ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI ALADAĞ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI Mehmet Ali YILMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA/2005 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI ALADAĞ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI Mehmet Ali YILMAZ Danışman: Prof.Dr.Erman ARTUN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA/2005 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne Bu çalışma jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Erman ARTUN (Danışman) Üye: Yard. Doç Dr. Refiye OKUŞLUK-ŞENESEN Üye: Yard. Doç. Dr. Zekiye ÇAĞIMLAR ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım. …./……/2005 Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ Enstitü Müdürü Not:Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’ndaki hükümlere tabidir. ÖZET ALADAĞ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI Mehmet Ali YILMAZ Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Erman ARTUN Mayıs 2005, XI + 534 sayfa Bu çalışmada Adana’nın Aladağ ilçesindeki geçiş dönemleri olan doğum, evlenme, ölüm âdetleri ve bunlara bağlı inanışlar, bayram tören ve kutlamalar, halk inanışları, halk mutfağı, halk hekimliği ve anonim halk edebiyatı ürünleri üzerinde durulmuştur. Halk kültürü ile ilgili olan birinci bölümde ele alınan konularda yazılı kaynaklardan elde edilen bilgilerin verilmesinin ardından sözlü kaynaklardan edinilen âdet ve inanmalar aktarılmıştır. Sözlü kaynaklardan elde edilen bilgilere dayalı âdet ve inanışların eski Türk kültürü ile olan ilişkileri tespit edilmeye çalışılmıştır. Anonim halk edebiyatı ile ilgili olan ikinci bölümde; manzum, manzum-mensur, mensur anonim halk edebiyatı ürünlerine yer verilmiştir. Her bölümün sonunda biçim ve içerik yönlerinden değerlendirmeler yapılmıştır. Çalışmanın son bölümünde metinler içerisinde geçen yerel kelimeleri kapsayan bir de sözlük hazırlanmıştır. Bu araştırmanın sonucunda Aladağ halk kültüründe, hem Orta Asya’nın hem de Anadolu’nun inanç ve kültür yapısının izlerinin bulunduğu görülmüştür. Bütün bu izler İslâmiyet’in kabulünü izleyen süreçte yeni dinin rengini alarak bugünkü Aladağ halk kültürünü oluşturmuştur. Anahtar Sözcükler: Aladağ, Halk Kültürü, Geçiş Dönemleri, İnanışlar, Anonim Halk Edebiyatı. ABSTRACT Investigation of Aladağ Folk Culture Mehmet Ali YILMAZ M. Thesis, The Turkish Language and Literature Department Supervisor: Prof. Dr. Erman ARTUN May 2005, XI + 534 pages In this paper, products of transition periods of times like; birth, marriage, death traditions and believes, fasts, ceremonies, folk cuisine, folk profession of doctor and anonymous literature are mentioned. In the first section which is cennected with folk culture, informations which are taken from written source are informed and then connection of old Turkish culture with traditions and believes which are taken from verbal sources is tried to establish. In the second section which includes anonymous folk literature; product of writen in verse, writen in verse-prose and prose, anonymous folk literature are explained. At the end of the each section, forms and contents are evaluated. At the end of this work there is also a dictionary which includes the local words. At the end of this search, it is understood that Aladağ folk culture is inspired from Middle Asia and Anatolian believes and cultures. After the acceptance of Islam Aladağ has gained the new religion’s features and it is still the same. Key Words: Aladağ, Folk Culture, Transition Periods, Beliefs, Anonymous Folk Literature. ÖNSÖZ Bir toplumun maddi ve manevi değerlerinin tümüne kültür denilmektedir. Her toplumun ya da o topluma ait grupların kendine özgü bir takım davranış kalıpları vardır. İşte bu davranış kalıpları o halkın kültürünü oluşturmaktadır. Bizler, doğumumuzdan itibaren belli kuralları ve davranış kalıpları olan bir toplumun bireyi olur ve içinde yaşadığımız toplumun davranış kalıplarını öğrenmeye çalışırız. Bireylerin yaratılış farklılıkları, toplumun gelenek, görenek ve beklentileri değişik insan tiplerini ortaya çıkarır. Bu değişik insan tiplerinin davranışları da kültürü ve kültürü oluşturan ögeleri besleyerek toplumun değişimini ve gelişimini sağlar. Değişen bu kültür değerlerinin takibi ve incelenmesi halk kültürü açısından önem arz etmektedir. Halk kültürü ögeleri insanı geçmişine bağlar ve geleceğini şekillendirmesini sağlar. Böylelikle birbiriyle etkileşim halinde, belirli kuralları bulunan ve uyum içerisinde topluluklar oluşur. Halk kültürü ürünlerimiz, Türk toplum hayatının ifadesi, duygu ve düşünce beraberliğinin göstergesidir. Milli kültür yerellikten çıkmış, onu aşarak yurt bütünlüğünde benimsenmiş ortak değerleri, yaşama biçimleri ve buna bağlı unsurları içine almaktadır. Bu unsurlar; doğum, evlenme ölüm olaylarından oluşan geçiş dönemleri, bayram, tören ve kutlamalar, halk inanışları, halk mutfağı, halk hekimliği ve anonim halk edebiyatı temeline dayanmaktadır. Yaptığımız çalışma ile Aladağ ilçesinde yaşayan halk kültürü ögelerini olduğu gibi kayıt altına alıp yok olmasını engellemeyi ve gelecek kuşaklara bu kültür birikimini aktarmayı amaçlıyoruz. Çalışmamızda yazılı ve sözlü kaynaklardan bilgiler toplamaya çalıştık. Kaynak kişi sayısını fazla tutarak yöre kültürü hakkında doğru tespitlerde bulunmayı amaçladık. Böylece Türk kültürüne bu açıdan bir katkıda bulunduğumuzu umuyoruz. Hayatın geçiş dönemleri olan doğum-evlenme-ölüm her toplum için geçerli, sürekli ve canlı; hem yerel hem evrensel olgulardır. Her "geçiş" âdet ve pratikleriyle baş döndürücü bir zenginliği sunduğu için zevkli; fakat her "geçiş" sayısız ritüeli güncele uygulayarak bünyesinde barındırdığı için, derlenmesi, tasnif edilmesi, senteze varılması açısından da bir o kadar zordur. Bu çalışma sırasında, bana zengin kültürlerini sunan ve araştırmanın oluşmasına yardımcı olan kaynak kişilere, çalışmalarım boyunca desteklerini esirgemeyen, teşvik eden, karşılaştığım zorluklarda yol gösteren değerli hocam Prof. Dr. Erman ARTUN’a teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Proje No: FEF2003YL26 Mehmet Ali YILMAZ Adana/2005 İÇİNDEKİLER ÖZET……………………………………………………………………………….. I ABSTRACT…………………………………….……………………………………. II ÖNSÖZ…………………………………………...…………………………………... III KISALTMALAR…………..………………….…………………………………… X 0. GİRİŞ ……………………………………………………………………............ 1 0.1. Çalışmayla İlgili Genel Bilgiler…………………………………..…………… 1 0.1.1.Konu……………………………………………………………………… 1 0.1.2.Amaç…………………………………………………………………....... 2 0.1.3.Kapsam ve Sınırlar……………………………………………………….. 2 0.1.4.Yöntem…………………………………………………………………… 3 0.2.Araştırma Alanıyla İlgili Bilgiler………………….……………………...……. 4 0.2.1.Araştırma Alanının Tarihi ………..……………………………………… 4 0.2.2.Coğrafi Özellikleri…..…………………………………………………… 6 0.2.3.Nüfus ve Ekonomik Yapısı….……..…………………………………….. 7 0.2.4. Sosyo Kültürel Yapısı……….…………………………………………... 8 0.3.Halk Kültüründe Yaptırımlar ve Davranış Türleri……………………………... 9 0.3.1.Örf………………………..…………………….…………………............ 9 0.3.2.Âdet……………..……………………………….………………….......... 11 0.3.3.Teamül…………….…………………………….……………………...... 12 0.3.4.Anane……………….………………………….……………………........ 12 0.3.5.Gelenek…………….………………………….………………………..... 12 0.3.6.Görenek………….……………………………….……………………..... 13 0.3.7.Töre………………….………………………….…………………........... 13 0.3.8.Moda……………….…………………………….…………………......... 15 I.BÖLÜM 1. ALADAĞ HALK KÜLTÜRÜ…………………….…….……………….……….. 16 1.1. Geçiş Dönemleri…...………………………………………………………….. 16 1.1.1. Doğum…………………………………………………………………... 16 1.1.1.1. Doğum Öncesi………….……….……………………………… 17 1.1.1.1.1. Kısırlığı Giderme…………...……………………….. 18 1.1.1.1.2. Gebelikten Korunma……..…………………………. 22 1.1.1.1.3. Çocuğun Sağlıklı Doğması ve Yaşaması İçin Uygulanan Pratikler ………...……………………… 23 1.1.1.1.4. Aşerme……………..………………..………............ 27 1.1.1.1.5. Doğacak Çocuğun Cinsiyetini Belirleme……............ 28 1.1.1.1.6. Gebe Kadının Kaçınmaları/Uygulamaları….………. 32 1.1.1.2. Doğum Sırası……….……..…………………………………… 34 1.1.1.2.1. Doğum Hazırlığı/Doğum Olayı…………...…........... 35 1.1.1.2.2. Göbek Kesme/Tuzlama/Yıkama ……..…………….. 37 1.1.1.2.3. Çocuğun Eşi/Göbeği ………………….…………… 40 1.1.1.3.Doğum Sonrası ……..………………………………………….. 43 1.1.1.3.1. Loğusa Bakımı/Loğusa Ziyareti/Loğusa Şerbeti ….... 43 1.1.1.3.2. Loğusa Sütü/İlk Meme/İlk Giydirme………..………. 45 1.1.1.3.3. Albasması………..…………………………………. 47 1.1.1.3.4. Kırk Basması………………..……………………… 50 1.1.1.3.5. Kırklama ve Kırk Gün İçinde Yapılan Diğer İşlemler. 51 1.1.1.3.6. Ad Koyma…………………………….................. 53 1.1.1.3.7. İlk Gezme……………………………….................. 56 1.1.1.3.8. Aydaş Çocuk (Hastalıklı Sıska Çocuk)……............. 57 1.1.1.3.9. Yürüyemeyen Çocuk/Konuşamayan Çocuk/Köstek 58 Kesme………………………………………………… 1.1.1.3.10. Huy Kesme……………………………..................... 60 1.1.1.3.11. Sütten Kesme………...………………...................... 60 1.1.1.3.12. İlk Diş/Tırnak Kesme/Saç Kesme……..…................ 61 1.1.1.3.13. Kız Çocuklarında Kulak Delme…………..……....... 62 1.1.2. Evlenme ………………………………..………………………………. 63 1.1.2.1. Evlendirme Biçimleri ……...…………………………….……. 64 1.1.2.2. Evlilik Çağı/Evlilik Yaşı/Evlenme İsteğini Belli Etme….….…. 66 1.1.2.3. Evlilik Öncesi………….…….…………………………………. 69 1.1.2.3.1. Gelin-Güvey Seçimi. …………..……………..……... 69 1.1.2.3.2. Kısmet Açma………………………………..……….. 71 1.1.2.3.3. Görücülük/Kız İsteme…..………….…...…………… 72 1.1.2.3.4. Söz Kesme/Tatlı Yeme/Başlık………...……………. 76 1.1.2.3.5. Nişan.. …………….………………………………… 78 1.1.2.3.6. Nişanlılık………...……..……………………………. 81 1.1.2.3.7. Davet/Okuntu………..………………………………. 84 1.1.2.4. Düğün..…….…...…...………….…….………………………… 85 1.1.2.4.1.Bayrak/Şaba/Sağdıç…..……………………………… 87 1.1.2.4.2. Çeyiz…………..……..……………………………… 90 1.1.2.4.3. Kına/Kırkım……….…….…………………………... 93 1.1.2.4.4. Gelin Alma…………..……………………………..... 97 1.1.2.4.5. Gelin İndirme…………………....…………………... 99 1.1.2.4.6. Özne Övme………………..………………………… 103 1.1.2.4.7. Nikah/Gerdek…………….…………………………. 104 1.1.2.5. Düğün Sonrası…………………………………………………. 107 1.1.2.5.1. Duvak………………………..………………………. 107 1.1.3. Ölüm………………….…………………………………………………. 110 1.1.3.1. Ölüm Öncesi ……...……………………….…………………… 111 1.1.3.1.1. Ölümü Düşündüren Ön Belirtiler……...…………….. 111 1.1.3.2. Ölüm Sırası………………………………….…………………. 114 1.1.3.2.1. Ölüm Sırasında Yapılan İşlemler…………..……….. 114 1.1.3.2.2. Ölüm Olayından Sonra Yapılan İşlemler…….……... 116 1.1.3.2.3. Ölünün Bekletilmesi……………………..………….. 117 1.1.3.2.4. Yıkama ve Kefenleme…………………….………… 118 1.1.3.2.5. Cenazenin Taşınması……………………..…………. 122 1.1.3.2.6. Cenaze Namazı…………………………..………….. 123 1.1.3.2.7. Gömme ve Mezarlıkta Yapılan İşlemler……..……… 124 1.1.3.3. Ölüm Sonrası………………………………………….………. 125 1.1.3.3.1. Cenaze Evi…………………………………..………. 126 1.1.3.3.2. Belirli Günler/Ölü Yemeği……………….…………. 128 1.1.3.3.3. Ölünün Eşyaları……………………………….…….. 130 1.1.3.3.4. Devir-İskat……………………………….…………. 131 1.1.3.3.5. Yas Tutma ……………….……..…………………... 133 1.1.3.3.6. Mezar Ziyaretleri/Mezarlarla ve Ruhlarla İlgili İnanmalar……………………………………………. 135 1.2. Bayram, Tören Ve Kutlamalar…………………….………………………….. 136 1.2.1. Sünnet…………………………………………………………………… 136