BEBERAPA ASPEK PEMIKIRAN SYEIKH DAUD BIN 'ABDULLAH AL-FATANl DALAM PERBANKAN ISLAM: TUMPUAN KEPADA FURU* AL-MASA>IL Oleh: Joni Tamkin Borhan Abstract This article discusses aboutSyeikh Daudbin 'Abdullah al- Fatani a greatfaqih andthinkeroftheMalay archipelago and his contribution to Islamic transactions. He wrote a number offiqh books which covera variety oftopics on Islamic transactions. In his works, Furu' al-Masd'il, Syeikh Daud explained some aspects oftheprinciples of Islamic banking activities such asprohibition ofriba in all forms oftransactions, profit and loss sharing based on mudarabah and musharakah, wadi'ah, ijarah, hiwdlah, daman, bay' andbay' al-salam andwakdlah. Pendahuluan Mu'amalah menijuk kepada kegiatan manusia yang berkaitan dengan perniagaan, perdagangan dan usaha-usaha mengumpul kekayaan melalui cara-cara tertentu, atau kegiatan manusia yang berkaitan dengan perekonomian. Kegiatan manusia itu adalah berasaskan kepada peraturan-peraturan yang digariskan oleh al- Qur'an, al-Hadith, Ijma' Ulama, Qiyas dan amalan kebiasaan manusia atau apa yang dinamakan sebagai 'Urf. Skop perbin- 195 AFKAR-BE.3/2002[195-211] cangan dalamFiqh Mu'amalah ialah berkenaan dengan teori harta (al-amwdl) dan teori akad (kontrak) dan ia menjadi asas kepada amalan dalam operasi institusi-institusi perbankan Islam. Perbankan Islammerujuk kepadapelaksanaan amalan dan operasi perbankan yang berasaskan prinsip-prinsip mu'amalah Islam. Artikel ini meninjau penulisan dan sumbangan Syeikh Daud bin 'Abdullah al-Fatani (1133/1720 - 1265/1847), seorang ulama' tersohor di Nusantara bermula sekitar abad 13H. / 19M. hingga kini, dalam bidang fiqh mu'amalah yang menjadi asas amalan perbankan Islam moden. Perbincangan ditumpukan kepada penulisannya; Furu' al-Masa'ilyang dianggap sebagai antarakitab Fiqhnyayang besar. Riwayat Hidup Syeikh Daud bin 'Abdullah al-Fatani Syeikh Daud bin 'Abdullah al-Fatani ialah seorang ulama yang terkemuka di Alam Melayu pada sekitar abad ke-13H atau 19M. Beliau merupakan seorang ulamaPatani yang masyhur danpaling produktifsekali di rantau ini kerana banyak menghasilkan karya dalam tulisanjawi yang diterbitkan di pelbagai tempat seperti di Makkah dan Mesir. Sebagai seorang ulama yang prolifik, beliau telah menghasilkan banyak penulisan dalam ilmu Islam seperti Tauhid, Fiqh, Tasawwufdan sebagainya, di antaranya masih lagi diterbitkan hingga ke hari ini dan menjadi rujukan banyakpihak termasukparaulama semasa, penyelidik, pelajar dan sebagainya. Menurutpenulisan Wan Mohd. Shaghir Abdullah dan catatan keluarganya,1 SyeikhDaud bin 'Abdullah al-Fatani dilahirkanpada 1 WanMohd. ShaghirAbdullah, "Syeikh Daud bin 'Abdullah al-Fatani", dalamDian, KotaBharu,Bil. 100 (Ogos 1977), hal. 103-108;Idem, Syeikh Daud bin 'Abdullah al-Fatani: Ulama' Dan Pengarang Terulung Asia Tenggara, Penerbitan Hizbi, ShahAlam, 1990, hal. 9-54. 2 Walau pun terdapat tarikh yang berbeza-beza berhubung dengan tarikh kelahirannya iaitu tahun 1133H., 1153H. dan tahun 1183H, Wan Mohd. Shaghirberpendapat,berdasarkan penyelidikannya, tarikh yang terawal itu adalah yangdianggap betul. LihatWan Mohd. Shaghir Abdullah, "Sejarah Ringkas SyeikhDaudbin 'Abdullah al-Fatanidan Karya-karyanya", hal.4-5. 196 PEMIHRANSYEIKHDAUD'ABDULLAHAL-FA^ANIDALAMPERBANKANISLAM tahun 1133H./ 1720M.2 Beliau dilahirkan di kampung Keresik, Patani iaitu sebuah kampung yang terietak berhampiran dengan pantai. Syeikh Daud mempunyai lima orang adik-beradik tetapi beliaulah yang teralim;3 lima tahun belajar di Patani, dua tahun di Acheh, tiga puluh tahun di Mekah dan lima tahun di Madinah. Antaragurunyayang terawal adalah dari lingkungan keluarganya sendiri termasuk datuk dan ayahnya yangjuga merupakan ulama besar di Patani waktu itu. Gurunya di Acheh ialah Syeikh Muhammad Zain Acheh, di Mekah ialah Syeikh 'Ali bin Ishak al- Patani, Syeikh Saleh bin Abdul Rahman al-Fatani, Syeikh Muhammad Saleh bin Ibrahim al-Rais, Mufti Syafi'iyyah di Mekah. Guru-gurunya di Madinah, antaranya, ialah Syeikh Muhammad bin Sulayman al-Kurdi dan Syeikh Muhammad Saman. Syeikh Daud bin 'Abdullah al-Fatani wafat di Ta'if. Tahun kewafatannyajugabelumdipastikan.4 Tetapi adayang berpendapat bahawabeliau wafatpada tahun 1265H./ 1847M berdasarkan salah satu catatan keluarganya. Jenazahnya dimakamkan di Ta'if bersampingan dengankubur 'Abd Allahbin 'Abbas dan kemudian dipindahkan ke Mekah.5 kertaskerjadi SeminarNadwahllmiah Tokoh UlamaPeringkatKebangsaan Kali Ke-4(Syeikh Daud 'Abdullah al-Fatani), anjuran Bahagian Hal Ehwal Islam,JPM danAkademiPengajian Islam,UMpada 11-13 Jamadil Akhir/17- 19 Diseraber 1991, di PusatIslam Malaysia;Idem, Mun-YatulMushalH Syeikh Daudal-Fatani, KL: Khazanah al-Fathaniyah, 1999, hal. 7. 3 Nama adik-beradiknya ialah SyeikhWan Abdul Qadirbin 'Abdullah al- Fatanl, SyeikhWan AbdurRasyidbin Abdullahal-Fafani, SyeikhWanIdris bin 'Abdullah al-Fatani, Haji Wan Nikbin 'Abdullah al-Fatani dan saudara kandungperempuannyamasihbelum diketahui namanya. 4 MenurutWan Mohd. Shaghir(1991: 5),Tuan Guru Hj. AbdulHamid yang berusialebih 100 tahun padatahun 1991 pernah menulisberkenaan Syeikh Daudal-Fatani, katanya: "dan sangatmustajab doanyadanpanjang umurnya kadar 166 tahun. Iaitu matipada masa Sultan SyarifMuhammadArshad Khan al-Abbasl1297U.". 5 WanMohd, ShaghirAbdullah(1990),op.cit., hal. 24;Idem (1999),op.cit., hal. 8. 197 AFKAR-BH.3/2002[195-211] Penulisan Syeikh Daud al-Fatani Syeikh Daud al-Fatani semasa hidupnya terkenal dengan nama "Syeikh Daud Wali Allah" atau "Syeikh Daud Keramat" telah menghasilkan banyak penulisan dalam pelbagai bidang termasuk tawhid, fiqh dan tasawwuf. Penulisan Kitab fiqhnya adalah berasaskan kepada mazhab Syafi'i. Menurut kajian awal oleh Abdullah al-Qari, Syeikh Daud telah menghasilkan tidak kurang daripada 22 buah kitab, kecil dan besar, dalam pelbagai bidang ilmu keislaman, sama ada tauhid, pemndangan, tasawwuf,fada'il dan sejarah Rasulullahs.a.w.6 Sementara Haji Wan Mohd. Shaghir Abdullah pula berpendapat Syeikh Daud al-Fatani telah meng hasilkan penulisan sebanyak 84 buah kitab tetapi beliau hanya menyenaraikan sebanyak 24 buah sahaja.7 Namun menurut penulisan terkemudian Haji Wan Mohd. Shaghir Abdullah, hasil karyaSyeikhDaud al-Fatani berjumlah 99 buah atau 101 buah dan yang disenaraikan hanya 61 buah sahaja.8 Ini bermakna masih banyak lagi karyaSyeikh Daud al-Fatani yang belum ditemui atau hilang. Menurut penyelidikan Abdul Kadir bin Haji Muhammad,9 berdasarkan karya-karya yang dapat dikesan sebagaimana yang telah diterangkan di atas, Syeikh Daud telah menghasilkan 13 karya dalam Fiqh dalam masa 13 tahun. Penulisannya bermula dengan kitab Idah al-Bab yang dihasilkan pada tahun 1224H./ 18O9M. dan diakhiri dengan Bahjat al-Mardiyyah pada tahun 1259H./1843M. Sembilan kitab ditulis di Mekah, dua di Ta'ifdan dua lagi tidak dinyatakan tempat penulisannya. Walau bagai- manapun memandangkanbeliau bermastautin di Jazirah Arab dan meninggal duniadi Ta'if, makadiandaikankedua-duapenulisan itu dibuat sama adadi Mekah, Madinah atau Ta'if. 6 Abdullahal-Qari,"PujanggaSyeikhDaud Fatoni",Dion, bil. 10,1967, hal. 131-135. 7 WanMohd. Shaghir(1977),op.cit., hal. 109. 8 WanMohd. Shaghir(1999),op.cit, hal. 8-22. 9 AbdulKadirbin HajiMuhammad (1996),Sejarah PenulisanHukumIslam diMalaysia, KL: DewanBahasadan Pustaka, hal. 38-46. 198 PEMMRANSYEIKHDAUD'ABDULLAHAL-FAT.ANIDALAMPERBANKANISLAM Kitab-kitab Syeikh Daud al-Fatani yang kandungannya menyentuh berkenaan Fiqh al-Mu'amalah adalah seperti berikut:10 1. Nahjal-Raghibin wa Subulal-Muttaqin Kitab fiqh ini ditulis padatahun 1226H/ 1811M di Mekah dan ia dicetakpada bahagian tepi kitab Baghiyat al-Tulldb li-Mazid Ma'rifah al-Ahkdm bi al-Sawdb oleh Dar al-Tiba'ah al-Miliyyah al-Kubra, tanpa tahun. Kitab ini terdiri daripada duajilid dan tebalnya 244 halaman dan 236 dengan ukuran 26.6cm. Dalam Kitab Fiqh al-Mu'amalah, karya ini membincangkan hukumjual beli dan perkara yang berhubung dengannya. Karya ini juga membincangkan hukumjenayah, jihad, kehakiman, pendakwaan dan kesaksian. Sumber rujukannya ialah penulisan-penulisan fuqaha' mazhab Syafi'i yang muktabar iaitu Minhaj al-Tdlibin, Tuhfat al-Muhtdj biSharh al-Minhdj danNihdyatal-Muhtdj. 2. Path al-Manndn li-Safwat al-Zubad li-Waliyi Allah Ahmadbin Ruslan" Kitab ini ditulis oleh Syeikh Daud al-Fatani di Mekah pada tahun 1249H / 1833M. yang kemudiannyadisalin oleh Abdul Latif anakAbdul Mu'min, Negeri Kelaba, Kampong Bens (Patani)pada tahun 1303H/ 1885M. Tebal kitab ini dianggarkan 600 halaman. Selain bidang mu'amalah, kitab ini juga membincangkan fiqh munakahat danjenayah dengan terperinci. Karya ini dipadankan daripadakaryaIbn Ruslan dalam BahasaArab yang berjudulMatn al-Zubdd li-lbn Ruslan. Setelah selesai diterjemah dan diberi penghuraian ianjut, iadinamakan seperti di atas. 10 Ibid. 11 Kitab ini denganjudulFath al-Manrian li Safwatal-Zubadyangditulis padatahun 1249H./1833M. telah dicetak olehMatba'ah al-Am~iriyah,Mekah pada tahun 1330H./1911M. yangditashihkan olehSyeikh Ahmad al-Fatani. 199 AFKAR-BIL3/2002[195-211] 3. Sulktm al-Mubtadifi Ma'rifah Tariqal-Muhtadi Kitab ini ditulis pada tahun 1252H./ 1836M. dandipercayai ia ditulis semasa Syeikh Daud al-Fatani berada di Ta'if. Kitab ini disemakoleh al-Haj Alias al-Azhari dan diterbitkanoleh Maktabah Sulayman Mar'i, Singapura, tanpa tahun dan setebal 46 halaman. Dalam mu'amalah, kitab ini membincangkan hukumjual beli dan perkara-perkara yang berkaitan dengannya. Walaupun kitab ini membincangkan persoalan akidah di dalam bab permulaannya (halaman 2-5)'dan fiqh dalam pelbagai bidang termasuk sembahyang, puasa, zakat, haji, korban, faraid, wasiat, perkah- winan, jenayah, kehakiman,jihad, perhambaan dan sebagainya, tetapi perbincangannya sangat ringkas dan tiada sumber rujukannya. 4. al-Jawdhiral-Saniyah Karya ini telah dihasilkan oleh Syeikh Daud al-Fatani pada tahun 1252H/ 1836M di Ta'if, Arab Saudi. Ia disemak oleh Daud bin Ismail Patani. Kitab ini telah dicetak dan diterbitkan oleh Syarikat Bangkul Indah, Surabaya, tanpa tahun dan setebal 280 halaman. Dalam kitab mu'amalah, iamembincangkanjual beli dan riba serta perkara-perkara yang ada hubungannya dengannya seperti hukum sewaan (al-Ijdrah). Walaupun kitab ini secara umumnya berkisar tentang Fiqh termasuk kitab bersuci, sembahyang, zakat, haji dan umrah, tetapi pada bahagian permulaannyaiaitu dari halaman 1-38, iadimulai denganpersoalan akidah. Karya ini tidak membincangkan fiqh kehakiman dan kesaksian,jenayah dan hubungan antarabangsa (jihad). 5. Furu'al-Masa'il Kitab fiqh ini telah ditulis oleh Syeikh Daud al-Fatani pada tahun 1254. dan selesai padatahun 1257H/ 1838-1841M di Mekah. Kitab ini disemak oleh al-Syeikh Ibrahim al-Kedahi dan Ahmad Sa'ad al-Filfilani. Kitab ini dicetak kali pertama pada tahun 1302H./1884M. oleh Matba'ah al-Misriyyah atas usahadan tashih Syeikh Ahmad al-Fatani. Dalam penulisan ini, penulis merujuk kepada kitab yang diterbitkan oleh dua penerbit. Pertama; diterbitkan oleh Sulayman Ma'ri, Singapura, tanpa tahun. Dalam 200 PEMDORANSYEIKHDAUD'ABDULLAHAL-FATAMDALAMPERBANKANISLAM penerbitan ini. Furu' al-Masa'il setebal 652 halaman dalam dua jilid (jilid pertama 276 halamao, jilid kedua 376 halaman). SementarapenerbitanDar al-Fikr, Beirutjugadalamduajilid (jilid pertama 274halaman danjilid kedua 389 halaman). Saiz kitab ini ialah 28 x 19cm. Jilidpertama Furu' al-Masa'il cetakan Dar al-Fikr menyentuh tentang Tawhid (Usul al-Din) (halaman 2-14), Fiqh al-'Ibadah; Tahdrah (halaman 15-184), Zakat (halaman 184-211), Puasa (halaman 211-222), I'tikdf(halaman 222-225), Haji dan Umrah (halaman 225-260), Korban (halaman 260-267), Makanan (halaman 167-271), Pemburuan Dan Sembelihan (halaman 271- 274). Sementarajilid keduacetakan yang sama, menyentuh tentang Fiqh Mu'dmalah (halaman 2-134), Fard'id (halaman 134-149), Wasiat (halaman 149-161), Perkahwinan (halaman 161-294), Jenayah (halaman 295-332), Jihad (halaman 335-345), Perlumbaan Dan Memanah (halaman 345-347), Sumpah (halaman 347-356), Kaffarah (halaman 356-357), Nazar (halaman 357-360) dan Qadd' (halaman 360-370), Persaksian Dan Keterangan (halaman 370- 379), Memerdekakan Hamba (halaman 379-388). Sumberhukum yang dirujukdalam Kitab Furu' al-Masa'il ini ialah Kitab Fatdwa karangan Syeikh Ramli, Muhammad bin Ahmad bin Hamzah (m. 1004H./1596M.) dan yang keduanyadari Kitab Kashfal-Lithdn 'an As'ilah al-Andm oleh Husayn bin Ahmad al-Mahalla (1388-1458). Hal ini dinyatakan oleh Syeikh Daud padamukaddimah kitab Furu' al-Masa'i/nya, katanya: "...pada bicara hukumfuru' syar'iyyah yang banyak segalafaedahnyayang mardiyyah aku pungutdaripadadua kitab yang besar keduanya Fatdwa bagi Shams al-Millah wa al-Din pegangan.bagi segala fuqaha' dan muhaqqiqin syeikh yang 'allamah Muhammad al-Ramli dan Kitab Kashfal-Lithdn 'an As'Hah al-Andm bagi syeikh yang 'allamah lagi muhaqqiqin setengah daripada orang muta'akhirin Syeikh Husayn anak Muhammad al- Mahalla".12 12 Furu' al-Masa'it, Jilid I, Beirut: Daral-Fikr (U), hal. 3;Furu' at-Masa'il, JilidI, Sulayman al-Mari', Singapura (t.t), hal. 3. 201 AFKAR-BO.3/2002[195-211] Kitab Furu' al-Masa'il adalah antara kitab fiqh yang terbesar dan tersohor serta terlengkap karangan Syeikh Daud al-Fatani dalam bahasaMelayu/Jawi yang menjadi rujukan bukan sahajadi Tanah Melayu, tetapi jugadi Nusantarapada waktu itu. Sebelum tersebarnya kitab ini, umat Islam di Tanah Melayu menjadikan kitab Sirat al-Mustaqim sebagai bahan rujukan utama dalam bidang fiqh. Karya ini adalah antara hasil penulisan fiqh bermazhab Shafi'i yang terawal dalam Bahasa Melayu yang dianggap sebagai kitab perundangan Islam yang berwibawa sehinggabeberapa lama. Kitab ini ditulis oleh Nuruddin al-Raniri pada abad ke-HH./ 17M. semasa beliau berada di Pahang. la adalah kitab fiqhpertamayang lengkap berkenaan dengan hukum- hukum ibadatdi Tanah Melayu waktuitu. Kitab ini mengandungi hukum-hukumberkaitancaraberpakaian Islam, berwuduk, bersugi, mengerat kuku, mencabut bulu-bulu di badan, sembahyang, pengkebumianjenazah, zakat, makanan dan sebagainya.13 Kitab ini tidak membincangkan persoalanberkenaan dengan mu'amalah. Seratus lima puluh tahun (150) kemudian iaitu pada tahun 1195H./1780M. Syeikh Muhammad Arshad al-Banjari dari Banjar, Indonesia muncul dengan karyanya Sabil al-Muhtadin li al- Tafaquh bi Amr al-Din14 yang dianggap sebagai karya kedua lengkap dalamFiqh di Nusantara.'5 Jadual 1 dibawah adalahringkasan kandungan dan penyusunan fiqh mu'amalah yang terdapat dalam kitab Furu' al-Masa'il, setebal 132 halaman. Penyusunannya dimulakan dengan kitab al- bay' (hukumjual beli dan yang berkaitan dengannya) dan diakhiri dengan kitab al-wadi'ah iaitu akad di antara tuanpunya barang dengan pihak yang menyimpan untuk menyimpan barang tertentu. 13 R. O.Winstedt,AHistoryofClassicalMalayLiterature,KL: OxfordUni versityPress (1969), hal. 145; Abdul KadirHajiMuhammad, op.cit., hal. 29. 14 MuhammadArshad al-Banjari,Sabilal-Muhtadin lial-TafaquhfiAmral- Din, Misr: Daral-Tiba'ah (t.t),Jilid 2, hal. 267. 15 Wan Mohd. Shaghir Abdullah, Syeikh MuhammadArshadal-Banjari, Matahari Islam, Pontianak: Pondok al-Fathanah (1982), hal. 1. 202 PEMIHRANSYEIKHDAUD ABDULLAHAL-FATANIDALAMPERBANKANISLAM Jadual 1: Susunan Penulisan Fiqh Mu'amalah Dalam Furu' al-Masa'il, Jilid 2, hal. 2-134. Pembahagian Penulisan Fiqh Muamalah Halaman Mengikut Kitab dan Bab Al-Bay' 2-11, 14-19, 27-35 Al-Ribd 11-14 Al-Khiyar 19-27 Babal-Tawliyah, al-Ishrak wa al-Murabahah 30-31 Ikhtildfal-Mutabayi'ayn 35-37 Jual Beli Hamba 37-39 Bay' al-Salam 39-43 Al-Qardwa al-Salaf 43-47 Al-Rahn 47-58 Al-Taflls 58-62 Al-Hajr 63-67 Al-Sulh 67-71 Al-Hiwalah 71-73 Al-Daman 73-76 Al-Sharikah 76-79 Al-Wakalah 79-86 Al-'Ariyyah 93-97 Al-Ghasb 98-104 Al-Shufah 104-107 Al-Qirad 107-110 Al-Musaqah 110-113 Al-Ijarah 113-118 Ihya' al-Mawat 118-121 Al-Waqf 121-124 Al-Hibah 124-126 Al-Luqatah 126-128 Al-Ju'alah 129-131 Al'Wadi'ah 131-134 AFKAR-BE.3/2002[195-211] Berasaskan kepada pembahagian kitab dan bab dalam fiqh mu'amalah, Syeikh Daud al-Fatani telah menulis semua tajuk utama fiqh mu'amalah dalam mazhab Shafi'i. Penulisan fiqh mu'amalah SyeikhDaud al-Fatani, danjuga kitab-kitab fiqh yang lain, adalah sistematikdan menarik. la adalah dalam bentuk kitab dan kemudian dipecahkan kepada bab danfasal. Kitab merujuk kepadapenulisanuntuk tajukyang utama, bab adalah pecahan atau sub-topik kepada kitab danfasal adalah persoalan-persoalan yang lebih kecil dalam bab. Dalam Furu' terdapat 17 kitab, 16 bab dan 7fasal, Ini bermakna bukan semua kitab mempunyai bab dan bukan semua bab mempunyaifasal. Adajuga tajuk-tajuk dalam fiqh mu'amalahitu yang tidak adabab aimfasal seperti Kitab al- Sharikah, Kitab al-Wakalah, Kitab al-'Ariyyah, Kitab al-Shufah, Kitab al-Ijdrah dan Kitab al-Hibah. Sebagaimana yang telah dijelaskan di atas bahawapenulisan SyeikhDaud al-Fatani dalamfiqh termasukfiqh mu'amalah adalah mengikutMazhab Shafi'i dan tambahan puladua buah buku yang menjadi rujukan beliau dalam karyaFuru'nya, adalah Kitab Fiqh Shafi'i. Umpamanya Syeikh Daud menulis bahawa akad, termasuk jual beli, tidak boleh dilakukan secara unjuk-mengunjuk (al- mu'dtah); tanpa ada Iafaz ijab dan qabul kerana unsur keredaan tidak dapat dilihat dalam akad berkenaan melainkan dengan ijab dan qabul.16 Dalam penulisan Mazhab Shafi'i yang lain juga menyatakan hal yang sama iaitu akad dengan perbuatan atau unjuk-mengunjuk adalah tidak sah kerana dalil yang meng- haruskannya tidak kuat untuk menyatakan akad; sebab kerelaan adalah suatu perkara yang tersembunyi. Tidak ada dalil untuk menyatakan kerelaan dalam akad melainkandengan Iafaz (ijab dan qabul) samaadasecaraterang ataukinayah, ataupun dengan isyarat yang dapat difahami atau pun dengan tulisan.17 Mereka juga berhujah bahawa perbuatan unjuk-mengunjuk boleh memberi makna lain dan tidak menggambarkan kehendak akad. Namun begitu terdapat kecenderunganUlama' Shafi'i kemudian seperti al- 16 Furu'al-Masa'il, Jilid2, hal. 4. 17 Muhammad al-Sharbini ai-Khatib,Mughnial-Muhtaj, Kaherah, Jilid 2, hal. 3; al-Shirazi,al-Muhadhdhab, Beirut,Jilid 1, hal. 257. 204