ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI ADANA İLİ KOZAN İLÇESİ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI Özlem ÜZELGÖK YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA/2008 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI ADANA İLİ KOZAN İLÇESİ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI Özlem ÜZELGÖK DANIŞMAN: Yard. Doç. Dr. Refiye OKUŞLUK ŞENESEN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA/2008 ii Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne Bu çal ışma jürimiz taraf ından Türk Dili ve Edebiyat ı Ana Bilim Dal ında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Yard. Doç Dr. Refiye OKUŞLUK ŞENESEN (Danışman) Üye: Prof. Dr. Erman ARTUN Üye: Yard. Doç. Dr. Nilgün ÇIBLAK ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım. ..…./……/2008 Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve foto ğrafların kaynak gösterilmeden kullan ımı, 5846 Say ılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’ndaki hükümlere tabidir. iii ÖZET ADANA İLİ KOZAN İLÇESİ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI Özlem ÜZELGÖK Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Danışman: Yard. Doç.Dr. Refiye ŞENESEN Eylül 2008, 229 sayfa Bu çal ışmada, Adana’n ın Kozan ilçesindeki geçi ş dönemleri olan do ğum, evlenme, ölüm âdetleri ve bunlara ba ğlı inanışlar, bayram tören ve kutlamalar, halk inanışları, halk mutfa ğı, halk hekimli ği ve anonim halk edebiyat ı ürünleri üzerinde durulmuştur. Halk kültürü ile ilgili olan birinci bölümde ele al ınan konularda yaz ılı kaynaklardan elde edilen bilgilerin verilmesinin ard ından sözlü kaynaklardan edinilen âdet ve inanmalar aktarılmıştır. Sözlü kaynaklardan elde edilen bilgilere dayal ı âdet ve inanışların eski Türk kültürü ile olan ilişkileri tespit edilmeye çalışılmıştır. Anonim halk edebiyatı ile ilgili olan ikinci bölümde; manzum, manzum-mensur, mensur anonim halk edebiyatı ürünlerine yer verilmiştir. Anahtar Sözcükler: Kozan, Halk Kültürü, Geçiş Dönemleri, İnanışlar, Anonim Halk Edebiyatı. iv ABSTRACT RESEARCH FOR FOLK CULTURE OF KOZAN DISTRICT OF ADANA PROVINCE Özlem ÜZELGÖK Master Thesis, The Turkish Language and Literature Department Supervisor: Yard. Doç.Dr. Refiye OKUŞLUK ŞENESEN September 2008, 229 pages In this paper, products of transition periods of times like; birth, marriage, death traditions and believes, fasts, ceremonies, folk cuisine, folk profession of doctor and anonymous literature are mentioned. In the first section which is connected with folk culture, informations which are taken from written source are informed and then connection of old Turkish culture with traditions and believes which are taken from verbal sources is tried to establish. In the second section which includes anonymous folk literature; product of writen in verse, writen in verse-prose and prose, anonymous folk literature are explained. At the end of the each section, forms and contents are evaluated. Key Words: Kozan, Folk Culture, Transition Periods, Beliefs, Anonymous Folk Literature. v ÖNSÖZ Tarihsel, toplumsal geli şme süreci içinde yarat ılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunlar ı yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullan ılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenli ğinin ölçüsünü gösteren araçlar ın bütünü kültürü oluşturur. Kültür, milletlerin bel kemi ğidir, di ğer bir deyi şle, milletlerin var olmas ını sağlayan, onları ayakta tutan yegane unsurdur. Halk kültürü de, kültür varl ığının en önemli bölümünü oluşturmaktadır. Halk kültürü, genellikle, toplumlar ın dış etkenlerden uzak kalarak kendi ihtiyaçları için şart ve imkânlar ı ölçüsünde meydana getirdikleri maddî ve manevî değerlerin toplam ıdır. Onun için toplumlar ı duygu ve dü şünceleriyle, güçleri ve yönelişleriyle anlayabilmek, halk kültürü ile ilgili çal ışmalar yapmakla mümkün olur. Küreselleşme, kentleşme, sanayileşme ve teknolojik gelişme sürecinde kültürel değerler gitgide yok olmaktad ır. Küreselle şme, milletleri tek çat ı alt ında toplamay ı, kaynaştırmayı ve eşitleştirmeyi amaçlarken diğer yandan da milletleri tarih sahnesinde var eden, ayakta tutan, bizi biz k ılan değerli varlığımız kültürümüzü elimizden yava ş yavaş almaktad ır. Kültürel de ğerlerin yok olmas ını engellemek için toplumun bütün bireylerine, özellikle de bu alanda çal ışan biz ara ştırmacılara büyük görevler düşmektedir. Biz de, bu çal ışmamızla, bizi güçlü k ılan kültürümüzün kaybolma sürecine girmiş olan maddi ve manevi değerlerini, sözlü kaynaklardan aldığımız bilgiler ve yazılı kaynaklar yard ımıyla kay ıt alt ına al ıp ya şatma amac ını edindik. Bu amaç doğrultusunda, Kozan yöresinin geçiş dönemlerini, bayram tören ve kutlamalar ını, halk inanışlarını, halk mutfa ğını, halk hekimli ğini ve anonim halk edebiyat ı ürünlerini Kozan’ın sözlü kaynaklar ından derleyip yaz ıya geçirdik. Çal ışmamızı bu alanda yapılmış çalışmalarla ve yaz ılı kaynaklarla da destekledik. Kültürel de ğerlerimizin ve kültür bilincinin gelecek ku şaklara aktar ılmasında bu çal ışmamızın faydalı olmas ını ümit ediyoruz. Çalışmamın başından tamamlanmasına kadar geçen ö ğretim süreci içerisinde, bana değerli bilgi ve tecrübeleriyle yol gösteren, alan ımda beni geli ştirip yetiştiren değerli hocam Yard. Doç. Dr. Refiye OKU ŞLUK ŞENESEN’e, çal ışma sürecinde bilgilerine ve yardımlarına başvurduğum değerli hocalarım, Prof. Dr. Erman ARTUN’a vi ve Yard. Doç. Dr. Zekiye ÇA ĞIMLAR’a ve benden bilgi ve yard ımlarını esirgemeyen sevgili Kozan halk ına, çalışmam boyunca sevgi ve destekleriyle daima yan ımda olan annem Gönül BÜYÜKYILMAZ ve e şim Kerim HAYTAÇ’a yürekten te şekkürlerimi sunarım. Proje No: FEF2006YL71 Özlem ÜZELGÖK ADANA/2008 vii KISALTMALAR LİSTESİ C: Cilt S: Sayı ÇÜ: Çukurova Üniversitesi K: Kaynak Kişi MÖ: Milattan Önce TDEA: Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi TDK: Türk Dil Kurumu TFA: Türk Folklor Araştırmaları THŞÖS: Türk Halk Şiiri Özel Sayısı TS: Türkçe Sözlük TTK: Türk Tarih Kurumu YÖK: Yükseköğretim Kurulu KA: Kozan Ağıt KAL: Kozan Alkış KAS: Kozan Atasözü KB: Kozan Bilmece KD: Kozan Deyim KE: Kozan Efsane KF: Kozan Fıkra KKA: Kozan Kargış KM: Kozan Mani KMA: Kozan Masal KN: Kozan Ninni KS: Kozan Seyirlik Oyun KT: Kozan Türkü KTE: Kozan Tekerleme viii İÇİNDEKİLER ÖZET………………………………………………………………………………...…iii ABSTRACT……………………………………………………………………………iv ÖNSÖZ……………………………………………………………………………….....v KISALTMALAR LİSTESİ …………………………………………………………...V 0. GİRİŞ…………………………………………………………………………………1 0.1. Çalışma İle İlgili Genel Bilgiler…………………………………………………..1 0.1.1. Konu……………………………………………………………………….1 0.1.2. Amaç……………………………………………………………………….1 0.1.3. Kapsam ve Sınırlar………………………………………………………...2 0.1.4. Yöntem…………………………………………………………………….2 0.2. Araştırma Alanı İle İlgili Genel Bilgiler………………………………………….3 0.2.1. Araştırma Alanının Tarihi…………………………………………………3 0.2.2. Araştırma Alanının Coğrafi Özellikleri……………………………………7 0.2.3. Araştırma Alanının Nüfusu ve Ekonomik Yapısı………………………...11 0.2.4. Araştırma Alanının Sosyo-Kültürel Yapısı………………………………16 BİRİNCİ BÖLÜM KOZAN HALK KÜLTÜRÜ 1.1. Geçiş Dönemleri………………………………………………………………...18 1.1.1. Doğum……………………………………………………………………18 1.1.1.1. Doğum Öncesi…………………………………………………...19 1.1.1.1.1. Kısırlığı Giderme……………………………………...19 1.1.1.1.2. Gebelikten Korunma………………………………….22 1.1.1.1.3. Çocuğun Sağlıklı Doğması/Yaşaması………………...23 1.1.1.1.4. Aşerme………………………………………………..25 1.1.1.1.5. Doğacak Çocuğun Cinsiyetini Belirleme……………..26 1.1.1.1.6. Gebe Kadının Kaçınmaları/Uygulamaları…………….28 1.1.1.2. Doğum Sırası…………………………………………………….29 1.1.1.2.1. Doğum Hazırlığı/ Doğum Olayı……………………....30 1.1.1.2.2. Göbek Kesme/Tuzlama/Yıkama……………………....31 ix 1.1.1.2.3. Çocuğun Eşi/Göbeği…………………………………..33 1.1.1.3. Doğum Sonrası …………………………………………………..34 1.1.1.3.1. Lohusa Bakımı/Lohusa Ziyareti/Lohusa Şerbeti………35 1.1.1.3.2. Lohusa Sütü/İlk Meme/İlk Giydirme………………….37 1.1.1.3.3. Albasması……………………………………………...38 1.1.1.3.4. Kırk Basması…………………………………………..40 1.1.1.3.5. Kırklama ve Kırk Gün İçinde Yapılan Diğer İşlemler………………………………………………..42 1.1.1.3.6. Ad Koyma……………………………………………..43 1.1.1.3.7. İlk Gezme……………………………………………...46 1.1.1.3.8. Aydaş Çocuk …………………………………………..46 1.1.1.3.9. Yürüyemeyen Çocuk/Konuşamayan Çocuk…………..47 1.1.1.3.10. Huy Kesme …………………………………………..48 1.1.1.3.11. Sütten Kesme…………………………………………49 1.1.1.3.12. İlk Diş/Saç Kesme/Tırnak Kesme …………………...49 1.1.1.3.13. Kız Çocuklarında Kulak Delme……………………...51 1.1.1.3.14. Değerlendirme………………………………………..52 1.1.2. Sünnet…………………………………………………………………….52 1.1.3. Askerlik ve Askerlik ile İlgili Adet ve İnanmalar………………………..55 1.1.4. Evlenme…………………………………………………………………..57 1.1.4.1. Evlendirme Biçimleri……………………………………………58 1.1.4.2. Evlilik Çağı/Evlilik Yaşı/Evlenme İsteğini Belli Etme………....60 1.1.4.3. Evlilik Öncesi……………………………………………………63 1.1.4.3.1.Gelin-Güvey Seçimi …………………………………...63 1.1.4.3.2. Kısmet Açma………………………………………….65 1.1.4.3.3.Görücülük/Kız İsteme…………………………………66 1.1.4.3.4. Söz Kesme/Tatlı Yeme/ Başlık……………………….69 1.1.4.3.5. Nişan………………………………………………….70 1.1.4.3.6. Nişanlılık……………………………………………...72 1.1.2.3.7.Davet/Okuntu…………………………………………73 1.1.4.4. Düğün…………………………………………………………...74 1.1.4.4.1.Bayrak Dikme/Sağdıç…………………………………76 1.1.4.4.2.Çeyiz…………………………………………………..79 1.1.4.4.3. Kına/Kırkım…………………………………………..80