Cumhuriyet'in Türk Mizahı ve Hicvi vof yılında byi- — - •< Ferit Öngören CL — • 03 3 TÜRKİYE İŞ BANKASI Kültür Yayınları Genel Yayın no: 405 Cumhuriyet dizisi: 16 OTM 11301601 ISBN 975-458-137-1 © Tüm haklan, Kültür Yayınları Iş-Türk Ltd. Şti.’ne aittir. Yazı ve re­ simlerin tamamı ya da bir bölümü, yayıncıdan izin alınmadan, fotokopi da­ hil, optik, elektronik ya da mekanik herhangi bir yolla kopyalanamaz, ço- ğaltılamaz, basılamaz, ya­ yımlanamaz. kitap tasanmı ERSU PEKİN baskı ANA BASIM AŞ İçindekiler 7 Ûnyazı: I 9 Ûnyazı: II 11 Ûnyazı: III CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK MİZAHI 12-135 14-38 I GİRİŞ ıs Mizahın kökeni; 24 Mizahın öğeleri: Mizahta mantık, Mizahta görüntü, Toplumsal ilişki; 3i Mizah çeşitleri; 34 Mizah Türleri 39-71 II CUMHURİYET ÖNCESİ ANADOLU MİZAHI 40 Antik Anadolu mizahı; 43 Selçuklu mizahı; so Osmanlı mizahı; «o Meşrutiyet mizahı: İkinci Meşrutiyet ve mizah; 68 Kurtuluş Savaşı’nda mizah 72-135 III CUMHURİYET MİZAHININ BAŞUCA EVRELERİ 76 1923-1928 arası; 79 Yeni yazıya geçiş; as 1930-1940 arası; 87 İkinci Dünya Savaşı ve mizah; 91 1945-1950 arası; 93 1950-1960 arası; 97 1960- 1970 arası; 101 1970-1980 arası; 106 1980-1990 arası; 111 Sonuç; 114 Gırgır’ın öyküsü; 123 Karikatür etkinlikleri: Demek ve müze, Uluslararası Nasreddin Hoca Karikatür Sergisi ve Yarışması, Hürriyet Uluslararası Karikatür Yanşması, Karikatür Vakfı, Demek üyesi karikatürcüler; 132 Türkiye’de çizgi roman ve tipler CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK HİCVİ 136-161 138-161 IV HİCİV ÖRNEKLER 162-287 164-193 V ŞİİRDE MİZAH VE HİCİV 165 Neyzen Tevfik; 166 Halil Nihat Boztepe; 167 Fazıl Ahmet Aykaç; 168 Namdar Rahmi Karatay; 169 Faruk Nafiz Çamlıbel; 170 Orhan Seyfi Orhon; 172 Yusuf Ziya Ortaç; 173 Necdet Rüştü Efe; 174 Orhan Veli Kanık; 176 Oktay Rifat; 177 Aziz Nesin; ıso Orhan Murat Arıbumu; ısı Mehmet Kemal; 182 Suat Taşer; 1 es Ûzdemir Asaf; ıe4 Selahattin Aldanır; ıss Salâh Birsel; 1B6 Ümit Yaşar Oğuzcan; 192 Metin Eloğlu 194-287 VI MİZAH HİKÂYESİ 195 Hüseyin Rahmi Gürpınar; 204 Ahmet Rasim; 209 Osman Cemal Kaygılı; 211 Ercüment Ekrem Talû; 215 Burhan Felek; 221 Rıfat İlgaz; 232 Aziz Nesin; 243 Adnan Veli; 247 Bülent Oran; 250 Suavi Süalp; 252 Hüseyin Korkmazgil; 258 Oktay Verel; 263 Yalçın Kaya; 270 Vedat Saygel; 274 Muzaffer İzgü; 279 Gani Müjde; 282 Atilla Atalay; 284 Metin Üstündağ ÖN Y A Z I Cumhuriyetin ellinci yılında Türkiye’de mizahın genel durumu nedir? Bir bakıma Cumhuriyet mizahının başlıca özellikleri nedir diye sormuş olu­ yoruz. 1923-1973 yılları arasında Türkiye’de boy atmış mizahın ayırıcı özellikleri nasıl özetlenebilir? Daha eskiye göre Cumhuriyet mizahını na­ sıl değerlendirebiliriz? Yabancı ülkeler yanında, Türkiye’deki Cumhuriyet mizahının ayırdedici nitelikleri belirginleşmiş midir? Birbirlerini çağıran bu soru zincirlemesi uzayıp gidecektir. Bu sorulara, gönül, kısa, derlitop- lu bir cevap verilebilsin istiyor. Mizah, kültür hayatının bir parçası olarak bizi ilgilendiriyor. 1923-1973 yılları arası, Türkiye’de Cumhuriyet kültürünün genel bir birikimini işaret eder. Türkiye’deki mizah ürünleri, elli yıllık Cumhuriyet kültür birikimi içinde anlam kazanıyor. Nitekim, Türkiye’deki mizah birikimi, Cumhuri­ yet kültürünün genel yapısına uygun bir gelişme göstermiştir. Buna göre, Cumhuriyet kültürünün bilinen politik, sosyal ve ekonomik özelliklerini kısaca belirtmeli. Cumhuriyet; politik yönden, bir padişahlık iradesinden, kişiye kul­ luk yönetiminden kurtuluşun gururu ve sevincidir. Bunun sonucu, Cum­ huriyet, halk iradesine, demokrasiye bağlılığın adı oluyor. Saray ile mizah arasındaki ilişkiler, Cumhuriyet’le birlikte bitmiş olur; yerine, halk irade­ sini temsil etmesi öngörülen partiler ile mizah arasındaki ilişkiler gelişme ve çeşitlenme göstermiştir. Cumhuriyet kültürü; sosyal alanda, Ortaçağ’ın dar ve eski çembe­ rinden kurtulmayı; bilimsel olmak anlamında, Batı kültürüne açılmayı ifa­ de etmiştir. Bu köklü dönüşüm, Cumhuriyet mizahının temel yapısını be­ lirlemiştir. Geleneksel ve değiştirilmeye elverişsiz mizah kalıplan, Cumhu­ riyet’le birlikte ortadan silinecek, Batı etkisi mizahımızda bütünüyle ege­ men olacaktır. Mizah; Cumhuriyet’te konu, biçim, tarz vb. yönlerden çeşit­ lenme gösterecek; anonimlikten kişileşmeye doğru giden bir eğilimin var­ lığı kesinleşecektir. Cumhuriyet kültürü, ekonomik yönden, lonca siste­ minden çağdaş sanayi toplumuna yönelişi ifade ediyor. Bu alanda mizahın uğradığı en büyük değişimi, basın ve basılı mizah birikimi işaret edecektir. Cumhuriyet mizahını tarih boyutu içinde de ele almak gerekir. Kendisine özgü, renkli ve zengin bir Osmanlı mizah geleneği söz konusudur. Bunun gibi, kişilikli bir Selçuklu mizahı günümüze kadar etkisini sürdürebilmiş­ tir. Selçuklu öncesinde Anadolu’nun köklü bir mizah çatısı var. Elli yıllık Cumhuriyet mizahının özellikle ikinci yarısında, bu geleneksel mizah ürünleri, gittikçe artan bir etkinlikle varlıklannı duyurmaktadırlar. Cumhuriyet mizahını yalnızca bir Batı etkisi özetleyemiyor. Yine Cumhu­ riyet mizahı, geleneksel sözlü mizahın basına aktarılmış görünüşünden de ibaret değildir. Cumhuriyet kültürü gibi, Türkiye’deki mizah da gelenek­ sel mizah ile Batı mizahının yeni bir bireşimi olarak kişiliğini ortaya koya­ caktır. Gerçekten de, ilk insan başarılarından bu yana Anadolu, Doğu ve Batı kültürlerinin çağlarına göre kişilikli bireşimlerini ifade ve işaret ede- gelmiştir. Coğrafya yapısının Anadolu’ya uygun gördüğü bu iki kültürün kaynaştırılması görevini, Cumhuriyet Türkiyesi en geniş çapta gerçekleş­ tirmenin çok büyük olan güçlüklerini yenebilme çabası içinde görünüyor. Anadolu kültürünün gerçekleşegeldiği üstün bireşimler, her çağda çok ge­ niş bir yeryüzü dilimini yakından ilgilendirmiş, Türkiye’nin doğu ve batı­ sındaki ülkeleri derinden etkilemesini bilmiştir. Bu tarih boyutu içinde, ne Batı’ya öykünmek yanlılan, ne de Doğuyu sürdürmek yanlıları doğru olanı işaret edemiyorlar. Doğru olan ve şimdiye değin yapılagelen, bu iki kültürün kişilikli ve üstün bir düzeyde kaynaşmasını sağlayan bireşimi or­ taya çıkaracak bir yaratıcılıktır. Bu anlamda, bir kültür bunalımı içinde bulunduğumuz söyleniyorsa, bu bunalıma ayrı bir saygı ve büyük bir umutla bağlanmalıyız. Çünkü, bu bunalım, gerçekleştirmek zorunda bu­ lunduğumuz köklü kültür yaratıcılığının doğum sancılarıdır. Mizah, kül­ tür yaratıcılığı konusunda azımsanmayacak adımlar atmış durumdadır. Elinizdeki bu çalışma, 1973 yılında yayımlanan metni esas almaktadır. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları tarafından gerçekleştirilen “Cumhuri­ yetin Ellinci Yıl Dizisi” için hazırlanan çalışma, Cumhuriyet’in 60’ıncı yılı dolayısıyla yeniden basılmak istenilince, 1973-1983 arasındaki on yıl de­ ğerlendirilerek ana metne eklenmiştir. Ana metne ilişme gereği duyulma­ mış örneklerde zorunlu bazı değişiklikler yapılmıştır.