchistische boeken hun waren de Bibliotheek voor Ontspanning en me. Hij werkte in zijn jonge jaren als scherm. Voelt de lezer zich met papier aanbieden. Het is opmerkelijk en ver- Ontwikkeling, van Gerard Rijnders, die leerling op een drukkerij en werd later niet dichter bij de auteur staan? En juist heugend in dit internettijdperk, dat bij tussen 1904 en 1942 honderden anar- corrector. De Duitse anarchisten Rudolf veel schrijvers zien hun werk liever op beide de bezoekersaantallen op zijn chistische boeken en brochures het licht Rocker en zijn levensgezellin Milly Wit- papier verschijnen, dan te moeten schrij- minst constant zijn of zijn toegenomen. deed zien. Niet alleen de uitgaven van kop leerden voor de Eerste Wereld oor- ven voor de vluchtigheid van een web- Dat is geen teken van een hang naar het Rijnders, maar ook een tijdschrift als De log zelf loodzetten toen ze geen drukke- site. Die vluchtigheid hebben boeken verleden of platte nostalgie, maar het Vrije Socialist, tientallen brochures van rij meer konden vinden die de tijdschrif- niet, je kunt ze lezen en herlezen. Ze blij- bewijs van een oprechte belangstelling uitgeverijen als De Albatros (van Anton ten die zij in Londen mee uitgaven, ven hetzelfde en omdat er meer exem- voor het tastbare gedrukte woord. Constandse) of De Fakkel van Henk wilde drukken. Zo konden ze zelf hun plaren van zijn is de kans dat ze alle- Elders in deze AS is te lezen hoe uitge- Eikeboom, bereikten meer lezers dan de bladen drukken. maal verloren gaan klein. Ze zijn als het verijen als Grasswurzellrevolution en daadwerkelijke oplagecijfers laten zien. De traditionele anarchistische media ware gestolde geschiedenis. Edition AV bewust doorgaan met het Een krant of brochure werd vaak door hebben zo’n honderdvijftig jaar gefunc- uitgeven van boeken en niet overscha- ANTIQUARIATEN hele gezinnen gelezen en dan doorgege- tioneerd en functioneren ook nu nog. kelen op digitaal produceren. Ook de ven aan familieleden, buren of medear- Anarchistische tijdschriften bestaan ge- Via antiquarensites als Abebooks of Engels/Amerikaanse uitgeverij AK beiders. Een brochure met een oplage lukkig nog en nieuw anarchistisch werk Antiqbook is het tegenwoordig makke- Press, goed voor enige tientallen titels 2 de AS 197 – De drukpers blijft! de AS 197 – De drukpers blijft! 3 HET BOEK WAS BETER verschijnt gewoon in boekvorm. Met de lijk zoeken naar een bepaalde titel. opkomst van het internet zijn de nieuws- Nieuwe titels zijn gemakkelijk via Am a- Pleidooi voor anarchistisch drukwerk functies van anarchistische tijdschriften zon te bestellen. Voor uitgevers is het wel veelal overgenomen door blogs en e envoudig en goedkoop om via sites en Martin Smit & Jaap van der Laan sociale media. Dat heeft zijn tol geëist: sociale media hun titels onder de aan- het gerenommeerde tijdschrift Freedom dacht te brengen. In de periode tussen bijvoorbeeld, nog opgericht door Kro- het verdwijnen van de linkse boekwin- De geschiedenis van het anarchisme is onlosmakelijk verbonden met die van het gedrukte potkin, moest er enkele jaren geleden kels in de jaren tachtig en de opkomst anarchistische woord. Vanaf het ontstaan van de beweging in de negentiende eeuw was het mee stoppen. van het internet, was het voor linkse uit- duidelijk dat het uitdragen van ideeën niet mogelijk was zonder gebruik te maken van de Vanuit anarchistisch perspectief com- gevers lastig om kopers te vinden. Po- drukpers. Anarchisten hebben altijd kranten, tijdschriften, brochures, pamfletten en affiches mentaar leveren via een blog, daar is na- tentiële afnemers kunnen nu met het na- gebruikt om hun ideeën te verspreiden, commentaar te leveren, het kapitalisme aan te val- tuurlijk niets op tegen en een website lopen van diverse sites een gewenste len, te protesteren of nieuws uit de beweging te brengen. Maar hoeveel nut hebben gedrukte kan een waardevolle, ondersteunende titel achterhalen. Maar je moet dan op anarchistische media nog in dit digitale tijdperk? Kan de drukpers binnenkort mee met het rol vervullen bij de exploitatie van een zijn minst wel auteur of titel of een tref- grof vuil en gaan we allemaal digitaal? Blijft een kleine groep liefhebbers van gedrukte media uitgeverij of tijdschrift. Het lijkt er ech- woord weten. krampachtig vasthouden aan wat sommigen ouderwetse verspreidingsmogelijkheden noe- ter niet op dat het internet ook de plaats men? Of zijn de mogelijkheden juist nog lang niet uitgeput? Is het papier als mogelijkheid van tijdschriften en boeken kan inne- Het onbekommerd snuffelen in een an- tot lezen, kennisname, en bewaren van anarchistisch gedachtegoed op zijn retour? men. Door internet en digitalisering lijkt tiquariaat is met het verdwijnen van de ondergang van anarchistische media veel antiquariaten vrijwel verdwenen. BOEKEN EN BROCHURES van enkele duizenden – niet ongebrui- zeker niet ingezet. Het internet of de e- Soms trof je op die manier toevallig net Het belang van anarchistisch drukwerk, kelijk voor de oorlog – had zo een le- reader biedt zonder twijfel talloze voor- dat boek of een brochure, waarvan het gecombineerd met het idee van de ver- zerspubliek van een veelvoud daarvan. delen, maar een aantal kenmerken van bestaan je niet bekend was. Dit feno- spreiding van de anarchistische filoso- een boek kan het nooit wegnemen: het meen, dat een lezershart sneller doet NIEUWSFUNCTIES fie, is uitermate essentieel. Dat blijkt uit persoonlijke genot van het lezen, het kloppen, overkomt je niet snel bij het talloze voorbeelden uit het verleden. In de negentiende eeuw zagen veel voelen en/of ruiken van het papier, en zoeken op internet. Het is er nog wel bij Zonder nu een opsomming te willen anarchisten de waarde van het gedrukte het belangrijkste: het menselijk brein een bezoek aan de alternatieve boeken- maken van anarchistische uitgeverijen woord al vroeg in. Niet zelden waren zij neemt een tekst nu eenmaal makkelijker markt in Gent of de Anarchist Book Fair of tijdschriften in Nederland, hoeven zelf afkomstig uit het drukkersvak, zoals op vanuit een boek dan vanaf een beeld- in Londen, waar zowel uitgevers van we alleen maar te kijken naar de pro- Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865), scherm. Het lezen van een boek brengt nieuwe titels als handelaren in tweede- ductie van de Roode Bibliotheek, later een der ‘aartsvaders’ van het anarchis- auteur en lezer dichterbij elkaar dan een hands anarchistische boeken hun waren de Bibliotheek voor Ontspanning en me. Hij werkte in zijn jonge jaren als scherm. Voelt de lezer zich met papier aanbieden. Het is opmerkelijk en ver- Ontwikkeling, van Gerard Rijnders, die leerling op een drukkerij en werd later niet dichter bij de auteur staan? En juist heugend in dit internettijdperk, dat bij tussen 1904 en 1942 honderden anar- corrector. De Duitse anarchisten Rudolf veel schrijvers zien hun werk liever op beide de bezoekersaantallen op zijn chistische boeken en brochures het licht Rocker en zijn levensgezellin Milly Wit- papier verschijnen, dan te moeten schrij- minst constant zijn of zijn toegenomen. deed zien. Niet alleen de uitgaven van kop leerden voor de Eerste Wereld oor- ven voor de vluchtigheid van een web- Dat is geen teken van een hang naar het Rijnders, maar ook een tijdschrift als De log zelf loodzetten toen ze geen drukke- site. Die vluchtigheid hebben boeken verleden of platte nostalgie, maar het Vrije Socialist, tientallen brochures van rij meer konden vinden die de tijdschrif- niet, je kunt ze lezen en herlezen. Ze blij- bewijs van een oprechte belangstelling uitgeverijen als De Albatros (van Anton ten die zij in Londen mee uitgaven, ven hetzelfde en omdat er meer exem- voor het tastbare gedrukte woord. Constandse) of De Fakkel van Henk wilde drukken. Zo konden ze zelf hun plaren van zijn is de kans dat ze alle- Elders in deze AS is te lezen hoe uitge- Eikeboom, bereikten meer lezers dan de bladen drukken. maal verloren gaan klein. Ze zijn als het verijen als Grasswurzellrevolution en daadwerkelijke oplagecijfers laten zien. De traditionele anarchistische media ware gestolde geschiedenis. Edition AV bewust doorgaan met het Een krant of brochure werd vaak door hebben zo’n honderdvijftig jaar gefunc- uitgeven van boeken en niet overscha- ANTIQUARIATEN hele gezinnen gelezen en dan doorgege- tioneerd en functioneren ook nu nog. kelen op digitaal produceren. Ook de ven aan familieleden, buren of medear- Anarchistische tijdschriften bestaan ge- Via antiquarensites als Abebooks of Engels/Amerikaanse uitgeverij AK beiders. Een brochure met een oplage lukkig nog en nieuw anarchistisch werk Antiqbook is het tegenwoordig makke- Press, goed voor enige tientallen titels 2 de AS 197 – De drukpers blijft! de AS 197 – De drukpers blijft! 3 per jaar, zet voldoende exemplaren af reikte in haar beginjaren oplages van Bakoenin over anarchisme, staat en dikta- om te kunnen voortbestaan. zo’n tweeduizend exemplaren per num- tuur, samengesteld door Arthur Lehning, Mogelijk is crowdfunding voor nieuwe mer. oorspronkelijk een uitgave van Boucher anarchistische uitgaven een mogelijk- Succesvoller nog dan AU was uitgeverij in Den Haag. AU ontving een brief van heid. Het nieuwe Nederlandse literaire Pamflet, vooral dankzij enkele boek- uitgever Boucher waarin hij stelde dat tijdschrift Das Mag is met crowdfunding titels van Anton Constandse, die enkele het blijkbaar in de lijn van een anarchis- ontstaan en zou anders niet tot stand malen herdrukt werden (zie het artikel tische uitgeverij lag een dergelijke uitga- zijn gekomen. In 1977 al wist het Engelse van Boudewijn Chorus in deze AS). ve te publiceren, dat hij niet van plan anarchistische tijdschrift Zero door mid- Anarchisme stond in links Nederland in was er actie tegen te ondernemen, maar del van crowdfunding, en dat zonder die dagen volop in de belangstelling. dat hij wel graag enige exemplaren sociale media, duizenden ponden voor Ook gevestigde uitgeverijen stortten wenste te ontvangen. de financiering voor hun tijdschrift in te zich op de markt. Het Wereldvenster, Toen distributeur Bas Moreel in 1979 zamelen. In deze AS een korte schets Van Gennep, de Arbeiderspers en zelfs een brochure uitgaf met een tekst van daarvan. Bruna kwamen met boeken van anar- Lehning zonder deze om toestemming chistische auteurs. te vragen, werd hij enige tijd later door UITGEVEN De anarchistische uitgevers in Nederland Lehning gebeld. Moreel verwachtte de De financiële kant van de uitgave van van de jaren tachtig zoals Pamflet, AU wind van voren te krijgen maar Lehning een tijdschrift of brochure was in het en Spreeuw, bestaan niet meer. Mo- zei: ‘Ik begrijp dat u een brochure met verleden altijd problematisch. Hoe is de menteel geven alleen Kelder uitge ve rij, een tekst van mij heeft uitgegeven. Wilt financiering van een uitgave rond te Atalanta en Dick Gevers met zijn uitge- u mij onmiddellijk drie exemplaren stu- krijgen en hoeveel exemplaren moeten verij Iris nog incidenteel boeken en bro- ren!’ er dan verkocht worden om op zijn chures uit. Tegenwoordig is het met VERSPREIDING minst quitte te spelen? Dat gold vóór de printing-on-demand mogelijk oplages oorlog al, maar ook nog in de jaren ze- van enkele tientallen exemplaren te Vóór de oorlog vond de verkoop van ventig en tachtig. Omdat het drukken maken, waarbij de kostprijs per boek be- boeken en brochures voornamelijk bij commerciële drukkers vaak te kost- trekkelijk laag blijft. Dat maakt het bij- plaats op manifestaties, debatavonden Amsterdam de ‘revolutionaire boekhan- baar was of omdat een drukker zich niet voorbeeld voor Kelderuitgeverij in en lezingen. Maar de belangrijkste ver- del De Orkaan’, waar zelfs Duitse anar- wilde inlaten met gezagsondermijnend Utrecht en uitgeverij Tumult in Brussel koopmethode liep via een systeem van chistische uitgaven verkocht werden. drukwerk, was het dikwijls noodzaak mogelijk enkele titels per jaar uit te bij de uitgever aangesloten plaatselijke Toen in de jaren zeventig de linkse en een eigen drukpers aan te schaffen. En geven. Voor een klein publiek, want ver- depothouders. Lezers konden een jaar- vrouwenboekwinkels opkwamen, wer- wanneer een uitgave tegen een aantrek- spreiding via het circuit van de linkse- abonnement nemen op de te verschijnen den de afzetmogelijkheden ruimer. Zo kelijke prijs op de markt gebracht moest en vrouwenboekwinkels is bijna geheel uitgaven en maandelijks hun uitgave bij rond 1980 telde Nederland zo’n veertig worden, dan was een hoge minimale verdwenen. de depothouder ophalen. Voor de Roode van dergelijke winkels, sommige op oplage verreist, waarbij het verkoopre- Bibliotheek van Gerhard Rijnders was huiskamerformaat, andere met een meer ROOFDRUKKEN sultaat nog maar afgewacht diende te dit de voornaamste afzetmethode. professionele uitstraling, van Rood worden. In de jaren zeventig, toen het Anarchistische uitgevers maakten ge- Hier en daar werd in winkeltjes revolu- Geboekt in Leeuwarden, Slagerzicht in offsetdrukken bij een commerciële druk- stencilde uitgaven en drukwerk en lie- tionair materiaal verkocht. Henk Groningen, De oude Mol in Nijmegen, ker veelal geen problemen meer opriep ten affiches en pamfletten drukken, vóór Eikeboom deed voor de oorlog op di- het Fort van Sjakoo in Amsterdam tot en het anarchisme weer volop in de be- de oorlog ook ander drukwerk als an- verse adressen in Amsterdam halfslach- De Tribune in Maastricht, de Vrije langstelling stond, haalde bijvoorbeeld sichtkaarten en kalenders. Desnoods tige pogingen een anarchistische boek- Boekhandel in Breda en De Rooie Rat in een brochure als Emma Goldman over verschenen uitgaven als roofdruk. Om winkel op te zetten. Ondanks het onder Utrecht. Leverancier van honderden syndicalisme, geweld en socialisme (Anar- auteursrechten maakte men zich niet al de toonbank verkopen van erotische li- boeken, brochures en tijdschriften aan chis tiese Uitgaven, 1979) maar liefst te druk. Anarchistiese Uitgaven ver- teratuur kon hij het hoofd nauwelijks deze winkels was de literatuurversprei- twee drukken met een totaaloplage van kocht in de jaren zeventig enkele dui- boven water houden. In de jaren twintig ding van de onvermoeibare Bas Moreel, vijftienhonderd exemplaren. De AS be- zenden exemplaren van de roofdruk bestond in de Cornelis Trooststraat in korte tijd voortgezet door Sylvia van 4 de AS 197 – De drukpers blijft! de AS 197 – De drukpers blijft! 5 per jaar, zet voldoende exemplaren af reikte in haar beginjaren oplages van Bakoenin over anarchisme, staat en dikta- om te kunnen voortbestaan. zo’n tweeduizend exemplaren per num- tuur, samengesteld door Arthur Lehning, Mogelijk is crowdfunding voor nieuwe mer. oorspronkelijk een uitgave van Boucher anarchistische uitgaven een mogelijk- Succesvoller nog dan AU was uitgeverij in Den Haag. AU ontving een brief van heid. Het nieuwe Nederlandse literaire Pamflet, vooral dankzij enkele boek- uitgever Boucher waarin hij stelde dat tijdschrift Das Mag is met crowdfunding titels van Anton Constandse, die enkele het blijkbaar in de lijn van een anarchis- ontstaan en zou anders niet tot stand malen herdrukt werden (zie het artikel tische uitgeverij lag een dergelijke uitga- zijn gekomen. In 1977 al wist het Engelse van Boudewijn Chorus in deze AS). ve te publiceren, dat hij niet van plan anarchistische tijdschrift Zero door mid- Anarchisme stond in links Nederland in was er actie tegen te ondernemen, maar del van crowdfunding, en dat zonder die dagen volop in de belangstelling. dat hij wel graag enige exemplaren sociale media, duizenden ponden voor Ook gevestigde uitgeverijen stortten wenste te ontvangen. de financiering voor hun tijdschrift in te zich op de markt. Het Wereldvenster, Toen distributeur Bas Moreel in 1979 zamelen. In deze AS een korte schets Van Gennep, de Arbeiderspers en zelfs een brochure uitgaf met een tekst van daarvan. Bruna kwamen met boeken van anar- Lehning zonder deze om toestemming chistische auteurs. te vragen, werd hij enige tijd later door UITGEVEN De anarchistische uitgevers in Nederland Lehning gebeld. Moreel verwachtte de De financiële kant van de uitgave van van de jaren tachtig zoals Pamflet, AU wind van voren te krijgen maar Lehning een tijdschrift of brochure was in het en Spreeuw, bestaan niet meer. Mo- zei: ‘Ik begrijp dat u een brochure met verleden altijd problematisch. Hoe is de menteel geven alleen Kelder uitgev er ij, een tekst van mij heeft uitgegeven. Wilt financiering van een uitgave rond te Atalanta en Dick Gevers met zijn uitge- u mij onmiddellijk drie exemplaren stu- krijgen en hoeveel exemplaren moeten verij Iris nog incidenteel boeken en bro- ren!’ er dan verkocht worden om op zijn chures uit. Tegenwoordig is het met VERSPREIDING minst quitte te spelen? Dat gold vóór de printing-on-demand mogelijk oplages oorlog al, maar ook nog in de jaren ze- van enkele tientallen exemplaren te Vóór de oorlog vond de verkoop van ventig en tachtig. Omdat het drukken maken, waarbij de kostprijs per boek be- boeken en brochures voornamelijk bij commerciële drukkers vaak te kost- trekkelijk laag blijft. Dat maakt het bij- plaats op manifestaties, debatavonden Amsterdam de ‘revolutionaire boekhan- baar was of omdat een drukker zich niet voorbeeld voor Kelderuitgeverij in en lezingen. Maar de belangrijkste ver- del De Orkaan’, waar zelfs Duitse anar- wilde inlaten met gezagsondermijnend Utrecht en uitgeverij Tumult in Brussel koopmethode liep via een systeem van chistische uitgaven verkocht werden. drukwerk, was het dikwijls noodzaak mogelijk enkele titels per jaar uit te bij de uitgever aangesloten plaatselijke Toen in de jaren zeventig de linkse en een eigen drukpers aan te schaffen. En geven. Voor een klein publiek, want ver- depothouders. Lezers konden een jaar- vrouwenboekwinkels opkwamen, wer- wanneer een uitgave tegen een aantrek- spreiding via het circuit van de linkse- abonnement nemen op de te verschijnen den de afzetmogelijkheden ruimer. Zo kelijke prijs op de markt gebracht moest en vrouwenboekwinkels is bijna geheel uitgaven en maandelijks hun uitgave bij rond 1980 telde Nederland zo’n veertig worden, dan was een hoge minimale verdwenen. de depothouder ophalen. Voor de Roode van dergelijke winkels, sommige op oplage verreist, waarbij het verkoopre- Bibliotheek van Gerhard Rijnders was huiskamerformaat, andere met een meer ROOFDRUKKEN sultaat nog maar afgewacht diende te dit de voornaamste afzetmethode. professionele uitstraling, van Rood worden. In de jaren zeventig, toen het Anarchistische uitgevers maakten ge- Hier en daar werd in winkeltjes revolu- Geboekt in Leeuwarden, Slagerzicht in offsetdrukken bij een commerciële druk- stencilde uitgaven en drukwerk en lie- tionair materiaal verkocht. Henk Groningen, De oude Mol in Nijmegen, ker veelal geen problemen meer opriep ten affiches en pamfletten drukken, vóór Eikeboom deed voor de oorlog op di- het Fort van Sjakoo in Amsterdam tot en het anarchisme weer volop in de be- de oorlog ook ander drukwerk als an- verse adressen in Amsterdam halfslach- De Tribune in Maastricht, de Vrije langstelling stond, haalde bijvoorbeeld sichtkaarten en kalenders. Desnoods tige pogingen een anarchistische boek- Boekhandel in Breda en De Rooie Rat in een brochure als Emma Goldman over verschenen uitgaven als roofdruk. Om winkel op te zetten. Ondanks het onder Utrecht. Leverancier van honderden syndicalisme, geweld en socialisme (Anar- auteursrechten maakte men zich niet al de toonbank verkopen van erotische li- boeken, brochures en tijdschriften aan chis tiese Uitgaven, 1979) maar liefst te druk. Anarchistiese Uitgaven ver- teratuur kon hij het hoofd nauwelijks deze winkels was de literatuurversprei- twee drukken met een totaaloplage van kocht in de jaren zeventig enkele dui- boven water houden. In de jaren twintig ding van de onvermoeibare Bas Moreel, vijftienhonderd exemplaren. De AS be- zenden exemplaren van de roofdruk bestond in de Cornelis Trooststraat in korte tijd voortgezet door Sylvia van 4 de AS 197 – De drukpers blijft! de AS 197 – De drukpers blijft! 5 der Berg in Leeuwarden en vanaf 1980 seren, maar voltooien daarvan zal nog sche, uitgevers hebben altijd de belang- nummer van zo’n bibliotheek, zoals van tot 1986 door Harpo Distributie in jaren duren. Gelukkig bestaat de moge- stelling van justitie en politie gehad. Het de Handwerkers Vriendenkring of van Leeuwarden. Toen de belangstelling lijkheid archiefstukken, tijdschriften of vooroorlogse archief van de Centrale een andere uitleenbibliotheek. voor het linkse boek halverwege de boeken in facsimile te herdrukken met Inlichtingen Dienst (de voorloper van Het fenomeen van anarchistische biblio- jaren tachtig sterk daalde, verdwenen behoud van de oorspronkelijke vorm en de BVD) maakt meerdere malen mel- theek is de laatste jaren weer in op- de meeste linkse boekwinkels. De Rooie omvang. Elders in deze AS een beschrij- ding van De Vrije Socialist. komst. In dit digitale tijdperk is dat op- Rat sloot als een van de laatste in 2016 ving van een facsimileherdruk van ar- De Rotterdamse revolutionair Piet vallend. In Gent bestaat al vele jaren een haar deur. Momenteel zijn alleen nog chiefmateriaal van Guy Debord. Honig vertelt in zijn memoires2 hoe hij uitleenbibliotheek. In Amsterdam be- het Fort van Sjakoo in Amsterdam en Bij onderzoek kan een gedigitaliseerd rond 1900 met een vriend in Nederland staat al jaren de bibliotheek van de Rosa in Groningen over. archief onmogelijk de papieren bron gedrukte Duitse revolutionaire pamflet- Anarchistische groep Amsterdam. In ver vangen, hooguit een hulpmiddel ten naar Duitsland smokkelt, omdat het Nijmegen bestaat eveneens een anar- ARCHIEVEN daarbij zijn. Een digitale inventaris kan drukken van revolutionaire teksten in chistische bibliotheek en onlangs is in De rijke hoeveelheid drukwerk in aller- de toegang vergemakkelijken. Wie daad- Duitsland niet mogelijk was. Utrecht ook een bibliotheek van start lei verschijningsvormen die de geschie- werkelijk onderzoek doet in archieven In 1965 nog werd het eerste nummer gegaan. Dit soort bibliotheken kunnen denis van het anarchisme heeft opgele- begrijpt beter de context van het archief van Provo door de politie in beslag ge- een wisselwerking vervullen met anar- verd, wordt gelukkig voor het nage- en loopt minder het risico zaken over nomen. Begin jaren tachtig was de re- chistische teksten die op het internet te slacht bewaard in diverse archieven, be- het hoofd te zien dan wanneer het digi- pressieve tolerantie echter zo ver gevor- vinden zijn, zoals bij The Anarchist schikbaar voor historisch onderzoek. taal wordt geraadpleegd. Bovendien, derd dat men exemplaren van De Vrije Library of Anarchisme.nl Het Internationaal Instituut voor Sociale overname van documenten is niet altijd Socialist met een majesteitsschennend SOCIALE MEDIA Geschiedenis bewaart veel anarchisti- secuur. Veel burgerlijke-standarchie ven omslag liet voor wat ze waren. De re- sche en socialistische kranten, tijdschrif- bijvoorbeeld worden tegenwoordig dactie had gehoopt dat een inbeslagna- Tijdschriften over allerlei onderwerpen, ten en persoonlijke archieven. Daarnaast door vrijwilligers gedigitaliseerd, dank- me voor wat extra reclame zou zorgen, voor diverse doelgroepen, maken voor zijn er anarchistische archieven in Ap- baar werk dat de toegankelijkheid ver- maar dat gebeurde niet. promotie gebruik van de sociale media. pelscha (AAA) en in Gent (Anarchief) groot, maar ook neemt de kans op on- Wel kwamen tot eind jaren tachtig re- Vanuit het oogpunt van een redactie beide door vrijwilligers in stand gehou- juiste overname toe. De onderzoeker chercheurs van het Bureau Lijnbaans- vaak noodzakelijk en onlosmakelijk ver- den.1 Het CIRA, een documentatiecen- kan in het daadwerkelijke archief zaken gracht bij Athenaeum Nieuwscentrum bonden met deze tijd en de mogelijkhe- trum in Lausanne, heeft zich toegelegd makkelijker controleren. Via het scherm in Amsterdam met lijstjes in de hand den die de digitale wereld biedt. op het bewaren van vooral Spaans-, is hij afhankelijk van de door anderen nummers van De Zwarte, Bluf en de AS Opvallend zijn daarom enkele recente Italiaans en Franstalig anarchistisch ar- ingebrachte inhoud, mogelijk met on- aanschaffen. Een inmiddels afschafte initiatieven waarbij juist niet gekozen chiefmateriaal en bezit een enorme col- juiste gegevens. werkwijze want dankzij geavanceerde wordt voor een digitale poot. Het nieu- lectie. Marianne Enckell van het CIRA afluistertechnieken en hackmethodes is we Nederlandse tijdschrift voor journa- komt in dit nummer aan het woord over HACKEN het voor NSA, AIVD, politie en justitie listieke achtergronden Argus wil alleen de geschiedenis van anarchistisch druk- Een nadeel van het digitaliseren van do- gemakkelijk telefoons af te luisteren, een papieren versie produceren. De werk en haar drukkers. cumenten, post en aantekeningen, dus emailverkeer in de gaten te houden, Engelse uitgeverij Penguin geeft sinds Diverse bibliotheken, met name in de van digitaal gebruik in het algemeen, is personen te volgen en in te breken in enkele jaren het tijdschrift The Happy Verenigde Staten, bewaren collecties en het toegenomen gevaar op ongewenste computers van particulieren, organisa- Reader uit, gevuld met interviews met archieven van vooraanstaande figuren bezoekers. ties en uitgevers. schrijvers, acteurs of kunstenaars die uit de anarchistische beweging. De Een overheid kan met geheime afluister- niet tot de mainstream behoren. De re- ANARCHISTISCHE BIBLIOTHEKEN Emma Goldman Papers bijvoorbeeld – en controlediensten steeds vaker inzicht dactie is autonoom en ook al is Penguin haar persoonlijke archief, brieven en krijgen in internetgebruik van de aange- In de beginjaren van de anarchistische een van de grootste uitgeverijen ter we- manuscripten – worden bewaard in de slotenen. In hoeverre wil je als internet- beweging waren uitleenbibliotheken reld, het tijdschrift is geen verlengstuk universiteitsbibliotheek van Berkeley en mailgebruiker toestaan dat men je een noodzaak omdat voor arbeiders van de publiciteitsafdeling van de uitge- University. lees-, surf- en bestelgedrag en e-mail- boeken te duur waren om aan te schaf- verij. De oplage bedraagt wereldwijd Bij een aantal archieven en bibliotheken verkeer in de gaten kan houden? fen. Een enkele maal vind je antiqua- slechts vijfduizend exemplaren en een- wordt getracht het materiaal te digitali- Anarchistische, maar ook communisti- risch nog een boek met stempels en maal uitverkocht wordt een nummer 6 de AS 197 – De drukpers blijft! de AS 197 – De drukpers blijft! 7 der Berg in Leeuwarden en vanaf 1980 seren, maar voltooien daarvan zal nog sche, uitgevers hebben altijd de belang- nummer van zo’n bibliotheek, zoals van tot 1986 door Harpo Distributie in jaren duren. Gelukkig bestaat de moge- stelling van justitie en politie gehad. Het de Handwerkers Vriendenkring of van Leeuwarden. Toen de belangstelling lijkheid archiefstukken, tijdschriften of vooroorlogse archief van de Centrale een andere uitleenbibliotheek. voor het linkse boek halverwege de boeken in facsimile te herdrukken met Inlichtingen Dienst (de voorloper van Het fenomeen van anarchistische biblio- jaren tachtig sterk daalde, verdwenen behoud van de oorspronkelijke vorm en de BVD) maakt meerdere malen mel- theek is de laatste jaren weer in op- de meeste linkse boekwinkels. De Rooie omvang. Elders in deze AS een beschrij- ding van De Vrije Socialist. komst. In dit digitale tijdperk is dat op- Rat sloot als een van de laatste in 2016 ving van een facsimileherdruk van ar- De Rotterdamse revolutionair Piet vallend. In Gent bestaat al vele jaren een haar deur. Momenteel zijn alleen nog chiefmateriaal van Guy Debord. Honig vertelt in zijn memoires2 hoe hij uitleenbibliotheek. In Amsterdam be- het Fort van Sjakoo in Amsterdam en Bij onderzoek kan een gedigitaliseerd rond 1900 met een vriend in Nederland staat al jaren de bibliotheek van de Rosa in Groningen over. archief onmogelijk de papieren bron gedrukte Duitse revolutionaire pamflet- Anarchistische groep Amsterdam. In ver vangen, hooguit een hulpmiddel ten naar Duitsland smokkelt, omdat het Nijmegen bestaat eveneens een anar- ARCHIEVEN daarbij zijn. Een digitale inventaris kan drukken van revolutionaire teksten in chistische bibliotheek en onlangs is in De rijke hoeveelheid drukwerk in aller- de toegang vergemakkelijken. Wie daad- Duitsland niet mogelijk was. Utrecht ook een bibliotheek van start lei verschijningsvormen die de geschie- werkelijk onderzoek doet in archieven In 1965 nog werd het eerste nummer gegaan. Dit soort bibliotheken kunnen denis van het anarchisme heeft opgele- begrijpt beter de context van het archief van Provo door de politie in beslag ge- een wisselwerking vervullen met anar- verd, wordt gelukkig voor het nage- en loopt minder het risico zaken over nomen. Begin jaren tachtig was de re- chistische teksten die op het internet te slacht bewaard in diverse archieven, be- het hoofd te zien dan wanneer het digi- pressieve tolerantie echter zo ver gevor- vinden zijn, zoals bij The Anarchist schikbaar voor historisch onderzoek. taal wordt geraadpleegd. Bovendien, derd dat men exemplaren van De Vrije Library of Anarchisme.nl Het Internationaal Instituut voor Sociale overname van documenten is niet altijd Socialist met een majesteitsschennend SOCIALE MEDIA Geschiedenis bewaart veel anarchisti- secuur. Veel burgerlijke-standarchie ven omslag liet voor wat ze waren. De re- sche en socialistische kranten, tijdschrif- bijvoorbeeld worden tegenwoordig dactie had gehoopt dat een inbeslagna- Tijdschriften over allerlei onderwerpen, ten en persoonlijke archieven. Daarnaast door vrijwilligers gedigitaliseerd, dank- me voor wat extra reclame zou zorgen, voor diverse doelgroepen, maken voor zijn er anarchistische archieven in Ap- baar werk dat de toegankelijkheid ver- maar dat gebeurde niet. promotie gebruik van de sociale media. pelscha (AAA) en in Gent (Anarchief) groot, maar ook neemt de kans op on- Wel kwamen tot eind jaren tachtig re- Vanuit het oogpunt van een redactie beide door vrijwilligers in stand gehou- juiste overname toe. De onderzoeker chercheurs van het Bureau Lijnbaans- vaak noodzakelijk en onlosmakelijk ver- den.1 Het CIRA, een documentatiecen- kan in het daadwerkelijke archief zaken gracht bij Athenaeum Nieuwscentrum bonden met deze tijd en de mogelijkhe- trum in Lausanne, heeft zich toegelegd makkelijker controleren. Via het scherm in Amsterdam met lijstjes in de hand den die de digitale wereld biedt. op het bewaren van vooral Spaans-, is hij afhankelijk van de door anderen nummers van De Zwarte, Bluf en de AS Opvallend zijn daarom enkele recente Italiaans en Franstalig anarchistisch ar- ingebrachte inhoud, mogelijk met on- aanschaffen. Een inmiddels afschafte initiatieven waarbij juist niet gekozen chiefmateriaal en bezit een enorme col- juiste gegevens. werkwijze want dankzij geavanceerde wordt voor een digitale poot. Het nieu- lectie. Marianne Enckell van het CIRA afluistertechnieken en hackmethodes is we Nederlandse tijdschrift voor journa- komt in dit nummer aan het woord over HACKEN het voor NSA, AIVD, politie en justitie listieke achtergronden Argus wil alleen de geschiedenis van anarchistisch druk- Een nadeel van het digitaliseren van do- gemakkelijk telefoons af te luisteren, een papieren versie produceren. De werk en haar drukkers. cumenten, post en aantekeningen, dus emailverkeer in de gaten te houden, Engelse uitgeverij Penguin geeft sinds Diverse bibliotheken, met name in de van digitaal gebruik in het algemeen, is personen te volgen en in te breken in enkele jaren het tijdschrift The Happy Verenigde Staten, bewaren collecties en het toegenomen gevaar op ongewenste computers van particulieren, organisa- Reader uit, gevuld met interviews met archieven van vooraanstaande figuren bezoekers. ties en uitgevers. schrijvers, acteurs of kunstenaars die uit de anarchistische beweging. De Een overheid kan met geheime afluister- niet tot de mainstream behoren. De re- ANARCHISTISCHE BIBLIOTHEKEN Emma Goldman Papers bijvoorbeeld – en controlediensten steeds vaker inzicht dactie is autonoom en ook al is Penguin haar persoonlijke archief, brieven en krijgen in internetgebruik van de aange- In de beginjaren van de anarchistische een van de grootste uitgeverijen ter we- manuscripten – worden bewaard in de slotenen. In hoeverre wil je als internet- beweging waren uitleenbibliotheken reld, het tijdschrift is geen verlengstuk universiteitsbibliotheek van Berkeley en mailgebruiker toestaan dat men je een noodzaak omdat voor arbeiders van de publiciteitsafdeling van de uitge- University. lees-, surf- en bestelgedrag en e-mail- boeken te duur waren om aan te schaf- verij. De oplage bedraagt wereldwijd Bij een aantal archieven en bibliotheken verkeer in de gaten kan houden? fen. Een enkele maal vind je antiqua- slechts vijfduizend exemplaren en een- wordt getracht het materiaal te digitali- Anarchistische, maar ook communisti- risch nog een boek met stempels en maal uitverkocht wordt een nummer 6 de AS 197 – De drukpers blijft! de AS 197 – De drukpers blijft! 7 niet herdrukt. Voor het tijdschrift wordt die beperking niet. Ook de vermelding DE PRiJS vAn LOOD geen reclame gemaakt, men heeft geen van digitale bronnen brengt risico’s met website en aan Twitter en Facebook doet zich mee: websites verdwijnen of wor- Marianne Enckell men niet. Inmiddels zijn acht nummers den herzien, zijn niet altijd gebruiks- verschenen die allemaal zijn uitver- vriendelijk en af en toe slecht toeganke- CiRA, anarchistisch archief, Lausanne kocht. lijk. Daarbij worden opslagmethodes Dit voorbeeld is natuurlijk van een an- telkens vernieuwd. Wie nog iets op een dere orde en op een andere schaal dan floppy heeft staan, kan die beter weg- In zijn voorwoord van de Bibliographie de l’anarchie (Bibliografie van de anarchie), de uitgave van een anarchistisch tijd- gooien. De usb-stick wordt alweer ver- gepubliceerd door Max Nettlau in 1897 stelt Elisée Reclus: ‘Ik moet bekennen dat ik niet schrift, maar het geeft aan dat deelname vangen door de cloud, mogelijk een wist dat we zo rijk waren. De belangstelling voor deze verzameling, die nog niet compleet aan sociale media geen must hoeft te nieuw doelwit voor hackers. is, heeft me enorm verrast. De anarchistische ideeën, gewetensvol ontwikkeld tot hun hui- zijn. De voorkeur van de makers gaat De mogelijkheden die internet, digitale dige vorm, zijn pas zo recent ontstaan dat je je makkelijk kan voorstellen dat ze uit een pe- uit naar een papieren versie van het tijd- opslagmogelijkheden en sociale media riode komen dat de propaganda nog heel eenvoudig was. Ongetwijfeld is het grootste deel schrift. Ook de auteurs zelf zien hun bij- kunnen het uitgeven van anarchistisch van de documenten in deze bloemlezing gedoemd te verdwijnen en ze verdienen het zelfs dragen liever gedrukt dan op een beeld- drukwerk ondersteunen, maar deze niet nauwelijks om te worden bewaard. Maar sommige werken zullen van bijzondere betekenis scherm. vervangen. Met name de verspreiding zijn in de geschiedenis van de negentiende eeuw (…). Vanaf nu zal niemand, vriend noch van uitgaven is met het internet makke- vijand, kunnen beweren ons niet te kennen.’ Een digitaal tijdschrift is een vluchtig lijker geworden. Belangrijk blijft natuur- medium en heeft een relatief beperkte lijk dat de boodschap van het drukwerk Op dat moment was er nauwelijks een tweeduizend op, waardoor het vervolg houdbaarheid. Een papieren blad heeft duidelijk is. halve eeuw verstreken sinds er enkele verzekerd was. boeken (Proudhon) en tijdschriften (Bel- NOTEN legarrigue en Déjacque) over anarchis- ZETTEN (1) Zie www.anarchy.be/anarchief/ – (2) Piet Honig, Herinneringen van een Rotterdams revoluti- me waren verschenen; en vijfentwintig Vanaf nr. 286 (New York, 24 maart 1894) onair, Utrecht 2005. jaar daarvoor begon de anarchistische gebruikt de krant Liberty van Benjamin beweging pas gestalte te krijgen, op het Tucker1 een nieuwe typografie, die an- congres van Saint-Imier in 1872. Sinds- ders is dan het naast elkaar plaatsen van ENRICO BAj, PLAY AS PROTEST dien voerden de anarchisten onophou- de tekst in drie kolommen. Tucker legt Van 4 februari tot 14 mei 2017 toont het Cobra Museum werk van de Italiaanse kunstenaar delijk ‘propaganda in geschrifte’ met aan zijn lezers uit dat de opmaker kleine Enrico Baj (1924-2003). Naast kunstwerken als de ‘Begrafenis van de anarchist Pinelli’, de enorme moeilijkheden! Totaal anders spaties tussen de woorden moet toevoe- ‘Generaals’, de kunststroming ‘Arte nucleaire’ en zijn ‘Robots’, stond Enrico Baj ook bekend om dan in de huidige situatie, waarin tal gen om één strakke achterkantlijn te zijn gulle donatie die de bouw mogelijk heeft gemaakt van de CIRA (zie over CIRA het artikel van Marianne Enckell in deze AS). Enrico Baj richt zich in zijn kunst tegen het fascisme, tegen van tijdschriften er even mooi uitzien, vormen, terwijl bij de opmaak ‘als een totalitaire systemen, tegen de macht van de heersende klasse en de potentiele (nucleaire) ver- zoals Libre Pensamiento (Vrije gedachte), vlag’ steeds dezelfde spaties gebruikt nietiging van de leefomgeving. Zelf stelde Baj: ‘De enige manier om je tegen het systeem te ver- met een vierkleuren omslag, vol illustra- worden en de spatieblokken eenvoudig zetten is door middel van vreugde’. ties, een professionele opmaak en een aan het einde van de regel worden toe- BAjEENKOMST verkoopprijs van ettelijke euro’s. Het gevoegd. Dat is aangenamer voor het Op zondag 23 april is er tijdens die tentoonstelling een speciale Kunst-Anarchistische dag, een kostte grote offers om de paar centimes oog en veel goedkoper, vooral bij ge- ‘Bajeenkomst’, georganiseerd door De Vrije Bond, van 11-17 uur, met een lezing en een rondlei- te vinden om een krant of een brochure bruik van de pas uitgevonden linotype ding door Dick Gevers, muziek van Almudena Rubio y Davide Cristiani en Beppe Costa, de te kopen of een paar honderd frank om (een zetmachine, vert.); er kunnen zo documentaire ‘Ni Dieu Ni Maître’ (Nederlandse première), een lezing van Peter Storm, gedich- ten van jan Bervoets en joke Kaviaar, performance door Ioana Tudor; muziek van Rogier Smal die uit te geven! meer boeken gepubliceerd worden, en David Birchall, boekentafels van de Vrije Bond en Het Fort van Sjakoo, workshops (ook voor In 1879 begonnen Kropotkin, Dumar- omdat het zetwerk door iedereen ge- kinderen) en lekker biologisch-veganistisch eten van actiekeuken Le Sabot. theray en Her zig in Genève met de uit- daan kan worden. gave van La Révolte (De opstand) met Het enige risico zou zijn dat het post- Gratis entree (alleen op 23 april) met de coupon te vinden in Buiten De Orde 1-2017. Cobra Museum, Sandbergplein 1, Amstelveen. drieëntwintig franc op zak; de oplaag kantoor deze methode als ketters zou bedroeg drieduizend exemplaren, de veroordelen en zou weigeren de krant te https://www.vrijebond.org/kunst-anarchistische-bajeenkomst/ verkoop van het eerste nummer bracht distribueren: ‘De staat heeft wel vreem- 8 de AS 197 – De drukpers blijft! de AS 197 – De drukpers blijft! 9