MINISTERO DELLA PUBBLICA ISTRUZIONE INDICI E CATALOGHI NUOVA SERIE VIII CATALOGUS CODICUM GRAAECORUM BIBLIOTHECAE NATIONALIS NEAPOLITANAE VOLUMEN I ISTITUTO POLIGRAFICO DELLO STATO LIBRERIA DELLO STATO CATALOGUS CODICUM GRAECORUM τ BIBLIOTHECAE NATIONALIS | NEAPOLITANAE VOLUMEN I DIGESSIT GINUS PIERLEONI ISTITUTO POLIGRAFICO DELLO STATO LIBRERIA DELLO STATO Stampato in Italia — Printed in. Italy (8251043) Roma, 1962 - Istituto Poligrafico dello Stato P. V. PRAEFAT IO I. De antiquiorum catalogorum wicibus εἰ de hoc novo, a G. Pierleont comparato. Quod inter librorum manuscriptorum descriptiones, qui Neapoli in Bibliotheca Publica Nationali servantur (eorum omnium singulas series viri docti quibus Ind;- ces et Catalogós conficére est in animo, pertractaturi sunt), primus locus codicibus Graecis tributus git inirandum non habeas. Privilegio quodam singulari fatendum enim videtur eos libros omni tempore ceteris praepositos esse. - Eorum, qui nunc quadringentorum viginti septem numerum explent quique nunc primum accurata via et ratione digesti benevolo léctori suppeditantur, simul atque Bibliotheca Regia Neapolitana exsistere coepit, plutei duo tunc primumin ordinem redacti sunt. Nam, póstulante Gottlieb Christian Harles, qui tertium Fabricii Bibliothecam Graecam editurus erat, ut Graeca volumina diligenter nota- rentur, Neapolitanorum rex éa recensenda atque ordinanda Paschali Baffi biblio- thecario mandavit. : Hodie quoque Graeci manuscripti duobus pluteis (II et IIT) continentur, illis tantum exceptis quoruni manipulus ex iis constat qui Vindobonenses nuper fuerunt; quamquam primum ordinem a Baffio dispositum Ioannes Andrés, interea Praefectus creatus, aliter conformandum. censuit. Qui, quamvis rem satis bene confectam invenisset (Seratti studiorum Regni moderator curaverat anno 1802 ut omnes codices in undecim pluteos non modo pro amplitudine sed etiam pro argumentorum indole, ut bonam speciem ostenderent, distribuerentur) omnia penitus disgregavit. Placuerat enim viro docto ut e tam divite librorim copia flos florum excerperetur atque illustraretur: " maximi sane momenti officium, quod primum CGargiulli, dein Giustiniani iussu eius susceperunt. In Graecorum librorum ordinem Latini quoque interpretes interpositi sunt. Novus ille ordo, ad Graecos tantum libros adhibitus; à Gargiullo non. sine magno temporis dispendio adumbratus est; Lau- rentius Giustiniani, qui, Antonio Giordano adiuvante, ceteros quoque manuscriptos ordinavit, in Graecorum numerüm quotquot subsequentibus annis accesserant immittendos curavit. : Libri tum primum ratione et ordine dispositi sunt: primo loco philosopho- rum opera, dein auctores sacri, reliqui tandem profani, adhuc inveniuntur. Qui tamen ordo quamquam non semper bene processit, praesertim cum manuscripto- rum numerus magis magisque in annos augeretur, plurimique, varia amplectentes, haud facile loco idoneo collocari possent, factum tamen est ut libri Graeca lingua conscripti seriem propriam et per se stantem componerent. 1) Vide, exempli gr., de cod. III. A. 16 (Manuel Clirysoloras), ÁNDRES, Anecdota graeca et latina ex mss. codd. Bibl. Regiae Neapolitanae deprompia, 1, Neapoli, 1816, p. xzvr. VI PRAEFATIO * Ok X In indice ducentorum quadraginta quinque manuscriptorum Graecorum, quotquot eo tempore in Neapolitanam Bibliothecam accesserant, conficiendo — paginis 774-795 voluminis V Fabricii Bibliothecae Graecae. (Hamburgi, 1796) continetur ἢ — «Paschalis Baffius, Regius Bibliothecarius », qui eos « recensebat raptim mense Aprili ann. 1792 » rem properanter ad finem perduxit: modo enim quid singulis contineretur, qua materia adhibita, quo saeculo perscripti essent, adnotavit. Sequitur, praeter appendicem de codice 55 illustrando, « Index auctorum et scriptorum, in codd. Neapolit. memoratorum ». | Quibus codicibus alii nonnulli e S. Iohannis ad Carbonariam Coenobio anno 1800 advecti, adiuncti sunt, quos a Montfauconio ? iampridem «neque plane ac- curate » descriptos Caietanus D'Ancora voluminis Fabricii statim laudati pp. 796- 800 complexus erat. Alter catalogus alterum ideo absolvere videtur, quod Gargiulli, cum duorum pluteorum indicem redigeret, codicibus a Baffio notatis Carbona- rienses (non omnes videlicet, sed modo qui in Neapolitanam Bibliothecam ingressi erant) praeeunte D'Ancora adscripsit.?! Dubitandum igitur non est quin ad catalogi speciem atque rectam indolem salvatoris Cyrilli volumina propius accedant, quae, annis r826—32 edita, Codices Graeci mss. Regiae Bibliothecae Borbonicae descripti, atque illustrati vocantur. Rem suscepturus, praeclarus ille vir Graecarum litterarum peritissimus indices a decessoribus suis concinnatos nihil aliud praestitisse nisi leves et mancas notitias quae in ipsis codicibus legerentur professus est; diligentioris operis desiderio per- motos, Bibliothecae antistites facere idcirco non potuisse quin ipsi id munus deferrent, ad quod perficiendum haec sibi proposuisse: « In qua quidem sparta exor- nanda illud primum mihi proposui, ut nihil prorsus omitterem eorum, quae ad pleniorem codicum ipsorum notitiam, ac diligentem descriptionem essent neces- saria. Hinc opera omnia, et vel minima fragmenta in codicibus occurrentia dili- genter recensui, quae essent inedita adnotavi, et quantum licuit, eorum specimina. edenda curavi. Ubi denique incidi in codices lectionum varietate, rerum disposi- tione, aut alia quavis de caussa. insignes, eosdemque dignos, qui consulerentur, id quoque animadvertere haud praetermisi. | | « Praecipua vero cura fuit, ut ordo servaretur, quum omnino nullus appareat in duobus supra memoratis indicibus. Quocirca placuit primum res sacras a profanis seiungere, easque in varias sectiones subinde tribuere. Hoc consilio libros Veteris, et Novi Testamenti primo loco descripsi, iisque subieci Exegetas, et Patres Graecae Ecclesiae, habita etiam, quantum licuit, ratione aetatis singulorum, ut vetustiores quique ordine ceteris praeirent. Deinde descripsi codices Synodicos, et Canonicos, ἢ Facere non possum quin 158 manuscriptorum Graecorum Farnesianorum indicem commemorem, qui post mortem Cardinalis Alexandri a Tiburtio Burzi, Palatii Romani atriensi confectus est — cfr. Bémwoir, Favnesiana, in « École Francaise de Rome, Mélanges d'archéol. et d'hist. », XL (1923), pp. 176-83 —, quique cum Archivi Neapolitani chartis (Carte .Farnes. Parma-Roma, Fascio 400, fascic, 8) incendio periit, ^) Vide Diarium Italicum, Parisiis, x702, p. 308 sqq. 3 L. GrusrINIANI, Memorie storico-critiche della, R. Biblioteca. Borbonica di Napoli, Napoli, 1818, p. 145 sg. PRAEFATIO VIT quibus adieci Liturgicos, et extremo loco vitas Sanctorum, et veterum Patrum ἀποφθέγματα ». | Sed.ne Cyrilli quidem opus diu in honore permansit: anno 1872 de Cyrilli sacro- rum profanorumque manuscriptorum Graecorum catalogo, sicut. Latinorum Ian- nelli Vitus Fornari suam sententiam his verbis aperuit: utrumque neque diligentia, neque doctrina carere, utrumque. viris doctis utilitatem quandam adhuc afferre, sed neutrum quodcumque librorum id genus in Bibliotheca, variis annorum supe- riorum accessionibus aucta, servaretur lectoribus apte ostendere posse. Fornarii sententia, ad quam alii multi volventibus annis accesserunt, a Victorio De Falco anno 1930 ita confirmata est: « Catalogus a S. Cyrillo confectus praesen- tium studiorum condicionibus ut respondeat tantum abest, ut magni momenti errores lacunasque, de operibus praesertim Byzantinis, in eo saepius invenias ». Dum doctus vir quidam qui totius catalogi reficiendi munus suscepturus. esset, in medium proferretur, De Falco codicum a Cyrillo ignoratorum notitiam evulgare sibi proposuit, quorum in additamentis ad inventarium manusctriptum a Miola confectum brevis atque inepta, interdum etiam fallax notitia legeretur. Sed ne De Falco qui- dem libros omnes Graecos qui in Bibliotheca Neapolitana asservabantur quique Salvatori Cyrillo praesto non fuerant (Brancaccianis et Vindobonensibus videlicet exceptis) in manibus habuit, quamquam eius descriptio (« Rivista Indo-Greco-Ita- lica», XIV, 1930, ror-ro6) hoc titulo Dei codici mapoletani greci non compresi nel Catalogo del Cirillo designatur. Nam, quamquam multo maior eorum numerus in Bibliothecae pluteis iam tum custodiebatur, quindecim tantum eos fuisse pro cer- to habuit, quorum duo — II. E. 26 et IT. E. 27 — cum illustratione argumentorum non egeant — alter est Canonum Ecclesiasticorum saec. XV conscriptorum collectio, alter, saeculo XVI tribuendus, hymnorum musicales notas amplectitur — tredecim, quot supererant, accurate descripsit. Ex his novem ad profanos auctores, quattuor ad ecclesiasticos pertinent. . Sed Cyrilli catalogus, cum non modo amplitudine sed etiam rei tractandae ratione deficere tandem videretur, mirandum non est quod iam ante De Falco doctissimi viri ad singulos codices illustrandos manum imposuerint: de libris astro- logicis Ae. Martini et D. Bassi, de hagiographicis Hippolytus Delehaye bene meriti sunt, alteri cum in quarto Catalogi codd. astrolog. Graecorum volumine Ὁ codd. 11. C. 33 et 34, II. F. zr, III. AA. 7, III. C. r3 et 20, III. E. 19 et 27 descripserint, nonnulla etiam evulgaverint,?! alter Catalogo codd. hagg. Graecorum Bibliothecae Nationalis Neapolitanae ? quindecim manuscriptorum indicem confecerit, neque modo in singulis recta constantique ratione describendisesd etiam in lacunis pas- sim animadvertendis et aptissime sanandis versatus sit.9 Sed ne frustra quae invenire ibi non liceat desideremus! Praeter vitas passionesque Sanctorum, cetera quae in iisdem libris asservabantur currente calamo, ut par erat, adumbrata sunt. 1) Notizia della Biblioteca. Nazionale di Napoli, Napoli, 1874, p. 9. .2 Edito Bruxellis, à. 1903, pp. 47-66 atque in appendice. 3) E codd. II. C. 33-34 et III. C. 20 (pp. 132-178). 4) In «Anal. Boll.s, t. XXI (1902), pp. 381-400. | 5) « Cum praeterea de documentis hagiographicis non pauca notanda sint, quae Cyrillus vel neglexit vel necessario ignoravit, opportunum fore putavimus. codices Neapolitanos. ordine iam alias a nobis constituto iterum. recensere y. VII PRAEFATIO Quod tandem ad codices, ut. vocari solent, Vindobonenses pertinet, eorum brevis catalogus ab Aemidio Martini confectus, praemisso titulo Swi codici mapo- letani restituit: dall' Austria, Neapoli anno 1924 publici iuris factus est." Codicum descriptiones ibi tamen nullas invenias: Martini ad Kollarü verba quibus singulos libros in supplementi ad Petri Lambecii Commentaria de Augusta Bibl Caes. Vindobonensi l. primo (Vindobonae 1790) illustravit, ex more lectorem remisit. | xoxo | Cum ea catalogorum descriptionumque condicio esset, evenit ut grave munus operis nova ratione ab imis fundamentis reficiendi Gino Pierleoni, doctissimo atque humanissimo viro, mandaretur, qui per quindecim fere annos rem diligentissime gessit, opus omni cura et studio inter ipsas belli calamitates produxit, plagulis corrigendis iam manusimposuerat, cum anni I951. mense Augusto vita defunctus est. Eius catalogus, qui tandem ad lucem venit, quanti momenti sit, inde praesertim elucet, quod e maximarum Bibliothecarum Italicarum descriptionibus ab eo Comita- tu qui « Indici e Cataloghi » nomine inscribitur nostra aetate susceptis primus atque integer tandem evulgetur. Is vero. Comitatus describendi rationem a Gino Pierleoni servatam omni laude ornandam censuit, quippe qui «specimen » e codice II. A. τ ab eodem illustrato confecerit, quodin regulis anno 1941 evülgatis reperire possis. ἢ De Gino Pierleoni paiaeographo philologoque quae nuper F..Sbordone coram Academia Pontaniana commemoraverit ? legere licet: eum multos annos codi- cibus Graecis, praesertim Vaticanis, operam dedisse, Xenophontis opuscula critice digessisse, doctos exterarum gentium viros de codicibus Graecis qui in 1talia servantur sescenties certiores fecisse obliviscendum non est. | Catalogus qui nunc prostat.non modo palaeographicis et philologicis studiis magnopere auxiliari, sed etiam Bibliothecae Neapolitanae fata, quo tempore quave ratione singuli libri conscripti, singuli codicum manipuli (qui « fundi» vocantur) confecti, quo artificio nonnulli, qui ceteris praestant, elaborati atque illustrati sint, declarare poterit. Si quis immo de minutissimis descriptionibus sine temporis operis- que parsimonia redactis sententiam severiorem aperire velit, non dubitamus quin virum illum omni laude dignum non modo in ea re numquam defecisse, verum aliquando abundasse censeat. Sed cum in palaeographicorum studiorum provincia nihil omnino inutile. considerari possit, iis qui plagulas corrigendas susceperunt fere nihil calamo obducto delere visum est. : Dj 2. De singulis manuscriptorum collectionibus quae. n Bibliothecam N eapolitanam vario more confluxerunt, De possessoribus memoria dignis. En breviter historiam singularum collectionuim, e quibus catalogus noster constat: nam non modo ad philologica studia promovenda sed etiam ad patriarum litterarum fata enucleanda codices Graeci Neapolitani quantum conferant facilee epparcbit. 2) « Atti della Reale Accademia di Archeologia, Lettere. e Belle Arti», N. S., vol IX (1926); de codd. Graecis v. pp. 164-168. ?) Regole per la descrizione dei manoscritti (à cura della Commissione per -la pubblicazione degli Indici e Cataloghi delle biblioteche italiane), Roma, 1941; ibi, pp. 30-32, exempli gratia pro mss. Graecis addita est descriptio Pierleoni codicis Neapol. gr. 1 (ΤῈ À 1) — pp. 43-4 huius voluminis: 3) « Atti dell'Accademia Pontaniana», N. S., vol V (1956); pp. 429-31. - Ces PRAEFATIO ΙΧ E 427 codicibus, quotquot nostro catalogo continentur, magna pars (plus ducenti) ad collectionem Farnesianam pertinent, plus septuaginta, e Monasterio qui «S. Giovanni a Carbonara » vocatur, exierunt, viginti septem unde originem duxerint satis constat. Centum triginta tantum supersunt, quorum nulla su- periorum possessorum notitia servata. est. . Postquam Carolus Borbomus rex Neapolitanorum creatus est, magna pars librorum codicumque in hanc civitatem pervenit, quos Farnesiana gens magna cura et studio in suam Biblothecam quasi rem familiarem exaggeraverat. Quam, cum Romae creata esset, ante annum 1727 Parmam, dein Neapolim inter 1734 et 1736 translatam nemo ignorat. ἢ Quamquam variis iacturis (incendiis, migrationibus, furtis) librorum Farne- sianorum copia deminuta est, quod hodieque superest praecipuam laudem meret; etiamsi — nam operae pretium est — libros eorum non sine desiderio inspiciamus, ut Angeli Rocca, ? Francisci. Schott, ? Isaaci Casauboni, Fulvii Orsini, ? qui Farnesianos thesauros celebraverunt, tanta optimorum tamen codicum copia sup- peditat, ut deperditorum defectu minime cruciemur. Graecos codices Farnesianos iam 158 numerum attigisse ante Cardinalis Alexandri mortem certiores facti sumus ex:elencho a Tiburtio Burzi Palatii atriensi confecto. Inde etiam quid a. Paulo III. Pont. Max., quid ab Alexandro et Ranutio Cardinalibus comparatum sit dignoscere licet. Eorum codicum manipulus paulatim auctus est: ducentorum numerum superasse Rutinelli, qui manuscriptorum indicem Neapolim translatorum confecit, testatus est. 9 Alia quaedam de. Farnesiana collectione: quomodo compacta sit, quid in primis notabile complectatur, qua ratione ad nostrum tempus. servari potuerit, infra, ne bis in idem incidamus, tractabimus. Neque minoris momenti habendi sunt libri qui in Bibliothecam Neapolitanam e S. Iohannis ad Carbonariam Coenobio introducti sunt: cuius receptaculi origo suo quidem sermone carere non poterit. De Iani Parrhasii testamento Caietanus Burgada, Neapolitanae Bibliothecae Praefectus, librum ineditum ante hos viginti fere annos conscripserat: ex eius chartis Pierleoni nonnulla excerpsit, quattuor denique appendices comparavit: I. « Iulii II Pont, ad A. Seripandum Biblioth. »; 11. « A. I. Parrhasii testamentum et librorum Graecorum inventarium »; IIT. « Theodora Chalcondila Parrhasii libros monachis defert»; IV. « Nota autographa de Parrhasii familia», quarum tres modo priores in Bibliothecae Neapolitanae archivo servantur. 1) Cfr. G. GUERRIERI, Ii mecenatismo . dei Farnese, Parma, Fresching, s. d., praesertim vero G. GUERRIERI, Ii Fondo farnesiano «I quaderni della &. Biblioteca Nazionale di Na- poli», ser. IE, N. 2, Nápoli, 1941. ?) A. Rocca, Bibliotheca Apostolica Vaticana, Roma, 1501, D. 398. 3) Itinerarium. nobiliorum Italiae vegionum, auct. Ἐς, ScHofTÓ et F. HrERONYMO EX CAPU- GNANO, Vicentiae, 1600, pars 2, p. 147. 4) ISAAC? CASAUBONI Znimadversionum din Athenaei dipnosophistas libr; XV, Lugd., 1621, Ad lectorem: « Farnesianas illas Notas passim reperias in eruditorum bibliothecis non solum Italorum, sed et Cisalpinorum ».- 5) Cfr; P. Dg NoLHac, La Bibliothàque de Fulvio Orsini, Paris, 1887. 6) Ms, XVII. 47. X PRAEFATIO Ianus Parrhasius, vir humanissimus, cum anno 1521 Consentiae ad ultimum vitae diem appropinquaret, libros suos omnes, manuscriptos impressosque, Antonio Seripando testamento legavit, iidem a Notario enumerati capsisque sigillo notatis inclusi PP. Franciscanorum Coenobio custodiendi dati sunt, ea tamen condicione, ut ipsi Seripando traderent, dummodo Dominus Antonius, testamenti dispositio- nes colens, ducentos sexaginta nummos « ducati de lo afficto de la habbatia et de la pensione » persolveret; sin aliter, libri in monachorum manibus permanerent. Antonius Seripando testatoris voluntati paruit, libris sua manu « Antonii Seripandi ex Iani Parrhasii testamento » inscripsit, eos omnes Neapoli apud Biblio- thecam Coenobi S. Iohannis ad Carbonariam, conservavit, quam eius frater Hiero- nymus, Augustinianorum ordinis primum monachus, dein antistes, creaverat. Qui postquam, anno 1561 Cardinalis factus, gravioribusque curis adstrictus — inter cetera officia Concilii Tridentini legatum fuisse constat — numquam Neapolim rediit, dolendum est quod Augustinianorum Bibliotheca graves iacturas perpessa sit. Neque modo singulos libros ad varios possessores pervenisse scimus (duos Iohannes Sambucus, unum Henricus Ernst emere potuit, quinque in Bibliothe- cam Barberiniam Holstenius traduxit), " sed etiam spoliationes duas tristissimas factas esse: alteram saec. XVII exeunteDe Witt perpetravit, qui — ut Winkel- mann refert? -— monachum simplicissimum tantopere decepit, ut quadraginta Graecos codices optimae notae trecentis scutis abstulerit, altera eo anno 1718 ad effectum perducta est, quo magnus numerus optimorum codicum e Neapolitanis scriniis in Caesaream Vindobonensem Bibliothecam demigravit. Inter eos libros etiam qui Parrhasii testamentum complectebatur, nec non codicum indicem ab eodem Antonio Seripando legatorum, e S. Iobannis Coenobio in Austriam exulatum abiit. Eius Coenobii manuscripti in Bibliothecam Nationalem plerique, scilicet quin- gentorum numerus, post anni 1800 mensem Sextilem, quo conventus dissolutus est,9 ceteri 36 postquam Vindobona Neapolim redierunt, immissi sunt. De codicum Neapolitanorum exodo, qui e singulis Bibliothecis anno 1718 trans Alpes migraverunt, Nicolaus Forlosia, unus e spoliationis auctoribus, rem ita excusare conatus est: Alexandrum Riccardi Neapolitanum, Bibliothecae Caesa- reae Vindobonensis praefectum, timentem ne multi codices, in nostris Bibliothecis servati, in periculo versarentur, Carolo VI suasisse ut eorum transcriptiones vel descriptiones doctis viris committeret; literatos autem homines rem perficere a monachis prohibitos esse, qui diem ex die ducerent, causam interponentes sibi Bibliothecarum curandarum tempus non esse. Cum Stella Minister a Caietano Argento, Sacri Regii Consilii praesule, auxilium petivisset, ut Bibliothecarum portae doctis illis viris paterent, monachos sua sponte, immo certatim, codices Imperatori pro nonnullis beneficiis accipiendis obtulisse. Quid faceret Argento, nisi eorum. desiderio accederet, codices Vindobonam mittendi? Quos traditum D. Antonius τ M. Tulli Ciceronis De ve publica libri e cod. vescr. Vat. Lat. 5757 phololypice expressi, Romae, 1934, I. MrncATI, Proll, pp. 123-126; ?) Ofera, VIT, Prato, 1831, p. 92; GIUSTINIANIE, op. laud., p. 53; MERCATI, pp. 127-130. 3) Vide Diomedis Marinelli scriptum quod 1 Giornali inscribitur (ms. Bibl. Nat., XV, D. 43, p. 470): « Nel principio di questo mese si son principiati a trasportare i celebri Mano- scritti della Libraria di S. Gio: a Carbonara ne' Regi studi, o sia nella Libraria Reale. Essi. erano sopra i 500 Ms. ».