DAP Bölgesi Yenilikçilik ve Girişimcilik İhtiyaç Analizi Projesi Ön Raporu Mart 2016 DAP Bölgesi Yenilikçilik ve Girişimcilik İhtiyaç Analizi Projesi ÖN RAPORU Hazırlayanlar: İhsan KARATAYLI TTGV Yakup Peker TEPAV Tolga Özbolat ODTÜ Teknokent Mahmut Kiper TTGV Tülay Akarsoy TTGV MART 2016 AÇIKLAMA Bu rapor DAP Bölge İdaresi ile Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı arasında 2015/79178 nolu ihale kapsamında 22 Aralık 2015 tarihinde imzalanmış olan sözleşme kapsamında DAP Bölgesi Yenilikçilik ve Girişimcilik İhtiyaç Analizi Projesinin ön raporu olarak hazırlanmıştır. Rapor, TTGV’nin uzman kadrosu tarafından güvenilir olarak kabul edilen kaynaklardan elde edilen verilerle hazırlanmıştır. Raporda yer alan görüş ve öngörüler bu uzmanların konu hakkındaki düşüncelerini yansıtmaktadır. Bu görüş, düşünce ve öngörüler, TTGV tarafından çalışma konusu projenin onaylandığı anlamına gelmez, açık ya da gizli olarak bir garanti ve beklenti oluşturmaz. Bir başka ifadeyle; bu raporda yer alan tüm bilgi ve verilerin kullanım ve uygulama sorumluluğu, doğrudan veya dolaylı olarak, bu rapora dayanarak yatırım kararı veren ya da finansman sağlayan kişilere ait olup, bu konuda her ne şekilde olursa olsun TTGV sorumlu tutulamaz. © Bu raporun tüm hakları saklıdır ve izinsiz kullanılamaz. DAP Bölge İdaresi veya TTGV‘nin yazılı onayı olmadan raporun içeriği kısmen veya tamamen kopyalanamaz, elektronik, mekanik veya benzeri bir araçla her hangi bir şekilde basılamaz, çoğaltılamaz, fotokopi veya teksir edilemez, dağıtılamaz. İçindekiler Tablolar .................................................................................................................................................... 7 Şekiller ..................................................................................................................................................... 8 Kısaltmalar ............................................................................................................................................. 10 1 Giriş ................................................................................................................................................ 13 2 Yenilikçilik ve Girişimcilik Politikaları ............................................................................................. 15 2.1 Ar-Ge ve Yenilikçilik Politikaları Tarihçe ................................................................................ 15 2.2 Türkiye’de Mevcut Durum ..................................................................................................... 17 2.3 Ulusal Seviyede Ar-Ge ve Yenilik ile İlgili Politikalar ve Destekler ......................................... 18 2.4 Teknoloji Transfer Ofisleri ..................................................................................................... 23 2.4.1 TTO tanımlar ve temel faaliyet alanları ......................................................................... 23 2.4.2 TTO’lar için önemli kavramlar ....................................................................................... 24 2.4.3 Tarihçe ve TTO’lar için Ülke Örnekleri: .......................................................................... 27 2.4.4 Türkiye’de durum .......................................................................................................... 30 2.4.5 DAP Bölgesinde TTO’lar ................................................................................................. 35 2.5 Teknoloji Geliştirme Bölgeleri ............................................................................................... 38 2.5.1 Tanım ............................................................................................................................. 38 2.5.2 Dünyada Teknoparklar .................................................................................................. 39 2.5.3 Dünya’da Teknoparkların Gelişim Evreleri .................................................................... 43 2.5.4 Yatırım Modelleri ........................................................................................................... 44 2.5.5 Teknoparkların Temel Özellikleri ve Yararları ................................................................ 47 2.5.6 Teknoparkları Etkileyen Faktörler ................................................................................. 51 2.5.7 Türkiye’de Teknoparklar ................................................................................................ 52 2.5.8 DAP Bölgesinde Yer Alan Teknoparklar ......................................................................... 54 2.6 Kümelenmeler ....................................................................................................................... 56 2.6.1 Giriş ................................................................................................................................ 56 2.6.2 Öne Çıkan Tanımlar ....................................................................................................... 56 2.6.3 Kümeleşme Kavramı ...................................................................................................... 57 2.6.4 Küme Girişimleri (Kümeleşme) ...................................................................................... 66 2.6.5 Türkiye’de Kümeleşme ile İlgili Kurumlar, Strateji Belgeleri ve Destek Programları ..... 69 2.6.6 Metodoloji ..................................................................................................................... 73 2.7 Girişimcilik Politikaları ........................................................................................................... 78 4 2.7.1 Bir Politika Aracı Olarak Girişimcilik .............................................................................. 78 2.7.2 Girişimciliğin Karakteristikleri ........................................................................................ 79 2.7.3 Girişimcilik Desteğine İlişkin Gerekçeler ........................................................................ 80 2.7.4 Türkiye’de Girişimciliğin Tarihçesi ................................................................................. 82 2.7.5 Türkiye’de Yenilikçi Girişimciliğe Yönelik Destekler ve Özellikleri ................................. 85 2.7.6 Yenilikçi Girişimcilik Destekleri Kapsamında Bazı İstatistikler ....................................... 89 2.8 Girişimcilik Destek Aracı Olarak İŞGEM’ler ............................................................................ 96 2.8.1 Dünyada İş Geliştirme Merkezleri ................................................................................. 96 2.8.2 Türkiye’de İş Geliştirme Merkezleri ............................................................................... 97 2.8.3 KOSGEB’in İŞGEM Desteği ............................................................................................. 99 2.8.4 İŞGEM’lerdeki Girişimciler ........................................................................................... 101 2.8.5 İŞGEM’lerin girişimcilere sağladığı imkanlar ................................................................ 101 2.8.6 İŞGEM Girişimleri ......................................................................................................... 102 2.9 Dünyada ve Türkiye’de Özel Ekonomik Bölgeler ................................................................. 104 2.9.1 Dünyada Özel Ekonomik Bölgeler................................................................................ 104 2.9.2 Türkiye’de Özel Ekonomik Bölgeler ............................................................................. 105 2.9.3 OSB ve KSS’lerde İş ve Yatırım Yapmanın Etkileri ........................................................ 109 2.9.4 OSB ve KSS’lere Sağlanan Destekler: ........................................................................... 110 2.9.5 Başarılı OSB-KSS Örnekleri ........................................................................................... 111 2.9.6 Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki OSB ve KSS’lerin Mevcut Performans ve Yönetim Modellerine İlişkin Analizler ........................................................................................................ 111 2.9.7 Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki Mevcut OSB ve KSS’lerin Genişlemesi ile Yeni OSB ve KSS’ler Kurulmasına İlişkin Değerlendirme .................................................................................. 113 2.9.8 ............................................................................................................................................. 113 2.9.9 OSB ve KSS Yönetim Modelleri .................................................................................... 113 2.10 Serbest Bölgeler ve Özellikleri ............................................................................................. 115 2.10.1 Yöntem ........................................................................................................................ 115 2.10.2 Serbest Bölgelerin Tarihi ............................................................................................. 115 2.10.3 Serbest Ticaret Bölge Modelleri .................................................................................. 115 2.10.4 Serbest Ticaret Bölgelerinin İhtiyaçları ........................................................................ 116 2.10.5 Serbest Ticaret Bölgelerinin Etkileri ............................................................................ 116 2.10.6 Serbest Ticaret Bölgelerindeki Üretim ve Ticaret Eğilimleri ........................................ 116 2.10.7 Türkiye’de Serbest Bölge Deneyimi ............................................................................. 117 2.10.8 Doğu Anadolu Serbest Bölge Deneyimi ....................................................................... 118 2.11 Bölgesel Seviyede Yenilik ve Girişimcilik ile İlgili Politika ve Destekler ............................... 120 5 2.11.1 Bölgesel Kalkınmanın Araçları ..................................................................................... 120 2.11.2 Kalkınma Ajansları ....................................................................................................... 121 2.11.3 Bölgesel İdareler .......................................................................................................... 123 3 Girişimcilik Ve Yenilikçilik Ortamının Tanımlanması Ve Değerlendirilmesi ................................. 125 3.1 Girişimciliğin Ve İnovasyonun Belirteçleri ........................................................................... 128 3.2 Girişimcilik Performansı ....................................................................................................... 129 3.3 Etki ....................................................................................................................................... 130 3.4 Girişimcilik Ve İnovasyon Ekosisteminin Paydaşları Ve Etkileşimleri .................................. 130 3.5 Girişimcilik ve İnovasyon Ekosisteminin Değerlendirilmesi Süreci ...................................... 132 3.6 Girişimcilik ve İnovasyon Ekosistemi Müdahale Alanları .................................................... 133 4 Bölgesel Yenileşim Kavramı ......................................................................................................... 134 4.1 Dünyada Bölgesel Yenileşim Modelleri ve Programlarının Tasarımı ................................... 137 4.1.1 AB’de Kullanılan Araçlar .............................................................................................. 137 4.1.2 Londra Şehir Fonu ........................................................................................................ 138 4.1.3 Galler Bölgesel Fonu .................................................................................................... 141 4.1.4 ABD Yerel Ekonomik Gelişim Politikaları ve Bölgesel Politika Örnekleri ..................... 143 4.2 Bölgesel Fonlar Oluşturulurken Kullanılan Araçlar .............................................................. 151 4.2.1 Bölgesel Fon Olarak Kalkınma Ajansları ...................................................................... 153 4.2.2 Türkiye’den Fon Yönetimi Örnekleri............................................................................ 154 5 DAP Bölgesine Genel Bakış .......................................................................................................... 157 5.1 Kobi ve girişimcilik Sektörün Mevcut Durumu .................................................................... 159 5.2 Bölgesel Strateji ve Eylem Planları ...................................................................................... 170 5.3 Yenilikçiliğe Yönelik Destek ve Göstergeler ......................................................................... 180 6 Sonuç ve Değerlendirme ............................................................................................................. 189 7 Kaynaklar ..................................................................................................................................... 190 8 Ekler ............................................................................................................................................. 192 8.1 Ülkemizde Yenilikçilik ve Girişimciliğe Yönelik Devlet Destekleri ........................................ 192 6 Tablolar Tablo 1 Yıllar İçerisinde Ar-Ge Yenilik Alanında KOBİ’lere Sağlanan Destekler ..................................... 21 Tablo 2 TUBİTAK 1513 programı kapsamında desteklenen TTO'lar ...................................................... 31 Tablo 3 TÜBİTAK 1601 Programı kapsamında desteklenen TTO'lar ...................................................... 32 Tablo 4 Türkiye'de TTO'ların Gelirleri .................................................................................................... 33 Tablo 5 Bölgedeki Üniversiteler ve Öğretim Üyeleri ............................................................................. 35 Tablo 6 DAP Bölge Üniversiteleri Bölüm ve Program Sayıları ............................................................... 36 Tablo 7 Dünyada Faaliyet Gösteren Teknokent Örnekleri9 ................................................................... 42 Tablo 8 Teknopark Sınıflandırmaları ...................................................................................................... 45 Tablo 9 Türkiye’deki Teknokentlerin Güncel İstatistikleri (Eylül 2015) ................................................ 53 Tablo 10 Kümeleşme İle İlgili Bilgi Kaynakları ........................................................................................ 72 Tablo 11. Girişimcilik Ekosistemini Oluşturan Unsurlar ........................................................................ 82 Tablo 12. Ar-Ge, İnovasyon ve Endüstriyel Uygulama Destek Programı Proje Destek Limitleri ........... 87 Tablo 13. Yenilikçi Girişimcilik Programları Destek Koşullarının Toplu Görünümü ............................... 88 Tablo 14. Üç Destek Programının Süreçlerinin Karşılaştırmalı Görünümü ............................................ 89 Tablo 15. Yıllar İtibari ile Proje Başvurularının Dağılımı ........................................................................ 89 Tablo 16. Yıllar İtibariyle Desteklenen Projelerin Dağılımı .................................................................... 89 Tablo 17. NACE 4 Basamaklı Kodlama Sistemine Göre En Fazla Desteklenen 10 Alan ve Proje Sayıları91 Tablo 18 : Bazı Ülkelerin Serbest Ticaret Bölgelerindeki Sektörel Eğilimler ........................................ 116 Tablo 19. Kalkınma Ajansları Fon Ve Gelirler ...................................................................................... 122 Tablo 20. Girişimcilik Ve İnovasyon Ekosistemi İçin Kullanılan Araçlar Ve Alanları............................. 126 Tablo 21. Alanların Etki Seviyelerine Göre Dağılımı ............................................................................ 131 Tablo 22 DAP Bölgesi Bölgesel Yapılanma ........................................................................................... 157 Tablo 23 Bölge Girişim Sayılarının Sektörel Dağılımı ........................................................................... 159 Tablo 24 DAKA Strateji ve Eylem Planı Öncelikleri .............................................................................. 170 Tablo 25 Fırat Kalkınma Ajansı Strateji ve Eylem Planı Öncelikleri ..................................................... 173 Tablo 26 KUDAKA Strateji ve Eylem Planı Öncelikleri ......................................................................... 175 Tablo 27 SERHAT Kalkınma Ajansı Strateji ve Eylem Öncelikleri ......................................................... 177 7 Şekiller Şekil 1 Türkiye'de Yenilikçilik Girişimcilik Politika ve Uygulamalarının Tarihsel Gelişimi ...................... 16 Şekil 2. Ulusal Bilim Teknoloji ve Yenilik Stratejisi ................................................................................. 19 Şekil 3 TTO'ların bağlı bulundukları üniversitelerin araştırma bütçe büyüklükleri ............................... 34 Şekil 4 TTO'larda çalışan sayıları ve görevleri ........................................................................................ 34 Şekil 5 Teknopark Sahipliği ve Yatırım Ortaklığı .................................................................................... 44 Şekil 6 Teknoparklarda 3 yaş altı firma varlığı ....................................................................................... 47 Şekil 7 Teknokentlerde Girdi ve Çıktı Modellemesi ............................................................................... 51 Şekil 8 Türkiye’deki Teknoparkların Bölgesel Dağılımı .......................................................................... 52 Şekil 9 Elmas Modeli Faktörlerinin Etkileşimleri.................................................................................... 59 Şekil 10 Elmas Modeli Faktörleri İçin Önemli Bileşenler ....................................................................... 61 Şekil 11 Küme Modelinin Değişimi ........................................................................................................ 64 Şekil 12 Küme oluşturma yol haritası .................................................................................................... 74 Şekil 13 Doğu Anadolu Düzey 2 Bölgelerinde Öne Çıkan Sektörel Yığılmalar (2009) ............................ 75 Şekil 14. Girişimcilikte Yetenekler ......................................................................................................... 80 Şekil 15. ABD’deki Girişimcilerin Gelişimi .............................................................................................. 84 Şekil 16. KOSGEB TEKMER Programı ..................................................................................................... 85 Şekil 17. Başvuruların Bölge Nüfusuna Oranlarının Yıllar İçerisindeki Değişimi (Düzey 2) .................... 92 Şekil 18. Başvuruların Bölgesel Dağılımının Kurum Bazında Görünümü (Düzey 2) ............................... 93 Şekil 19. Desteklenen Projelerin Yıllar İtibariyle Bölgesel Dağılım Yoğunlukları (Düzey 2) ................... 94 Şekil 20. Desteklenen Projelerin Kurum Bazında Bölgesel Kapsama Alanları (Düzey 2) ....................... 95 Şekil 21 İşletme Kuluçka Modelinin Gelişimi ......................................................................................... 97 Şekil 22 Yıllar itibari ile kurulan OSB'ler ............................................................................................... 106 Şekil 23 Yıllar İtibari ile Kurulan KSS'ler ............................................................................................... 107 Şekil 24 KSS'lerde Yer Alan Şirketlerin Sektörel Dağılım ..................................................................... 107 Şekil 25 OSB ve KSS’lerdeki Yatırım Maliyetleri ve Katma Değer ........................................................ 108 Şekil 26 OSB'lerin Bölgesel Dağılımı .................................................................................................... 108 Şekil 27 KSS'lerin Bölgesel Dağılımı ..................................................................................................... 108 Şekil 28 Bölgelere göre OSB Çalışan Sayısı ve Şirket Başına Katmadeğer ........................................... 109 Şekil 29 Bölgelere göre OSB yatırımları ............................................................................................... 112 Şekil 30 Yıllara Göre Serbest Bölgelerden Yapılan İhracat, $, 1996-2014 ........................................... 117 Şekil 31 Serbest Bölgelerin 2014 Yılı İhracat Değerleri ve 2010-2014 Yılları Arasındaki Yıllık Ortalama Artış Oranları ....................................................................................................................................... 118 Şekil 32 Türkiye’deki Serbest Bölgelerin Konumları ............................................................................ 118 Şekil 33: Etki Matrisi Bileşenleri .......................................................................................................... 119 Şekil 34 Bölgesel Yenileşim Kapasitesi – Kavramsal Çerçeve .............................................................. 120 Şekil 35. Girişimcilik Ve İnovasyon Ekosisteminin Tanımlayan Yöntemlerin Karmaşıklık Seviyesi Ve Bölgesel Durumuna Göre Dağılımı ...................................................................................................... 127 Şekil 36. Girişimcilik Ve İnovasyon Ekosisteminin Ölçülmesi (Kaynak: ASPEN, 2013) ......................... 128 Şekil 37. Bölge Fonu Yapılanması ........................................................................................................ 135 Şekil 38. Bileşik Fon Süreci Ve JESSICA’nın Ticari Uygulanabilirlik Kapsamındaki Yeri ........................ 141 Şekil 39. Galler Bölgesel Fonu Oluşumu .............................................................................................. 143 Şekil 40. ABD’de Yerel Ekonomik Gelişim Konusunda Faaliyet Gösteren Yapılar ............................... 145 Şekil 41. Biyoteknoloji Girişimi Altyapı Yatırımları .............................................................................. 149 Şekil 42. Bölgesel Fon Modeli Kapsamında Kalkınma Ajansları ........................................................... 153 8 Şekil 43. iVCi’nin Yapısı Ve Desteklediği Fonlar ................................................................................... 155 Şekil 44. G43 Anadolu Girişim Sermayesi Fonu Yapısı ......................................................................... 155 Şekil 45. Büyük Anadolu Garanti Fonu’nun Yapısı ............................................................................... 156 Şekil 46 Sektörlerin İstihdam İçindeki Payları (%), TÜİK 2012 ............................................................. 158 Şekil 47 Bölgeler itibari ile Ar- Ge çalışan sayılarının yıllara göre değişimi.......................................... 180 Şekil 48 Bölgeler bazında Ar-Ge harcamalarının yıllara göre dağılım .................................................. 181 Şekil 49 Bölgelerde araştırmacı başına Ar-Ge harcaması .................................................................... 182 Şekil 50 Türkiye ve DAP illeri bazında patent başvuruları ................................................................... 182 Şekil 51 Patent tescillerinin illere göre dağılımı .................................................................................. 183 Şekil 52 Faydalı Model Başvurularının Yıllara ve İllere Göre Dağılımı ................................................. 184 Şekil 53 Yıllara Göre Bölge İllerinden Marka Başvuruları .................................................................... 184 Şekil 54 Türkiye geneli TEYDEB başvuru istatistikleri .......................................................................... 185 Şekil 55 DAP Bölge İllerinin TÜBİTAK TEYDEB Başvuruları .................................................................. 186 Şekil 56 TÜBİTAK TEYDEB tarafından desteklenen proje sayıları ........................................................ 186 Şekil 57 TÜBİTAK TEYDEB tarafından ulusal seviyede verilen hibe tutarlar ........................................ 187 Şekil 58 DAP Bölgesi TÜBİTAK TEYDEB destekli projelere verilen hibe tutarlar .................................. 187 9 Kısaltmalar ASPEN Aspen Network of Development Entrepreneurs AYF Avrupa Yatırım Fonu BKUS Bölgesel Kalkınma Ulusal Stratejisi BSTB Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı BTY Bilim, Teknoloji, Yenilik BTYK Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu CEDS The Comprehensive Economic Development Strategies (Kapsayıcı Ekonomik Gelişim Stratejileri) CET The Center For Economic Transformation (Ekonomik Dönüşüm Merkezi) CIP Rekabet Edebilirlik ve Yenilik Çerçeve Programı CSG EU’s Strategic Community Guidelines (Avrupa Birliği Stratejik Hedefler Rehberi) DAP Doğu Anadolu Projesi DG Enterprise Directorate-General for Enterprise and Industry DG Research Directorate-General for Research and Innovation EDA Economic Development Administration (Ekonomik Gelişim İdaresi) EIB European Investment Bank (Avrupa Yatırım Bankası) EIF European Investment Fund (Avrupa Yatırım Fonu) ERDF European Regional Development Fund (AB Yapısal Fonları) ESPON European Spatial Planning Observation Network FP Çerçeve Programları GAP Güneydoğu Anadolu Projesi GİDEM Girişimci Destekleme Merkezi GSKD Gayri Safi Katma Değer GSYH Gayri Safi Yurtiçi Hasıla G43 Anadolu Girişim Sermayesi Fonu HF Holding Fund 10