Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Petrol Arama Politikaları (1923-1950)* Petroleum Exploration Policies in Turkey During The Republic Period (1923-1950) Nadir YURTOĞLU** Öz Bu araştırmada Cumhuriyetin ilanından itibaren 1950 yılına kadar olan 27 yıllık süreçte Türkiye’de petrol arama konusunda hükümetlerin izlediği politikalar ile bu politikaların ekonomiye olan yansı- maları ele alınmıştır. Konu takip eden ana başlıklar; Cumhuriyet döneminde yapılan petrol arama çalışmaları (1923-1935); Türkiye’de Maden Tetkik Arama Enstitüsünün kuruluşu ve akabinde yapılan petrol arama faaliyetleri (1935-1950); Türkiye’de artan petrol ihtiyacı ile birlikte ithalatın yükselmesi (1935-1950); adı altında incelemiştir. Petrol arama politikalarının ekonomiye sağladığı katkılar incelenirken sayısal veriler üzerinden değerlendirmeler yapılmıştır. Araştırmanın konusu hak- kında literatürde yer alan boşluklar birincil kaynaklardan yararlanılması yoluyla doldurulmuştur. Konu incelenirken dönemin Türkiye’si ile Dünyanın petrol alanında yaşanan gelişmeleri göz önüne getirilerek bu gelişmeler ışığında gerekli değerlendirme yapılmıştır. Çalışmada elde edilen sonuç şudur: Cumhuriyet hükümetlerinin desteğiyle yabancı petrol uzmanlarına raporlar hazırlatılmış, 792 Sayılı Petrol Kanunu, 2189 Sayılı Altın ve Petrol Arama ve İşletme İdareleri Teşkiline Dair Kanun ve 2804 Sayılı Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü kanunlarının yürürlüğe girmesi ile petrol arama faaliyetleri daha profesyonel hale getirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Petrol, Petrol Politikaları, MTA, Raman, Sondaj, Rafineri Abstract This study deals with the petroleum exploration policies adopted by the Turkish governments from the proclamation of the Republic until 1950, covering a period of 27 years and the effects of these policies on economy. The subject was handled under the following titles: petroleum exploration works during the Republic period (1923-1935); establishment of the General Directorate of Mineral Research and Explo- ration and petroleum exploration works conducted in its aftermath (1935-1950); and the rise of import due to increasing demand in Turkey (1935-1950). The evaluations are based on numerical data while Akademik analyzing the contributions of petroleum exploration policies to economy. With this study, the gaps in Bakış the literature regarding the subject of the study are filled based on the use of primary sources. To make 145 the relevant evaluations, the condition of Turkey and the developments in the field of petroleum across the Cilt 10 world in the above-mentioned period are taken into account. The findings indicate that reports were Sayı 20 prepared by foreign petroleum experts with the support of the governments, and petroleum exploration Yaz 2017 works became more professional following the enactment of the Petroleum Law no 792, Law no 2189 concerning the Establishment of Gold and Oil Exploration and Operation Management, and Law no 2804 on the General Directorate of Mineral Research and Exploration. Key Words: Petroleum, Petroleum policies, General Directorate of Mineral Research and Exploration, Raman, Drilling, Refinery * Makalenin Geliş Tarihi: 09.08.2016, Kabul Tarihi: 30.03.2017 ** Yrd. Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi Eğitim Fakültesi, E-Posta: [email protected] Nadir YURTOĞLU GİRİŞ Bu çalışmada Cumhuriyetin ilanından başlayarak 1950 yılına kadar olan 27 yıl- lık süreçte Türkiye’de petrol arama konusunda hükümetlerin izlediği politikalar ile bu politikaların ekonomiye olan katkıları incelenmiştir. Osmanlı devletinin son dönemlerden itibaren Türkiye’nin sınırlarını çevreleyen Irak, İran, Suriye, Romanya gibi komşu ve civar ülkelerin toprakla- rını petrol üretimine açması petrol varlığının Türk topraklarında da bulunaca- ğı ümidini her geçen yıl artırır.1 Bu dönemin başlıca petrol faaliyetleri, başta üst düzey devlet görevlileri olmak üzere hatırı sayılır şahıslara taltif edilmeleri maksadıyla verilen petrol arama imtiyazlarının sonradan yabancı şirketlere sa- tılmasından ibaret kalır.2 Osmanlı Devleti sınırları içerisinde petrol aramalarına ilk sahne olan yer İskenderun yakınlarında bulunan Çengen Köyü muhitidir. Bu havalinin im- tiyazı 1887 yılında yayınlanan bir fermanla dönemin sadrazamlarından Kamil Paşaya verilir. Aynı yıl içerisinde Ahmet Necati Bey isminde birine devredi- len bu imtiyazın, 1889 tarihinde Hasan Tahsin adında başka bir şahsa daha devredildiği bilinir. Ancak Çengen ’de görülen petrol tezahürlerinin analizinin yapılması çalışmalarının daha önceki yıllara rastladığı düşünülür.3 Bu havalide İngiliz-Alman ortaklığı tarafından gerçekleştirilen 10 adet küçük sondaj çalış- ması, kuvvetli gaz emarelerinin ortaya çıkmasıyla sonuçlanır.4 Petrol arama çalışmalarına sahne olan ikinci mahal Trakya bölgesi içe- risinde yer alan Mürefte ve Gaziköy (Ganos) dolaylarıdır. 1892 yılında bu böl- gede petrol emarelerine rastlayan Cavit Bey adında bir şahıs elinde su sondaj aleti bulunan bir Rum ve Seferyan isimli bir Ermeni ile anlaşarak şirket kur- muşsa da, çalışmalardan randıman alınamadığı için ortaklık sürdürülemez.5 1897 yılına gelindiğinde ise Mürefte dolaylarında 1360 hektarlık bir ara- zinin imtiyazının II. Abdülhamit tarafından bir ferman ile sadrazam Halil Rıfat Paşaya verilir. 1898 yılında Romanya’dan getirilen işçi ve ustaların yardımıyla Gaziköy civarında 108 metre derinliğe kadar inen bir petrol arama çalışması ya- Akademik Bakış 146 Cilt 10 1 MTA, “Türkiye’de Petrol”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 11, Sayı: 249, Yıl: 11, 21 Mayıs 1950, s. 10; Halûk Sayı 20 Cillov, Türkiye Ekonomisi Bünyesi, Özel İktisadi ve Ticari İlimler Yüksekokulu Yayınları, İstanbul Yaz 2017 1967, s. 235; Cillov, Türkiye Ekonomisi, İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1966, s. 340; Petrolün oluşumu ve yeryüzüne çıkarılışı ile ilgili bilgi almak için bkz.: MTA Enstitüsü, MTA Enstitüsünce Bilinen Yeraltı Kaynakları Envanteri, Ankara 1977, s. 346. 2 Cevat Eyüb Taşman, “Türkiye ve Petrol”, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, Sayı: 3, Yıl: 2, Temmuz 1937, s. 10; MTA, a.g.m., s. 10. 3 Kemal Lokman, “Memleketimizde Petrol Araştırmaları”, Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni Cilt: 06, Sayı: 2, Yıl: Şubat 1958, s. 91. 4 Ekrem Göksu, Türkiye’de Petrol, İstanbul 1966, s. 71;MTA, a.g.m., s. 10; Lokman, a.g.m., s. 91. 5 Cevat Eyüb Taşman, “Petrolün Türkiye’de Tarihçesi”, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, Sayı: 39, Yıl: 14, Ekim 1949, s. 15; Göksu, a.g.e., s. 71; Lokman, a.g.m., s. 92. Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Petrol Arama Politikaları pılırsa da önemsiz petrol ve gaz emarelerine rastlanır.6 Aynı tarihlerde Şarköy, İsterne ve Mürefte civarında Osmanlı Bankası ile bir Fransız firması tarafından fazla derinliğe sahip olmayan birkaç kuyu daha açılmış ise de bunlardan Şarköy kuyusunda 82 metrede, Mürefte kuyusunda 74 metrede ekonomik değeri olma- yan petrol emarelerine rastlanır.7 1899 yılından itibaren önemli petrol kuruluşlarından olan European Pet- roleum Company Londra’dan Adyasevinç adında bir jeoloğu getirerek, Trakya petrol bölgesi içerisinde yer alan bazı sahalarda inceleme yaptırır. İncelemeler neticesinde 1900 yılı içerisinde Hora Derede 92,5 metre derinlikte açılan bir kuyuda günde 2 ton kadar elde edilen verimin 1901 yılı sonuna kadar toplam- da 47 tonu bulması, üretim yetersizliği gerekçe gösterilerek bu kuyunun üre- tim faaliyetinin durdurulmasına neden olur. Aynı şirket Hora Dere, Mürefte ve Şarköy dolaylarında 1906 yılına kadar 11 adedi sığ, bir adedi de 443 metre derinlikte daha derin sondaj çalışmaları olmak üzere 12 adet sondaj çalışma- sında bulunmuşsa da randımanın yeterli düzeyde sağlanamaması nedeniyle kuyulardaki üretim faaliyeti durdurulur.8 1914 yılında Stardart Oil Kumpanyası tarafından gönderilen jeolog Mr. White, Mürefte ve Hoşköy çevresinin etüt ça- lışmasını yapmasının yanı sıra aynı yıl içerisinde, Orman ve Maadin Nezareti tarafından L. Thomas adında Amerikan uyruklu bir şahsa petrol arama ruhsatı verilmişse de I. Dünya Savaşı’nın başlaması bu teşebbüsü yarıda bırakır.9 Petrol aramalarına sahne olmuş üçüncü mıntıka Musul bölgesidir. Bu bölgede petrol kaynakları, ilk zamanlarda arazi sahipleri tarafından ilkel el son- dajı aletlerinin kullanılması yoluyla açılan kuyularda iltizam usulüyle işletilir. Petrol kaynaklarının II. Abdülhamit’in Hassa Hazinesine bağlandıktan sonra da iltizam usulüyle işletilmesine devam edildiği görülür. Ancak 1909 yılında Abdülhamit’in tahtan indirilmesinden sonra bu hakların meşrutiyet hükümet- lerine devredildiği bilinir.10 1911 yılının Ocak ayında Londra’da kurulmuş Tur- kish Petroleum Company Ltd’ye Temmuz 1912’de Almanlar da katılır. Böylece şirket hisselerinin %25’i Deutsche Bank’ın, %20’si National Bank of Turkey’in, %15’i Ernest Cassel’in, %15’i Gulbenkian’ın, %25’i ise Royal Dutch’ın olur. 1914 Akademik yılında ise İngiltere Hükümeti’nin yardımı ve Sir E. Cassel ve Gulbenkian’ın Bakış gayretleriyle Anglo-Persiyan’da Turkish Petroleum Co.ye hissedar olur. Böy- 147 Cilt 10 Sayı 20 Yaz 2017 6 Lokman, a.g.m., s. 92; Göksu, a.g.e., s. 71; Taşman, “Türkiye ve Petrol,…, s. 10. 7 Göksu, a.g.e., s. 71; Lokman, a.g.m., s. 92. 8 Milli İktisat Tasarruf Cemiyeti, 1930 Sanayi Kongresi, Raporlar, Kararlar, Zabıtlar, Yayına Hazır- layan: M. Derviş Kılınçkaya, Cilt: 1, Bildiren Yayıncılık, 2. Basım, Ankara 2003, ss. 459-460; Lokman, a.g.m., s. 92; Göksu, a.g.e., ss. 71-72; MTA, a.g.m., s. 10; Türkiye’nin Siirt İli dışındaki muhtelif yerlerinde yapılan petrol arama çalışmaları ve bu yerlerin isimleri için bkz.: Aslan Tufan Yazman, “Türk Petrolü”, İktisadi Yürüyüş, Sayı: 11, Yıl: 1, 15 Mayıs 1940, s. 1. 9 Lokman, a.g.m., ss. 92-93; Göksu, a.g.e., s. 72. 10 Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, Petrolün Tarihçesi ve Türkiye’de Açılan Petrol Kuyuları, Hazırlayan, Özkan Gümüş, Yalçın Altay, Ankara 1995, s. 6. Nadir YURTOĞLU lelikle Birinci Dünya Savaşı öncesinde Türkish Petroleum Co. şu şekilde yapı- lanır: Deutsche Bank (Anatolian Railway) %25, Royal Dutch-Shell (Anglo-Saxson) % 25, Anglo- Persian Oil Co. % 50. Neticede, bu oluşumda Almanlar %25, İngilizler ise %75 paya sahip olurken Türklerin hiçbir payı yoktur. Turkish Petroleum Company, Osmanlı Meşrutiyet hükümetinden Musul petrollerinin araştırılma- sı konusunda muvafakat alacağı sıralarda I. Dünya Savaşı’nın başlaması bu te- şebbüsü sonuçsuz bırakır.11 Petrol aramalarına sahne olmuş dördüncü mahal Erzurum ve Van bölgeleridir. 1916-1917 yıllarında Rus işgali altında bulunan Doğu Anadolu Bölgesi’nin Kürzot, Hasankale, Tercan ve Katranlı dolaylarında Rus jeologları tarafından yapılan petrol arama çalışmalarında Hasankale, Kat- ranlı, ve Kürzot’ta bir miktar petrol elde edilirse de gerek petrolün ekonomik değerinin düşük olması gerekse 1917 yılında Rusya’da Bolşevik ihtilalinin baş göstermesi çalışmaları yürütülemez hale getirir.12 I. Dünya Savaşı sonunda müttefikler arasında yapılan San Remo Konfe- ransı (19-26 Nisan 1920) gereğince Türkish Petroleum Company adlı Musul petrol- leri ile ilgilenen şirketin sermaye dağılımı oranı şu şekilde ortaya çıkar: Anglo Persian % 23.75, Royal Deutch % 23.75, Fransız Petrol Şirketi % 23.75, Stan- dart Oil Co. N.J. % 11.875, Socony Vacum Oil % 11.875 ve Gulbenkyan % 5’dir. Türkish Petroleum Company adlı şirketin adı sonradan Irak Petroleum Kumpanyası- na dönüştürülür. Bu Kumpanyanın imtiyaz alanı başlangıçta Dicle’nin doğu- su iken sonradan bu alanı genişleterek Dicle’nin batısını da içine alması Irak petrollerinin tamamının bu şirketin eline geçmesine yol açar.13 Milli Mücadele döneminde Mürefte çevresinin Yunan işgali altında bulunduğu sıralarda 1919 yılında Standart Oil Kumpanyası bu çevrede jeolojik incelemelerde bulunur.14 I. Cumhuriyet Döneminde Yapılan Petrol Arama Çalışmaları (1923-1935) Cumhuriyetin ilanından sonra ülkedeki petrol varlığının tespitinin bu dönemin hükümetleri tarafından yegâne hedef olarak görülmesi, yabancı bir uzmanın Türkiye’ye davet edilerek sözleşmeli olarak çalıştırılmaya başlanmasının önü- nü açmıştır.15 Bir süre Rusya’da çalışmış olan Dr. M. Lucius adlı Lüksemburglu Akademik jeolog, 1925 yılında Şarköy-Mürefte-Hora, Finike- Çıralı, Muskaryayla, Elmalı, Bakış 148 11 Bige Sükan Yavuz, “1922 Yılında Orta Doğu’da Uluslararası Petrol Rekabeti”, Stratejik Araştır- Cilt 10 malar Dergisi, Sayı: 12, Yıl: 1, Eylül 2003, s. 113. Sayı 20 12 Göksu, a.g.e., s. 72;Taşman, “Türkiye ve Petrol”,…, s. 10; Van Gölü çevresinde bulunan Yaz 2017 Kürzot’ta Rusların 1916-1917 yılları arasında yaptığı petrol arama çalışmaları hakkında bilgi almak için bkz.: Cevat Eyüb Taşman, “Van Gölü Civarında Korzot Petrolü”, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, Sayı: 5, Yıl: 29 1 Teşrin 1936, ss. 41-42. 13 Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, a.g.e., s. 7; MTA, a.g.m., ss. 10-11; Petrolün Tarihi hakkında bilgi almak için bkz.: Cevat Eyüp Taşman, “Petrolün Tarihi”, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, Sayı: 39, Yıl: 14, Ekim 1949, ss. 9-13. 14 Kemal Lokman, “Türkiye’de Petrol Arama Amacıyla Yapılan Jeolojik Etütler”, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi, Sayı: 72, Yıl: Nisan 1969, s. 222; Taşman, “Petrolün Türkiye’de Tarih- çesi”,…, s. 17; Taşman, “Türkiye ve Petrol”, …, s. 10; MTA, a.g.m., s. 11. 15 Taşman, “Türkiye ve Petrol”, …, s. 10. Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Petrol Arama Politikaları Urla, Boyabat, Katranlı, Bahçecik-Nüzhetiye, İnegöl, Pulk (Tercan), Hasanka- le, Naftik, Boyabat mıntıkaları gibi ülkenin tanınmış petrol emarelerine sahip değişik yerlerini gezerek hazırladığı raporları İktisat Vekâleti Maden Umum Mü- dürlüğüne teslim etmiştir. Bu raporların müteakip etütlerin öncüleri olması bakımından ayrı bir önemi vardır.16 1926 yılında Mürefte civarındaki bir kısım arazi üzerinde biri Türk Ticaret ve Sanayi Bankasına diğeri de Hasan Mustafa adında Azeri kökenli bir şahsa ait olmak üzere iki adet petrol arama ruhsatı verilmişşe de ikincisine verilen arazi üzerinde arama hazırlıkları tamamlanmasına rağmen sondaj yapılması- na hükümet tarafından müsaade edilmemesi çalışmaların tatil edilmesine yol açmıştır.17 Yine aynı yıl içerisinde kabul edilen ve Türkiye petrol tarihinde ayrı bir öneme sahip olan 24 Mart 1926 tarih ve 792 Sayılı Petrol Kanunu ile Türkiye sınırları içerisinde zengin doğal yakıt maddeleri ile petrol türü ürünlerin ara- ma ve işletme hakkı maden kanunu hükümlerine göre hükümete verilmiştir.18 792 Sayılı bu Kanun Romanya’nın 1924’te petrollerini millileştirmek amacıyla çıkardığı bir kanundan esinlenerek hazırlanmıştır.19 1927 yılında Emil Mayen adlı bir Fransız sermayedarının arama imtiya- zına sahip bulunduğu Van Gölü civarında bulunan Kürzot’ta, Sorbon Üniver- sitesi Jeoloji Profosörü L. Bertrand ve ekibi incelemelerde bulunmuş ise de, olumlu bir sonuç alınamamıştır.20 1928’de Stardart Oil Kumpanyası hesabına Shirley Mason adlı bir petrol jeoloğu Mürefte, Boyabat ve Mardin-Cizre bölge- leri üzerinde esaslı incelemelerde bulunmuş ve gezdiği alanların stratigrafik (yer kabuğu katmanları) noktalarını vermiştir. 1929’da M. Lucius ve Hadi Ga- lip Yener tarafından Cizre bölgesi, Hükümet adına yeniden incelenerek Harbol asfaltı hakkında bir tahmin yapılmıştır. 1930’da Mürefte civarında ve Güney Doğu Bölgesinde jeolojik etütlere devam edilmiştir.21 1932 yılında Petenekoff 16 Lokman, “Türkiye’de Petrol Arama Amacıyla Yapılan Jeolojik Etütler”, …, s. 222;Taşman, “Petrolün Türkiye’de Tarihçesi”,…,s. 17; Göksu, a.g.e., ss. 72-73; MTA, a.g.m., s. 11; Taşman, “Türkiye ve Petrol”, …, s. 11. Akademik 17 MTA, a.g.m., s. 11; Taşman, “Türkiye ve Petrol”, …, s. 11; Taşman, “Petrolün Türkiye’de Tarih- Bakış çesi”,…, s. 17. 18 TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 2, Cilt: 4, 24.03.1926, s, 531; Resmi Gazete, Sayı No: 341, 6 149 Nisan 1926; 792 Sayılı Kanunun çıkarılmasından önce ülke içerisinde alım satımı tamamen Cilt 10 Sayı 20 serbest olmak üzere Türkiye’ye petrol ve benzin ithalatı 25 Ocak 1926 tarih ve 725 Sayılı Petrol Yaz 2017 ve Benzin İnhisarı Hakkındaki Kanun ile Hükümetin tekeline verilmiştir. TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 2, Cilt: 4, 25.01.1926, s. 94: Resmi Gazete, Sayı No: 291, 7 Şubat 1926; 741 Sayılı Şeker, Petrol ve Benzin İnhisarına Ait İptidaî Sermaye Hakkında Kanun için ayrıca bkz.: TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 2, Cilt: 4, 15.02.1926, s. 119; Resmi Gazete, Sayı No: 306, 24 Şubat 1926. 19 Göksu, a.g.e., s. 73. 20 Emil Mayen’in petrol arama imtiyazının feshedilmesiyle ilgili Bakanlar Kurulu Karara için bkz.: BCA, Fon No: 30 18 1 2-Kutu No: 33-Dosya No: 3-Sıra No: 17. 21 MTA. a.g.m., s. 11; Taşman, “Türkiye ve Petrol”, …, s. 11; Göksu, a.g.e., s. 73; Taşman, “Pet- rolün Türkiye’de Tarihçesi”,…, s. 18; Lokman, “Türkiye’de Petrol Arama Amacıyla Yapılan Jeolojik Etütler”, …, ss. 226-227. Nadir YURTOĞLU adında bir Sırp mühendisin Nizamettin Şevki adına Pulk (Tercan)’da 1933 te de Ekinveren (Boyabat) de incelemeler yaptığı 1934 ve 1935’te galeriler açtırarak bir miktar petrol elde ettiği bilinir.22 1933 yılında Dr. Lucius, Hadi Yener ve Kemal Lokman’dan müteşekkil bir uzman heyeti, Ankara İli dâhilinde Çorba- Pazar Bucağı civarındaki petrol sızıntısını incelemelerine rağmen menfi netice almıştır.23 Devletin petrol arama görevini doğrudan üstlenmesi 20 Mayıs 1933 ta- rihinde yürürlüğe giren 2189 Sayılı Altın ve Petrol Arama ve İşletme İdareleri Teşkiline Dair Kanun ile gerçekleşir.24 Bu Kanun’un birinci maddesine göre: Türkiye içe- risinde petrol, altın ve diğer maden arama ve işletilmesinde İktisat Vekâleti bünyesinde yer alan Altın ve Petrol Arama ve İşletme İdareleri yetkili kılınmıştır.25 Bu kuruluş getirdiği 2 Amerikalı jeolog, bir İsviçreli paleontolog (canlıların kö- keni incelen bilim adamı) ile petrol ihtimali bulunan tüm bölgelerin etüdünü yeniden yaptırmıştır. Bu etütler sonucu ülkede ilk defa petrol arama amacıyla derin bir kuyu açılmasına karar verilmiştir. ABD’den getirilen sondaj makinesi ve personeli ile 13 Ekim 1934 tarihinde Mardin İline bağlı Midyat İlçesi’nin Basbirin Bucağında yapılan ilk sondaj çalışmasına VI İnönü Hükümetinde 10 Kasım 1932’den 1 Mart 1935’e II. Ekonomi Bakanı; VII İnönü Hükümetinde 1 Mart 1935’den 1 Kasım 1937 tarihine kadar görev yapmış I. Ekonomi Bakanı olan Celal Bayar, Profesör Granigg ve Yüksek Mühendis Abdullah Hüsrev işti- rak etmiştir. Ancak 1351 metrede suya rastlanması 15 Haziran 1936 tarihinde bu kuyuda yapılan çalışmaların tatil edilmesine yol açmıştır.26 II. Türkiye’de Maden Tetkik Arama Enstitüsünün (MTA) Kuruluşu ve Petrol Arama Faaliyetleri (1935-1950) A. Türkiye’nin Farklı Yörelerinde Yapılan Petrol Arama Faaliyetleri (1935-1950) 1935 yılı içerisinde yaşanan en önemli gelişmelerden biri de işletmeye uygun maden ocağı alanlarını belirleyerek bunların daha faydalı surette işletilmele- rini temin etmek, bu iş için gerekli arama etkinliği, teknik ve ilmî faaliyetler ile uğraşmak, maden sektöründe çalışacak mühendis, fen memuru, uzman işçi Akademik Bakış 22 Taşman, “Petrolün Türkiye’de Tarihçesi”,…, s. 19. 150 23 Lokman, “Türkiye’de Petrol Arama Amacıyla Yapılan Jeolojik Etütler”, …, s. 229. Cilt 10 24 Petrol Arama ve İşletme İdaresi Müdürlüğüne ayda 800 lira maaşla 29 Mayıs 1933 tarih Sayı 20 ve 14479 Sayılı Kararname ile Jeolog Cevat Eyüp Taşman atanmıştır. BCA, Fon No:30 18 1 Yaz 2017 2-Kutu No: 36-Dosya No: 40-Sıra No: 20. 25 TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 4, Cilt: 12, 20.05.1933, s. 322; Resmi Gazete, Sayı No: 2411, 27 Mayıs 1933; Altın ve Petrol Arama ve İşletme İdarelerinin Teşkiline dair Bakanlar Kurulu’nun 1 Nisan 1933 tarih ve 14105 Sayılı Kararnamesi için bkz.: BCA, Fon No: 30 18 1 2-Kutu No: 35-Dosya No: 22-Sıra No: 8. 26 TBMM, Zabıt Ceridesi, Petrol Kanunu Lâyihası Geçici ve Geçici Komisyon Raporu, S. Sayısı: 106, Dönem: 9, Toplantı: 4, Cilt: 29, s. 2; Cevat Eyüp Taşman, “ Petrol Aramaları 1923’den Evvel ve Sonra”, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, Sayı: 4, Yıl: 3, Birinci Teşrin 1938, s. 69; Taşman, “Petrolün Türkiye’de Tarihçesi”,…, s. 19; Göksu, a.g.e., s. 73; Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, Petrolün Tarihçesi ve Türkiye’de Açılan Petrol Kuyuları, s. 8. Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Petrol Arama Politikaları yetiştirmek maksadıyla, 14 Haziran 1935 tarih ve 2804 Kanun ile Maden Tetkik ve Arama Enstitüsünün kuruluşu olmuştur.27 2804 Sayılı Kanunun 24. maddesi uyarınca Altın ve Petrol Arama ve İşletme İdarelerinin bütün hakları, borçları ve mevcutları MTA Enstitüsüne geçmiştir.28 Kurumun tesisi ile birlikte petrol arama çalışmalarının sistemli hale gel- mesi somut emareler olmasa dahi ülkede petrol elde etme ümidini her geçen gün biraz daha artırmıştır. Celal Bayar, 8 Kasım 1937 tarihli TBMM’de açıkladığı I. Hükümet Programında Türkiye’de petrol arama çalışmalarının neticeye ula- şamamasına rağmen, petrol bakımından güçlü emarelere rastlandığını, sondaj yapılan alanların dışında Mardin, Adana, Van ve Trakya dolaylarında 10 kadar uygun strüktürlerin (tabakalanma) varlığının tespit edildiğini bu yerlerde esas- lı sondaj çalışmaları yapılmadıkça önemli petrol rezervlerinin belirlenmesi hakkında fikir yürütmenin imkânsız olduğunu söylemiştir.29 MTA Enstitüsünün tesisi ile birlikte petrol arama çalışmalarının baş- latıldığı ilk mevki Trakya Bölgesi olmuştur. 1935 yılında Mürefte yakınlarında Hoşköy çevresinde toplam derinliği 355 metreye ulaşan dört adet test kuyusu açılmıştır. Bu kuyularda petrol belirtilerine rastlanması üzerine 1936-1937 yıl- larında Mürefte çevresinde dokuz adet sığ kuyu daha açılmıştır. 1 numaralı kuyuda kuvvetli ve sürekli, 3 numaralı kuyuda ise 18 saat süreyle doğalgaz akışı olmuştur. Diğer kuyularda ise önemsiz petrol izlerine rastlanmıştır. 1 numaralı kuyuda rastlanan doğalgaz ilk günde 85.000 metreküp ve 5 atmosfer basıncı değerine sahip iken sonraları bu miktar 17.000 metreküpe kadar gerileyerek 2 ay içerisinde tamamen kesilmiştir. Ayrıca Hayrabolu ilçesi yakınlarında bu- lunan Kabahöyük mevkiinde 1938 yılında 371 metre derinliği kadar inen bir sondaj çalışması daha yapılmışsa da petrol emarelerine rastlanmadığı için ça- lışmalar tatil edilmiştir.30 MTA Enstitüsünün petrol arama çalışmalarında bulunduğu ikinci böl- ge Güney Doğu Anadolu Bölgesi’dir. Midyat’ın kuzeyinde Hermis strüktüründe açılan arama kuyusunun 354. metresinde 17 Nisan 1937 tarihinde oldukça güç- lü gaz tezahürüne rastlanmasına rağmen kuyunun yeterince verimli olmaması Akademik Bakış 941 metreye inildikten sonra terk edilmesine neden olmuştur. Bu kuyunun 400 151 27 TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 5, Cilt: 15, 14.06.1935, ss. 672-676; Resmi Gazete, Sayı No: Cilt 10 Sayı 20 3035, 22 Haziran 1935: MTA, “MTA’nın Çıkış Amacı”, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, Yaz 2017 Sayı: 1, Yıl: Mart 1936, s. 14; Cemal Kıpçak, “Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü”, Zaman, 6 Temmuz 1950, Sayı No: 431;İsmail İşmen, “Petrol Meselesi ve Biz”, Türk Ekonomisi, Sayı: 129, Yıl: 12, Mart 1954, s. 89; Selahaddin Babüroğlu “Atatürk Dönemi ve Sonrası Kamu İktisadi Teşebbüsleri”, Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye’nin Ekonomik Gelişmesi, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1982, s. 157. 28 TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 5, Cilt: 15, 14.06.1935, ss. 672-676; Resmi Gazete, Sayı No: 3035, 22 Haziran 1935; Reşat Aktan, Türkiye İktisadı, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1968, s. 67. 29 TBMM, Zabıt Ceridesi. Dönem: 5, Toplantı: 3, Cilt: 20, 3. Birleşim, 08.11.1937, s. 27; İsmail Arar, Hükümet Programları 1920-1965, Burçak Yayınevi, İstanbul 1968, s. 96. 30 Taşman, “Petrolün Türkiye’de Tarihçesi”,…, s. 22; Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, a.g.e., s. 9. Nadir YURTOĞLU metre kuzeyinde açılan diğer bir kuyuda da bir miktar petrol emarelerine rast- lanmıştır. 29 Ekim 1938 yılında Kerbent’te başlayan başka bir sondaj çalışma- sında da 20 Nisan 1939’da 1031 metre derinliğe ulaşılmasına rağmen burada daha ziyade asfalt tezahürlerine ve 938 metre derinlikte de kükürtlü suya rast- lanmıştır. 13 Ağustos 1939 tarihinde bölgenin stratigrafik seksiyonu (tabaka bölümü) hakkında bilgi edinmek gayesiyle Gercüş’te bir kuyu daha açılmışsa da 27 Şubat 1940 tarihinde sondaj makinesinin kapasitesinin son noktaya eriş- tiği 639 metrede kuyuda çalışmalara son verilmiştir. Bu kuyudan alınan numu- neler birkaç seviyede devamlı surette bütün emareleri göstermiştir.31 MTA Enstitüsünün petrol arama çalışmalarında bulunduğu üçüncü ma- hal Van bölgesi olmuştur. Van İlinin Muradiye İlçesine bağlı Kürzot Köyü civa- rında 1938 yılında sondaj ve galeri yöntemi (tünel yöntemi) ile yapılan petrol arama çalışmalarına ara verilmiştir. Galeri yöntemi ve aralıklarla petrol elde edilmesi için çaba sarf edilmişse de bir netice alınamamıştır.32 MTA Enstitüsü faaliyete geçtikten sonra petrol aramalarında bulunulan dördüncü mevki Ada- na Bölgesi’dir. Adana’nın 12 km. güneydoğusunda jeolojik ve sismik (deprem dalgası) etütleri yapılan Hocalı Köyü çevresinde 99, 318 ve 161 metrede üçü test, biri de 456 metrede derin olmak üzere yapılan dört sondaj çalışmasında doğalgaz belirtilerine rastlanmıştır.33 Petrol aramalarına sahne olan beşinci mevkii İskenderun Bölgesidir. Bu bölgede jeolojik ve jeofizik etütler yapıldıktan sonra 1940 yılında Arsuz İlçesi sınırları içerisinde bulunan Ekver Köyü yakınlarında 430 ve 361 metre derinlik- te iki kuyu açılmıştır. 1944-1945 yıllarında Çengen’de 116’şar metre derinlikte 3 adet ve 600 metre derinlikte 1 adet strüktür sondajı ile 1008 metreye varan derin bir sondaj açılmasına rağmen, strüktür sondajlarından biri petrol emare- lere göstermiş büyük sondajda ise bir miktar havagazı elde edilmiştir.34 Türkiye’nin bütün bu petrol arama çalışmalarında yaptığı masraf, kul- landığı teçhizat ve makine sayısında İtalya, Fransa gibi ülkelerin yanı sıra Musul’da petrol arayan Irak Petroleum Şirketine göre bir hayli geri kalmıştır. Akademik Yabancı ülkeler bir bölgeyi 10-15 sondaj kuyusu ile araştırırken aynı genişlikte- Bakış ki alanı MTA Enstitüsünün tek bir sondajla araştırması, arama süresini uzattığı 152 Cilt 10 Sayı 20 31 Kemal Lokman, “Raman Dağı Petrolü”, İktisadi Yürüyüş, Cilt: 2, Sayı: 18, Yıl: 1, 5 Eylül 1940, s. Yaz 2017 10; Taşman, “Petrolün Türkiye’de Tarihçesi”,…, s. 20; Mürefte ve Hoşköy civarında 1935 yılında yapılan petrol arama çalışmalarının ayrıntıları için bkz.: Cevat Eyüb Taşman, “Mürefte’de Petrol Aramaları”, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, Sayı: 3, Yıl: Temmuz 1936, ss. 18-19. 32 Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, a.g.e., ss. 9-10. 33 Taşman, “Petrolün Türkiye’de Tarihçesi”,…, s. 22; Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, a.g.e., s. 10. 34 Taşman, “Petrolün Türkiye’de Tarihçesi”,…, s. 22; Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, a.g.e., s. 9; MTA Enstitüsünün petrol arama grubuna ait sondaj makinesi için istenilen 1000 dolarlık serbest dövizin adı geçen idareye 14.07.1941 tarih ve 20512 Sayı ile verildiğine dair Maliye Bakanlığından bildirilen yazı için bkz.: BCA, Fon No: 30 10 00-Kutu No: 182-Dosya No: 257- Sıra No: 11. Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Petrol Arama Politikaları gibi petrol bulma ihtimalini de bir hayli zayıflatmıştır.35 Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, TBMM’nin 1 Kasım 1941 tarihli 3. Toplan- ma Yılının açılış konuşmasında verdiği bilgide ülkenin çeşitli bölgelerinde ya- pılan etütlerin Urfa, Eğridir ve Boyabat yörelerinin petrol bakımından esaslı incelenmeye değer bulunduğunu ifade etmiştir.36 Petrol arama çalışmalarına sonraki yıllarda da devam edilmiştir. ABD’den getirilmiş olan iki büyük sondaj makinesi 1949 yılının Eylül ayında Adana Hocalı ve Kozan Ağzıkara mevkilerine taşınarak sondaj çalışmalarına başlanmıştır.37 Tablo 1’de 1935 ile 1950 yılları arasında MTA Enstitüsü tarafından Türkiye’nin farklı yörelerinde yapılan sondaj çalışması gösterilmiştir. Tablo: 1. Türkiye’nin Farklı Yörelerinde MTA Enstitüsü Tarafından Yapılan Son- daj Çalışmaları (1935-1950) Kuyunun Başlama Bitirme Derin- Bölge Alınan Sonuç Adı Tarihi Tarihi lik (m) Basbirin-1 Siirt 13.10. 1934 15.06.1936 1351 Az petrollü-su Hoşköy-1 Trakya 02.06.1935 31.07.1935 111 Petrol emaresi Hoşköy-2 Trakya 02.08.1935 30.08.1935 136 Bir miktar petrol Hoşköy-3 Trakya 14.09.1935 30.09.1935 55 Petrol emaresi Hoşköy-4 Trakya 08.10.1935 24.10.1935 53 Petrol emaresi Mürefte-1 Trakya 01.04.1936 02.07.1936 156 Az petrol ve gaz Mürefte-2 Trakya 03.07.1936 10.09.1936 331 Bir miktar petrol Mürefte-3 Trakya 11.09.1936 10.10.1936 193 Petrol emaresi Mürefte-4 Trakya 11.10.1936 07.11.1936 183 Petrol emaresi Mürefte-5 Trakya 22.11.1936 13.12.1936 177 Petrol emaresi Mürefte-6 Trakya 14.12.1936 11.03.1937 97 Petrol emaresi Akademik Hermiş-1 Siirt 14.01.1937 21.07.1938 942 Kükürtlü gaz Bakış Mürefte-7 Trakya 12.03.1937 11.06.1937 152 Petrol emaresi 153 Cilt 10 Mürefte-8 Trakya 12.04.1937 27.07.1937 257 Petrol emaresi Sayı 20 Yaz 2017 Mürefte-9 Trakya 20.07.1937 31.07.1937 29 Petrol emaresi Kürzot-1 Van 28.06.1938 01.08.1938 122 Petrol sızıntısı Kabahöyük Trakya 23.07.1938 07.01.1939 371 Petrolsüz 35 Lokman, a.g.m., ss. 7,10. 36 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 6 Toplantı: 3, Cilt: 2, 1. Birleşim, 01.11.1941, s. 5. 37 Tataç, “Olaylara Bakış, Ekim 1951, Sanayi Ekonomisi”, Türk Ekonomisi, Sayı: 101, Yıl: 9, Kasım 1951, s. 348. Nadir YURTOĞLU Kürzot-2 Van 02.08.1938 17.09.1938 148 Petrol sızıntısı Hermiş-2 Siirt 17.09.1938 31.05.1939 632 Kükürtlü gaz Hafif petrol ema- Kerbent Siirt 29.10.1938 20.04.1939 1031 resi Gercüş Siirt 13.08.1939 27.02.1940 638 Petrol emaresi Hocalı (RI) Adana 22.11.1939 09.04.1940 456.50 Terk Ekver-1 Hatay 05.04.1940 11.12.1940 430 Petrolsüz Ekver-2 Hatay 16.12.1940 25.03.1941 361 Petrolsüz Garzan-1 Siirt 01.12.1944 09.03.1947 1510 Kaza, çalışma tatil Polatlı Ankara 21.03.1945 31.07.1945 302 Petrolsüz Gaziantep Gaziantep 01.11.1946 01.05.1947 464 Kükürtlü gaz Ağzıkara-1 Adana 20.12.1949 25.11.1950 1899 Terk Hocalı-1 Adana 12.02.1950 21.12.1950 935 Terk Kaynak: Kemal Lokman, “Petrol Arama Amacıyla Türkiye’de Yapılan Sondajlar ve Bu Hususta MTA Enstitüsünün Yararlı ve Başarılı Rolü”, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Der- gisi, Sayı: 61, Yıl: Ekim 1963, ss. 65-67; Ekrem Göksu, Türkiye’de Petrol, İstanbul 1966, ss. 80-81; Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, Petrolün Tarihçesi ve Türkiye’de Açılan Petrol Kuyuları, Hazırlayan, Özkan Gümüş, Yalçın Altay, Ankara 1995, ss. 22-24. Tablo 1’de 1935 ile 1950 yılları arasında MTA Enstitüsü tarafından Türkiye’nin farklı yörelerinde yapılan sondaj çalışması ile alınan sonuçlar gös- terilmiştir. 13 Ekim 1934 tarihinde MTA Enstitüsünün faaliyete geçmesinden önce başlanan sondaj çalışmaları MTA’nın kurulmasıyla hız kazanarak 21 Aralık 1950’de tamamlanmıştır. Toplam 29 kuyuda 29 ile 189 metre arasında değişen derinliklerde yapılan bu sondaj çalışmalarında Hoşköy-1, Hoşköy-3, Hoşköy-4, Mürefte-3, Mürefte-4, Mürefte-5, Mürefte-6, Mürefte-7, Mürefte-8, Mürefte-9 ve Gercüş kuyularında petrol emarelerine; Kerbent kuyusunda hafif petrol ema- resine; Hoşköy-2, Mürefte-2, kuyularında bir miktar petrole; Kürzot-1, Kürzot-2 kuyularında petrol sızıntılarına; Hermiş-1, Hermiş-2, Gaziantep kuyularında kükürtlü gaza; Basbirin-1 kuyusunda az petrollü suya; Mürefte-1 kuyusunda az Akademik petrol ve gaza, rastlanmıştır. Kalan kuyulardan Garzan-1 kuyusunda kaza nede- Bakış niyle çalışmalar sonlandırılmış, diğer kuyular petrolsüzlük ve çeşitli nedenlerle 154 Cilt 10 terk edilmiştir. Sayı 20 Yaz 2017 B. Raman Dağı Bölgesinde Yapılan Petrol Arama Faaliyetleri (1935-1950) Raman petrol alanı, ismini taşıdığı Raman Dağı silsilesi üzerinde yer almıştır. Bu dağ, Siirt İli sınırları içerisinde bulunan Beşiri İlçesi’ne bağlı İluh bucağı civarındadır. Raman Dağı Bölgesi ülkede tespiti yapılmış ilk petrol alanı olma niteliğini taşıması bakımından önemlidir.38 38 MTA, “Raman Petrol Sahası”, Türk Ekonomisi, Sayı: 91, Yıl: 9, Ocak 1951, s. 8; Niyazi Acun, Top- rakaltı Servetlerimiz, MTA Enstitüsü Çalışmaları-1, Sinan Basımevi, İstanbul 1942, ss. 60-61.