T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİNLER TARİHİ BİLİM DALI ÇAĞDAŞ ANGLİKAN KİLİSESİNİN İDARİ VE DİNİ YAPISI DOKTORA TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Mehmet Aydın HAZIRLAYAN Vedat Şafak YAMI KONYA - 2007 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com ÖNSÖZ …………………………………………………………….…. 4 GİRİŞ ………………………………………………………………….. 5 1. A. Araştırmanın Amacı, Kapsamı, Yöntemi ……………. 5 B. Konu İle İgili Yapılan Araştırmalar Ve Kaynaklar …. 8 2. A. Çalışmanın Yapıldığı Coğrafi Saha …………………. 12 B. İngiltere’nin Kısa Tarihi ………………………………. 12 BÖLÜM 1 İNGİLİZ ANGLİKAN KİLİSESİNİN TARİHÇESİ A- Reform Öncesi İngiliz Kilisesi 1.1 Magna Carta ……………………………………………… 20 1.2 John Wycliffe ……………………………………………….. 21 B- Kral VIII. Henry ve Anglikan Kilisesinin Doğuşu 2.1 VIII. Henry Dönemi (1509–1547) …………………………… 26 2.1.1 VIII. Henry’nin Evlilikleri ve Papa Tarafından Tekfir edilmesi … 30 2.2. VIII. Henry’nin Döneminde İngiliz Kilisesinin Durumu ……….. 32 2.3. Cranmer, Thomas (1489–1556) …………………………….. 35 C- Kraliçe I. Elizabeth ve Anglikan Kilisesinin Oluşumu 3.1 VIII. Henry’nin Ölümünden Sonra …………………………… 41 3.2 Kraliçe I. Mary (1553–1558) …………………………..…… 44 3.3 Kraliçe I. Elizabeth Dönemi (1558–1603) ……………………. 48 3.3.1 Kilise ve Puritenler ………………………………………..…… 56 D- Kraliçe I. Elizabeth Sonrası Günümüze Uzanan Süreçte Anglikan Kilisesi 1 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 4.1 Kral I. James dönemi (1603–1625) ……..…………………… 65 4.2 I. Charles Dönemi (1625–1649) ……………………………… 70 4.3 Oliver Cromwell (1599–1658) ve Bağımsızlar ……………….. 76 4.4 Kral II. James ve Görkemli Devrim …………..…..…………… 84 4.5 Kral I. George (1714–1727) ve Kilise-Devlet İlişkisi …………… 89 4.6 John Keble ve Risaleciler (Tractarians) ………………………… 96 4.7 XX. Yüzyıl ………………………………………………..………… 98 BÖLÜM 2 İNGİLİZ ANGLİKAN KİLİSESİNİN TEMEL ÖĞRETİLERİ, DOKTRİNİ VE İBADET UYGULAMALARI A- İngiliz Anglikan Kilisesinin Temel Öğretileri, Doktrini 1.1 Roma Kilisesi ile Ayrılığın Siyasi Temelleri ………………… 103 1.2 Liturjik Yenilikler …….………………………………………….. 105 1.3 Westminster İnanç Açıklaması ……………………………….. 109 1.4 Anglikan Amentüsü ……………………………………………. 110 B- İngiliz Anglikan Kilisesinin İbadet Uygulamaları 2.1 Genel Dua Kitabı …………………..……………………………. 112 2.2 I. Elizabeth Devri İbadet Şekilleri ……………………………… 114 2.3 Anglikan Kilisesi Sakramentleri ……………………………….. 115 2.3.1 Komunyon Ayini ………………………………………………… 116 2.3.2 Vaftiz …………………………………………………………… 119 BÖLÜM 3 İNGİLİZ ANGLİKAN KİLİSESİ TEŞKİLAT YAPISI 1.1 Antik Çağ İngiliz Kilisesi ……………………………………… 121 1.2 VIII. Henry Dönemi gelişmeleri ………………………………. 123 2 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 1.3 Orta Yol (The Via Media)…………………………………….. 135 1.4 Çağımız İngiliz Anglikan Kilisesinin Teşkilat Yapısı ……... 137 1.4.1 Canterbury Başpiskoposluğunun Resmi Görevleri ……… 141 1.4.2 Canterbury Başpiskoposunun Atanma Şekli ……………. 143 1.5 İngiliz Anglikan Kilisesinde Farklı Sesler ……………………. 144 1.5.1 Yüksek Kilise …………………………………………………. 144 1.5.2 Alt (Aşağı) Kilise ……………………………………………… 146 1.5.3. Geniş Kilise ………………………………………………… 147 SONUÇ …………………………………………………………………. 150 EKLER Ek: 1 Coğrafi Saha ………………………………………………… 153 Ek: 2 Magna Carta (İngilizce Metin)………………………………. 154 Magna Karta (Türkçe Metin) ………………………………… 168 Ek: 3 The Litany / Dua ………………………………………………. 177 Ek: 4 39 Madde ve Türkçe Metni (1571)…………………….……. 178 Ek: 5 Westminster İnanç Açıklaması (1643) ……….…………. 202 Ek: 6 Amentü / Catechism ……………………………………… 214 Ek: 7 Canterbury Başpiskoposları ………………….………….. 216 Ek: 8 Piskoposluk Bölgeleri Haritası……………………………. 219 Ek: 9 Hiyerarşik Şema …………………………………………. 220 Bibliyoğrafya ………………………………………………………. 221 3 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com ÖNSÖZ Bugün dünya haritasına baktığımız zaman, İngilizce konuşan halkların ne kadar geni ş bir co ğrafyada yayılmış olduklarını kolayca görebiliriz. Bu bölgelerde ya şayan ve kendisini İngiliz Milletler Topluluğuna (Commonwealth) ait hisseden insanların nasıl bir kültürün mirasçısı oldukları ve ait oldukları kültür ile mensup bulunduklar ı dini yapının hangi evrelerden sonra bugünkü halini ald ığı hususu bugüne de ğin Türkçede kapsaml ı bir çalışmanın konusu olmamıştır. Avrupa Birli ği’nin de önemli ortaklar ından biri olmas ı dolay ısı ile ülkemizin müttefik olduğu ülkelerden biri olan İngiltere’nin kültürel dokusunu oluşturan Anglikan Kilisesini daha yakından tanımak, bugüne değin geçirdiği değişimleri anlamak, Türk bilim çevreleri için yararl ı olacağı düşüncesi ile böyle bir konuyu doktora tez konusu olarak seçtim. Konu ile ilgili bilgileri toplamak amac ıyla literatür taramas ına ba şladığımda gördüm ki asl ında Anglikan Kilisesini anlamak için önce, İngiltere’de bugün de varl ığını sürdüren monar şik yap ıyı anlamak ve incelemek gerekiyor. Monar şi ile dinin, içice girmiş iki kurum olduğu gerçeği beni biraz da monar şinin tarihini ve geli şim sürecini incelemeye mecbur b ıraktı. Umar ım okuyucular çalışmamı incelerken bu durumu göz önüne alırlar. Böylesine geniş bir tarihi süreci ve konu ba şlığını, her biri ba şlı başına bir tez olabilecek geni şlikte inceleme yapmaya kalkışmak beraberinde konunun bütünlüğünü kaybetmek gibi bir riski de beraberinde getirmektedir. Yine de konumla ilgili ba şlıkları mümkün ölçüde ele almaya çal ıştım. Aksi takdirde konu ba şlıkları arasında ki ilişki ve bütünlük sağlanamayacaktı. Bu çalışmamızda, tez dan ışmanlığımı yapan ve de ğerli yardımlarını benden esirgemeyen say ın Prof. Dr. Mehmet Ayd ın hocama en derin şükranlarımı belirtmek isterim. Vedat Şafak Yamı 4 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com GİRİŞ 1. A. ARAŞTIRMANIN AMACI, KAPSAMI, YÖNTEMİ Anglikan Kilisesi gerek idari yap ısı, gerekse de dini inanç ve ritüelleri açısından di ğer hıristiyan mezheplerinden bir tak ım yönleri itibariyle farklılıklar göstermekte ve öneminden dolay ı da ayrı ve kapsamlı çalışmada ele alınması gerekmektedir. Ayrıldığı noktalar olduğu kadar neden ayr ıldığı sorusuna da çal ışmamızda cevap aramaya çal ışacağız. Tabii bunu yapabilmek için de bu mezhebin tarihsel köklerine inece ğiz ve ayr ılış sürecindeki sebeplerin siyasal m ı, sosyal mi yoksa dini mi temellere dayandığını anlamaya çal ışacağız. Bunu yapmam ızın sebebi ise bu sorunun oldukça tart ışmalı bir konu olmas ı ve de ğişik kaynaklarda farkl ı şekilde yanıtlanıyor olmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca İngiliz Anglikan Kilisesinin di ğer büyük mezheplerden ayr ılırken ald ığı yeni şekil nedir sorusuna da cevap arayaca ğız. Protestan mezhepler içinde, Katolikli ğe en yakın olan Anglikan Kilisesi, Roma ile Protestanl ık aras ında köprü te şkil eder1 denirken acaba tam olarak ne kast olunmaktadır? Konuyu tek ba şına ele al ıp inceledi ğimizde ço ğu zaman Protestanlığın bir kolu olarak gösterilen İngiliz Anglikan Kilisesinin, Protestan mezheplerinin aksine 2, “Apostolik Silsile ”yi benimsedi ği3 gerçe ği ile karşılaşıp acaba bu mezhep Katolikli ğe ve Ortodokslu ğa, Protestanl ığa olduğundan daha mı yakın sorusu ile kafamız iyice karışmaktadır. İbadet dili olarak Katolik mezhebinin Latinceyi kullanmaya devam etti ği, aksine İngiliz Anglikan Kilisesinin di ğer Protestan mezhepleri gibi kendi dilinde ibadet ediyor olmas ı ne ifade etmektedir? Gene ayn ı şekilde ruhban s ınıfı bulunmayan Protestanl ığın aksine İngiliz Anglikan Kilisesinde ruhban sınıfının olup olmad ığı şayet var ise nas ıl bir hiyerar şik yap ıya sahip 1 SCHIMMEL Annamarie, Dinler Tarihine Giriş, Bahar Yayınları, Istanbul, 1999, s.199 2 SARIKÇIOĞLU Prof. Dr. Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Tuğra Ofset, III. Basım, Isparta, 2000, (s. 406), s.373 3 RAHNER Karl, Encylopedia of Theology “ apostolic succession”, Crossroad, New york ABD 1989, s.37 5 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com oldukları gibi çıkış noktalarımızı göz önünde bulunduraca ğız. Zira bildiğimiz gibi Katolik mezhebindeki ruhban s ınıfı aşağıdan yukarıya rahip, piskopos, kardinal ve papa şeklinde hiyerarşik bir yapıya sahiptir. “Yanılmazlık” ilkesi ile maruf papalık makamına sahip Katolik mezhebi gibi İngiliz Kilisesinde de “ Başpiskoposluk” makam ı “y anılmaz” mı kabul edilmektedir? Zaman zaman demokrasi’nin ‘be şiği’ olarak tan ımlanan İngiltere’de bu makam ın sahibini halk m ı seçer yoksa siyaset adamlar ı ve kraliçe tarafından mı atanır? “Alt Kilise”4 mensubu bir din adam ının “Kilise şayet Roma’ya do ğru yürümeye devam ederse, bu ülkede dini bir sava ş çıkacaktır” demesi ve gene bu gruba mensup din adamlar ının “Bu ülkede ( İngiltere’yi kasten) şayet piskopos atamalar ı, Anayasa ve 39 Maddelik Bildirge’ye uygun bir şekilde yapılmış olsaydı bir çok piskopos bugün görev yap ıyor olmazdı, zira Onlar (Yüksek Kilise 5 mensubu din adamlar ını kasten) Dua Kitab ına (Anglikan Genel Dua Kitab ını kasten) inanm ıyorlar ve kabul de etmiyorlar ” demeleri acaba neyin göstergesidir? 6 1992 yılında alınan bir karar neticesi kadınların da din adam ı olarak bu Kilise içinde görev yapabileceklerinin açıklanmasından sonra, 16. ve 17. yy.larda meydana gelen ac ı hadiselere benzer bir takım küskünlüklerin tekrar ya şanıp yaşanmayacağı konusunun, zihinlerde ciddi bir soru işareti olarak durduğunun farkına vardım. Bu ve benzeri tart ışmalar bizzat “ Yüksek Kilise ” ve “ Alt Kilise” nin müntesiplerince, geçmi şe dönük hesaplar ın kapanmadığının bir belirtisidir ve basın yayın organlarında da yerini almıştır. Konunun çıkış noktası her ne kadar dini bir meseleden kaynaklan ıyor gibi görünse de bu ciddi sorunun arkasında, acaba sadece dini konularda uzla şamayan din adamlar ının yarattığı liturjik bir tartışması mı vardır yoksa arkasında siyasal ve sosyal bir 4 Anglikan Kilisesi içinde John Wycliffe’i (1330-1384) önder kabul eden din adamlarının oluşturduğu bir yapı. 5 Anglikan Kilisesi içinde Katolik öğretiye yakın olan din adamlarının oluşturduğu yapı. 6 FERRIS Paul, The Church of England, Pelican Books, England, 1964, s.224 6 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com takım etkenler mi yatmaktad ır sorusunun yan ıtını bu çal ışmada vermeye çalışacağım. İngiliz Anglikan Kilisesinin, bugün sadece piskoposluk hiyerar şisine bağlı Yüksek Kilise, Kalvinciliğe bağlı Alt Kilise ve XVIII yy.da itibaren doğup gelişen ve kişisel ahlakın önemini ön plana çıkaran, dinsel öğreti sorunlarını ikinci plana iten ve Protestan birli ğini savunan Geni ş Kiliseden ibaret olmadığı kesindir. Zira çal ışmamızın çe şitli bölümlerinde ele alaca ğımız birçok dini hareketin günümüze yans ıması söz konusudur ve bu eski inançlara bağlı din adamları varlıklarını İngiliz Anglikan Kilisesi içinde devam ettirmektedirler. Hatta İngiltere genelinde ilahiyat e ğitimi veren okullarda, Durham ve Oxford Üniversiteleri hariç, -zira bu okullarda Anglikan Kilisesinin belli miktarda öğretim üyesi kontenjanı vardır ve bu kadrolara kendine yakın din adamlar ını göndermektedir -7 bütün e ğitim kurumlar ındaki öğretim elemanlarının ve ilahiyat ö ğrencilerinin büyük bir k ısmının Anglikan öğreti dışında bir öğretiye mensup oldukları bilinmektedir. 8 Bu görüş mensupları ile birebir röportaj tekni ğini kullanarak yapılacak olan bir çal ışmanın ilginç verileri ortaya koyaca ğına ve bu veriler ışığında “kendi” dini müesseslerimizle mukayese yapacağımız bir vasat ın oluşacağına inanıyorum. Böyle bir çalışmanın zeminini hazırlamak ise bizim çalışmamızın ana amaçlarından birini oluşturmaktadır. Zaten çal ışmanın kapsam ının bu derece geni ş tutulmas ının ana gerekçelerinden birisi de, amaçlar ımıza mümkün olduğunca ulaşabilmek ve yeterli bilgiye sahip olabilmektir. Bunun için çal ışma üç ana bölüm alt ında ele alınmıştır. Birinci bölümde, İngiliz Kilisesinin tarihi, ikinci bölümde doktrin ve ibadet uygulamalar ı, son bölümde ise te şkilat yap ısı ele al ınmıştır. 7 Londra Üniversitesi açılmadan önce üniversite eğitimi ancak Anglikan Kilisesi üyelerine açıktı. Londra Üniversitesinin amaçlar ından birisi de, üniversite e ğitimini diğer kiliselerin mensuplarına ya da hiçbir din î inanca sahip olmayanlara da geni şletmek olmuştu. Bkz.: UZUN Ertuğrul, İngiliz Analitik Hukuk Teorisi ve John Austin, Anadolu Universitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 2003, sayı:2 s.15 8 FORD David, The Modern Theologians, Blackwell Publication, Oxford, United Kingdom, s.4 7 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com Zaman zaman ayn ı şeylerin farklı bölümlerde tekrar etmesi ise kaç ınılmaz bir durum oluşturmaktadır, zira tekrardan kaçınmak adına konularda atlama yaptığımız takdirde bütünlük kaybolmakta ve kopukluklar meydana gelmektedir. Okuyucuların bu durumu anlay ışla karşılayacaklarını temenni ederim. Çalışmamızda bunu zaruri k ılan durumlar haricinde, mümkün olduğunca tarihsel kişilere yönelik biyografik çalışmadan kaçınılmıştır. Zaruri kılan durumlar ise çal ışma içinde baz ı yerlerde ( örneğin; VIII. Henry, Cranmer ve diğerleri) tezahür etmektedir. Bunun sebebi, tahmin edildi ği gibi detaylardan hareketle konunun tümünü görebilme çabamızdır. B. KONU İLE İGİLİ YAPILAN ARAŞTIRMALAR VE KAYNAKLAR Özellikle 20. yüzy ıla damgas ını bir süper güç olarak vuran İngiliz devletinin resmi inanç olarak kabul etti ği ve h ıristiyanlığın di ğer büyük mezheplerinden bir tak ım yönleriyle ayr ılan ve kendine has özellikleri olan Anglikan Kilisesinin, bugünkü durumu üzerine, yeterince Türkçe eser bulunmadığı9 gerçeğinden yola çıkarak İngiliz Anglikan Kilisesi incelenmeye değer bulundu ve ele al ındı. Ayrıca çalşmanın, bilime katkıda bulanabilmesi ve bilinmeyenlere çözüm getirici, bilinenleri ise geli ştirici nitelikte olabilmesi için “orjinallik” ilkesi de dikkate al ındı. Kaynak bulma i şleminden önce yapılan saha ara ştırması safhasında Türkçe kaynak yetersizli ği gerçeği ile karşılaştım ve bundan dolay ı yabancı dilde yaz ılmış kaynaklara yönelmek zorunda kaldım. Bu kaynaklar ın büyük bir bölümü din î propaganda ile ilgili olduğundan, seçiminde akademik çevrelerce yaz ılmış ya da bu çevrelerce kabul görmüş yazarların kitapları olmasına dikkat ettim. 9 Konu ile ilgili bir bibliyo ğrafya tarama çal ışması S.Ü. Yrd. Doç. Dr. Galip Atasagun tarafından “Dinler Tarihi Bibliyografya Denemesi” adıyla yapılmıştır. Bu çalışmada sadece ÇAV Ş, Şeyh Abdülaziz, Anglikan Kilisesine Cevap, Tercüme: Mehmet Akif, Sadeleştiren: Süleyman ATEŞ, Diyanet şleri Başkanlığı Yayınları, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1974 isimli eser konumuzla ilgili olarak yapılan bir eser olarak gösterilmiştir. 8 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com Konu ile ilgili mümkün olan yerlerde birincil kaynaklar (örne ğin; A History of the English Church and People , Bede 10 ve The Prayer Book Dictionary11 gibi..) tercih edildi. At ıf yapt ığımız ikincil kaynaklar ve yazarları12, bilimsel yeterlilikleri incelendikten sonra kullanıldı. Konunun tarih incelemesi yapılması gereken yerlerinde yerli ve yabanc ı ansiklopediler de kullanıldı. Ancak yerli bas ım ansiklopedilerin bu konudaki eksiklikleri gayet açıktı. Diyanet İslam Ansiklopedisinde diğer mezhepler için geniş bir madde mevcut iken Anglikan Kilisesi için ayr ı bir madde ayr ılmamış sadece “Hıristiyanlık” maddesi altında iki cümle verilmi ştir13, Türkçe literatür için bu gibi örneklerden oluşan uzun bir liste vermek mümkündür. Dünya literatürüne bak ıldığı zaman yukar ıda belirtilen sorular ın cevaplarının farkl ı çal ışmalarda verildi ğini görüyoruz. Ancak hepsini tek başına bir bütünlük içinde ele alan bir çal ışma söz konusu de ğildir. Hatta İngiliz Kilisesinin gelecekte muhtemel bir bunal ım içine girme olas ılığını ele alan çok az sayıda yazılı eser vardır. Bu yazılı eserlerde de genellikle içinde bulunulan duruma nas ıl gelindi ğine dair incelemeler yap ılmakta ancak bu durumun beraberinde bir dinamizmi getirdi ğini ve bu dinamizmin de ileride bir bölünmeye yol aç ıp açamayaca ğı konusu ele al ınmamaktadır. Acaba 10 İngiliz tarihinin babası olarak bilinen, 673-735 seneleri aras ında yaşamış bir hıristiyan keşişdir. En önemli eseri “ Ecclesiastical History of the English People 'dır. Beş ciltten oluşan bu eserde Bede, Julius Caesar' ın İ.Ö. 55-54’deki ku şatmalarından, 597 yılında misyonerlik amaçlı gelen Aziz Augustine'a kadarki İngiliz tarihini anlat ır. Bede'nin bu yazıları o zamanın tarihini anlatan en iyi eser olarak bilinir. Baz ı tarihçiler tarafından Orta Çağ'ın en iyi tarihî eseri olarak adlandırılır. 11 Örneğin çalışmamızda sık sık atıf yapılan “Prayer Book Dictionary ” isimli eser için Wisconsin, Marquette Üniversitesi Teoloji Fakültesinden Doç.Dr. Ralph Del COLLE şöyle söylemektedir: “Prayer Book Dictionary, din î araştırmalar esnasında sorulabilecek olan sorulara en ihtiyaç duyulabilecek olan cevaplar ı, metodolojik bir biçimde veren temel bir eserdir..” bkz.: http://books.google.com/books. 12 Gene çal ışmamızda sık sık atıf yapılan “A History of the Church in England ” isimli eserin yazarı MOORMAN J.H.’in bir ba şka ktabını, “Sewanee: The Un ıversıty of The South The School of Theology ” üniversitesi, yayımladığı “Cathedrals, Abbeys, Churches, and Holy Places in Southern England and Wales, 2005 ” isimli kitapta kaynakçada göstermiştir. 13 Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, Kısıklı Cd. Ba ğlarbaşı Üsküdar İstanbul, 17.cilt s.350 9 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com