B I B L I O T H E CA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM T E V B N E R I A NA M. TVLLI CICERONIS SCRIPTA QVAE MANSERVNT OMNIA FASC. 3 DE ORATORE EDIDIT KAZIMIERZ F. KUMANIECKI EDITIO STEREOTYPA EDITIONIS PRIMAE (MCMLXIX) STVTGARDIAE ET LIPSIAE IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI MCMXCV Die Deutsche Bibliothek — CIP-Einheitsaufnahme Cicero, Marcus Tullius: [Scripta quae manserunt omnia] M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. — [Ausg. Stutgardiae, Lipsiae]. — Stutgardiae ; Lipsiae ; Teubner. (Bibliothcca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana) NE: Cicero, Marcus Tullius: [Sammlung] (Ausg. Stutgardiae, Lipsiae] Fase. 3. De oratore / ed. Kazimierz F. Kumaniecki. — Ed. stereotype ed. 1. (1969). - 1995 ISBN 3-8154-1171-8 NE: Kumaniecki, Kazimierz {Hrsg.] Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt besonders für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspcicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. (C) B.C.Teubner Stuttgart und Leipzig 1995 Printed in Germany Druck: Druckhaus Kothen GmbH Buchbinderei: Verlagsbuchbinderei D.Mikolai, Berlin Vniversitati Debreceniensì Kossuthianae Doctor h. c. nuper creatus hoc volumen sacrum esse voluit PRAEFATIO 1. Codices, quibus contextus dialogi Tulliani q. i. „De oratore" asservetur, in duas familias discedere iam dudum inter viros doctos constat ; quarum una codices mutilos qui vocantur M, altera íntegros a deperdito ilio clarissimo codice Laudensi L originem ducentes complectitur. Ac priorie quidem familiae testes vetustissimi sunt codices AHE saec. IX vel X exarati, inter eos maximas textus partes asservavit codex Harleianus. H Cod. Harleianus 2736 manu Lupi de Ferrières1) medio H saeculo IX perscriptus textus Ciceroniani partes praebet has : 11 cogitanti - 128 paene summo ; 157 citatione — 194 civili ; II13 temptans — 90 exprimât ; 92 quid enim — III 17 inclinato iam in; 110 non ut iure — ad finem. praeter Lupi manum manus secunda H2 saeculi XII vel XIII2) in H2 codice agnosci potest quae traditum is in his, quom in cum et alia similia correxit, nec non manus tertia H3 saec. H3 XIVs) cui nonnullae correctiones sub finem codicis ob- viae debentur. codicem descripsit eiusque historiara enar- ravit Ch. H. Beeson.4) cf. praeterea Catalogue of Ancient Manuscripts in the British Museum Pars II (Latin) 1884; Chatelain, Paléographie des classiques latins Pars II (1884—1920). codicem denuo contuli imaginibus lucis ope pictis usus. 1) Cf. Ch. H. Beeson, Lupus of Ferrières as scribe and text critic, A study of his autograph copy of Cicero's De oratore. The Medieval Academy of America. Cambridge Massachusetts 1930. 2) Cf. Ch. H. Beeson p. 29. 3) Cf. Ch. H. Beeson p. 29. 4) Ch. H. Beeson p. 5-7. V PRAEFATIO Codice Harleiano haudquaquam deterior quam vis pau- lo plus laceratus est: A A Codex Abrincensis 238 membranaceus saec. IX exaratus. constat foliis 60. foliis 1—50 libri de oratore, fol. 51-60 Orator legitur. continet dialogi Ciceroniani partes has: I 19 tum Catulus - 50 cohortatio; 60 voluerunt - exprimat; 92 quid enim - 233 oportere; 234 tum ille - 245 possunt (scripsit A2) ; 288 colliguntur - III 17 admo; III 110 non ut iure - 148 revortendum; 149 omnis - 171 rhetorico terustus eis (scripsit A2); 171 quid ergo — ad filtern, codicem olim plura (sc. eadem atque cod. E) quam nunc leguntur continuisse docuit J. Stroux.1) praeter A2 manum primam obvia est manus secunda saec. X (A2), quae II 234-245 et III 149-171 exaravit nec non manus A3 tertia saeculi XIII (A3) cui plurimae bonae, rarius malae correctiones originem debent. descripserunt codicem F. Heerdegen in praefatione editionis Oratorie (p. V-VIII) Iipsiae 1884 et E. Stroebel.2) librum manu scriptum de- nuo contuli imaginibus lucis ope pictis usus. Deterioris notae est tertius codex familiae M scilicet: E E Cod. Erlangensis 848 saec. X exaratus. continet haec : 11 cogitanti - 123 has causas; II 19 tum Catulus - 90 exprimât; 92 quid enim - 233 oportere; 28 colligun- tur - III 17 admo; 110 nec genera - 148 revortendum; 171 quid ergo ad finem. ea quae desunt supple vit altera £ manus recens (ε) e quodam libro integro, cuius recen- tioris manus lectiones nonnisi perraro in nostro apparatu critico commemoratas invenies; si quid habent boni, con- iecturae debetur. codicem ipse non vidi; usus sum accu- ratissima conlatione ab Ioanne Stroux confecta. Ad eandem familiam referuntur etiam Excerpta ex libris Tullianis De oratore primo et secundo ab Hodoardo3) 1) J. Stroux, Handschriftliche Studien zu Cicero De oratore, Basel 1921, p. 163sq. 2) E. Stroebel, Ciceronis De oratore librorum codices mutilos antiquiorea examinavit E. S. Acta Seminarli Phil. Erlangensis vol. III, Erlangae 1884, p. 30-34. 3) Cf. Ch. H. Beeson, Classical Philology 40, 1945, p. 201-227. VI PRAEFATIO Presbytero saec. IX1) confecta quae in Cod. Vatic. Reg. 1762 (K) asservantur. quae Excerpta ab omnibus editoribus Κ (Friedricho excepto qui tamen non omnes lectiones Κ eno- ta vit) immerito neglecta sunt, ipse codicem Κ non vidi ; lec- tiones eius enotavi ex editione a Paulo Schwenke2) curata. Codicum AHE qualis esset cognatio optime demon- stra vit E. Stroebel qui etiam stemma eorum delinea vit.3) ego ipse, cum quaenam ratio inter AEH et Excerpta Hadoardi intercederet examinarem, eorum textum proxime ad codicem E accedere vidi.4) stemma igitur a Stroebel institutum hoc modo adimplevi: Codex archetypus mutilorum Codex ignotus Codex ignotus Cod. Abrincensis Codicis A gemellus Cod. Harleianus Cod. Erlangensis Excerpta Hadoardi Quod ad ipsum mutilorum archetypum attinet, e um scriptura capitali quae vocatur exaratum esse ex mendis velut sunt e. g. II 195 ADELICTVM pro ADFLICTVM aut II193 ORATI pro GNATI aut 84 PVGNAE FACIES pro PVGNA ET ACIES vitiose scripta et ex aliis per- multis eius generis corruptelis facile evincitur. quin etiam vitiosos et lacunosos locos iam in archetypo signo 1) Cf. Β. Bischoff, Hadoard und die Klassikerhandschriften aus Corbie, in „Mittelalterliche Studien" I, Stuttgart 1966, p. 49-63. 2) Paul Schwenke, Des Presbyter Hadoardus Cicero-Excerpte nach E. Narducci's Abschrift des Cod. Vat. Reg. 1762, Philologus Supplementband V H. 3, Göttingen 1886. 3) Cf. E. Stroebel p. 48. 4) Cf. Κ. Kumaniecki, Zur Überlieferungsgeschichte der Cicero- nischen Schrift „De oratore", in „Acta Antiqua Philippopolitana", Sophiae 1963, p. 263 sq. VII PRAEFATIO signatos esse ex hoc signo eisdem locis in codicibus AEH (saepissime autem in cod. H) collocato facile concludi pot- est. adder e placet archetypi textum fidelissime in codici- bus AH repetitum esse; eosdem codices etiam ortho- graphiam antiquam religiosissime servavisse elucet ex scriptura necessest putandast, Tulli, Antoni, quom, quoius, quoi, vorsantur, loquontur, maxume, dissupatus, nec non ex formis non assimilatis velut sunt adgnosco, optinere, et aliis sescentis; quae fere omnia servantur in AH, in E autem ubi fere semper cum, cuius, cui, versantur legi- tur non item. Praeter hos codices mutilos vetustissimos exstant etiam libri manu scripti mutili recentioris aetatis, saeculo quarto decimo aut quinto decimo exarati veluti sunt e. g. codd. Lagomarsiniani 32 (Laur. 50,1) 36 (Laur. 50, 34) aut Ambrosiani E 14 et 127. qui omnes codices recentioris aevi cum ex illis vetustissimis originem ducant omnino neglegi possent, nisi hic aut illic felicem coniecturam ab Italia excusam in medium protulissent. invenies igitur eorum lectiones nonnisi perraro in apparatu critico nostro ? enotatas et signo ς instructas si quid feliciter inyentum praebuerunt. ipse eos nonnisi hic et iliic inspexi; maxi- mam tamen partem notitiam eorum apparatili critico Ellendtiano, nonnumquam etiam conlationibus Strouxia- nis debeo. Cum tamen per longa saecula dialogi Tulliani textus lacunis multis laborans tantum per codices mutilos notus esset subito a. 1421 exeunte felici fortuna evenit, ut ve- tustissimus codex a Gerardo Landriani civitatis Laudis Pompeiae episcopo in tabulano illius ecclesiae cathedralis repertus, in lucem protraheretur, quo tunc primum post tot saecula integer contextúe dialogi Tulliani apparuit. continebat autem codex non solum libros De oratore sed etiam Rhetoricam ad Herennium, libros rhetoricos, Bru- tum nunc primum post longa saecula cognitum, Oratorem. cum ipse Landrianus codicem litteris vetustis exaratum legere non posset, exemplar per Ioannem Homodeum ad Gasparinum Barzizzam Mediolanum misit. postea „cum nullus Mediolani esset repertus" - citamus yerba Flavii νπι PRAEFATIO Blondi1) - „qui eius vetusti codicis litteram sciret legere, Cosmus quidam egregii ingenii Cremonensis tres De ora- tore libros primus transcripsit multiplicataque inde exem- pla omnem Italiam desideratissimo codice repleverunt". Cosmum autem ilium qui primus apographon fecisset neminem alium fuisse nisi Cosmum Raimondi Cremonen- sem2) virum, ut videtur, codicum antiquorum scripturae peritissimum R. Sabbadinus ostendit. apographum a Cosmo confectum Barzizza episcopo Landriani misit ; ip- sum codicem apud se domi religiosissime videtur serva- visse. ceterum habuit non solum codicem sed etiam aliud apographon ex apographo a Cosmo confecto ductum.3) cum igitur fama percrebuisset Mediolani apud Barzizzam codicem vetustissimum asservari, quo integer Tulliani dialogi textus contineatur, non est cur miremur, si multi viri litterarum studiosi Barzizzam adibant enixe orantes ut sibi ex codice ilio apographa ducere aut exemplaria sua codicis vetustissimi ope supplere aut emendare lice- ret. inde factum est ut codex ipse manibus multorum tractatus summis ignominiis adfectus sit. audiamus enim verba quibus in epistola ad Guarinum Veronensem pridie Kal. Iunias a. 1428 data is qui librum manuscriptum videtur ultimus vidisse, Iohannem Lamolam dico, codici illi pessime tractato illacrimatur : hie autem ipse codex, summae quidem venerationis et antiquitatis non vulgaris effigies, ab istis in quorum manibus <fuit) quique ex eo accurato exemplari exemplum, quod vulgatum ubique est, traduxerunt, summis ignominiis adfectus est, quippe qui multa non intellexerunt, multa abraserunt, multa muta- runt, multa addiderunt, ut si essent, quemadmodum olim apud maiores qui de corruptis tabulis curam agerent, istos inaudita poena plecti necesse foret-, qui si homines non omnino hebetes neque inexercitati nec communium litte- rarum et politioris humanitatis expertes fuissent, nunquam in id temeritaJtis et amentiae incidissent. haec sunt ultima 1) Cf. R. Sabbadini, Storia e critica di testi latini, Catania 1914, p. 113. 2) Cf. R. Sabbadini p. 114-121. 3) Sabbadini p. 123. IX PRAEFATIO verba quae de libro manu scripto audimus; postea de codice altum regnat silentium neque ullum eius vestigium reperiri potest. Codicem ilium Laudensem nunc deperditum vetustis litteris, scriptura continua exaratum fuisse multa menda quae ex verbis scripturae continuae falso distinctis orta sunt satis superque testantur.1) textum ipsum in capita haudquaquam fuisse divisum docet notula Flavii Biondi ad Brut. 48 collocata :2) in veteri continuât textus ubique sine capitulo vel testículo, verum unde haec c(apitula) tu mi Guar (ine) intellegis.3) adde quod codex saepissime orthographiam antiquam tuitus est, ut ex verbis quae in Barzizzae tractatu q. i. De orthographia4) leguntur, se- quitur: „similiter u pro i in plerisque scribi non solum codices antiqui sed quorundam etiam modernorum usus testatur, ut lubet pro libet, herciscundum pro herciscendum; inde familiae herciscundae (cf. Cie. de or. 1, 237) pro her- ciscendae i. e. dividendae ... et paene omnia superlativa, velut in antiquissimo codice meo legi, ubi tres expleti De oratore libri ad Q. fr. item Orator ad Brutum et alius qui Brutus dicitur, continetur." Cum codex ille pretiosissimus deperiisset, non est cur miremur si viri docti textum illius deperditi codicis apo- graphorum ope innisi restituere et refingere conati sunt, atque usque ad a. 1921 quidem pro optimis apographis habiti sunt codices Ottobonianus 2057 (0) et Palatino- Vaticanus 1469 (P), etsi iam dudum constabat libros illos non ex ipso codice Laudensi sed ex eius apographo manas- se.5) anno demum 1921 Ioanni Stroux viro de codicum libros De oratore continentium historia optime merito 1) Cf. E.Malcovati, La tradizione del Brutus e il nuovo fram- mento cremonese, Athenaeum 1958, p. 44. 2) Cf. R. Sabbadini p. 127. _ 3) Distuictionem in capita* primus demum videtur Barzizza introduxisse. 4) Cf. R. Sabbadini, Studi Ital. di fil. class. 5, 1897, p. 369. idem Storia e critica di testi latini, Catania 1914, p. 122. 5) Cf. Th. S tangí, Blätter f. d. Bayr. Gymnw. XXI, p. 24sqq.; L. Meister, Quaestiones Tullianae ad libros qui inscribuntur De oratore pertinentes, Diss. Lipsiae 1912, p. 10—12. Χ