SPIS TREŚCI: 3 Z arząd OTK – Pamiętamy 1915. Krakowskie obchody 100. rocznicy ludobójstwa Ormian w Imperium Osmańskim, zorganizowane przez Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne w dniach 25 kwietnia – 31 maja 2015 roku 16 Դ եսպան Էդգար Ղազարյանի ելույթը արտասանված Կրակովում Յագելլոնյան Համալսարանում 2015 թվականի ապրիլի 25-ին: 21 P rzemówienie ambasadora Edgara Ghazaryana wygłoszone w Collegium Maius UJ 25 kwietnia 2015 r. (w tłumaczeniu na język polski) 25 K . Stopka – Cztery dni w Armenii. Centralne obchody 100. rocznicy B I ludobójstwa Ormian w Erywaniu U O 33 P . Nieczuja-Ostrowski – Ormiańskie niewolnice. Zapomniane ofiary Mec L Jeghern R E T T M 44 J . S. Binkowski – 100-lecie ludobójstwa Ormian. Wernisaż w 100-lecie O I Y Ludobójstwa (wiersze) K W A N 45 P . Zachariasiewicz – Gen. bryg. pil. Witold Urbanowicz. As polskiego ULA ŃS R lotnictwa w II wojnie światowej Հ T Z KI 49 P . Zachariasiewicz – Gen. dyw. Zbigniew Ohanowicz. Lubiany dowódca U Y E zw. „Hetmanem polnym” ԸԱ R S G Յ A T 52 M . Bernacka – Na tropach zapomnianych polskich Ormian. ՏՆ L WO 64 C Frzaęnścći s1z. eMki Wtkaieswyli c–z Geente Armeni Natione Poloni. Tożsamość Ormian ISSԵՂԿԵՐՄՇ NEGA galicyjskich w XIX wieku N 12 Ե Ո Ա O 73 A . Pisowicz – Recenzja z: Monika Agopsowicz, Kresowe Pokucie. 33- Կ Ւ Կ Rzeczpospolita ormiańska 860 Ա Թ Ո 76 A . Pisowicz – Recenzja z: Marcin Rzepka, Konfesyjność przekładu. 5 Յ Ւ Գ Kulturowa historia kurdyjskich tłumaczeń Biblii ԻԱԹ 80 A . Pisowicz – Ormiański pisarz z Rumunii w Krakowie Ր ՆԱ Յ 82 Przekłady – Wisława Szymborska Pochwała siostry, tłum. Tatew Czachian Ի 84 T. Znamierowska – Poszukiwania koligacji rodzinnych Ն 85 A. Pisowicz – Nauka języka ormiańskiego: Lekcja siedemnasta 87 Z arząd OTK – Program działania Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego na lata 2015–2018 90 Ks. T. Isakowicz-Zaleski – Wspomnienie o Nersesie Bedrosie XIX 92 Kronika 80/81 NUMER Թիվ 94 Publikacje książkowe Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego 95 Ogłoszenia 2015 KRAKÓW GRAGOW Biuletyn_OTK_zokladka1.indd 2-3 7/8/15 11:53 AM BIULETYN ORMIAŃSKIEGO TOWARZYSTWA KULTURALNEGO ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ W Biuletynie są publikowane relacje, wspomnienia, opinie, opracowania naukowe i inne utwory dowolnej formy, których tematyka jest związana z historią, kulturą i współczesnymi problemami Ormian i Armenii. Copyright by Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne – Kraków 2015 Materiałów zamieszczonych w Biuletynie OTK nie można w żadnej formie reprodukować bez pisemnej zgody Wydawcy. Kolegium Redakcyjne Andrzej Pisowicz (przewodniczący) dr hab. Krzysztof Stopka, prof. UJ dr Franciszek Wasyl Redakcja armenistyczna prof. dr hab. Andrzej Pisowicz Adres Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne ul. Halicka 10/11 lok. 109 31–036 Kraków www.otk.org.pl [email protected] Konto bankowe Alior Bank 63 2490 0005 0000 4500 5287 9182 Projekt okładki i szaty graficznej Monika Sutryk Skład Wodnik s.c. Druk Poligrafia Salezjańska 30–318 Kraków, ul. Michała Bałuckiego 8 http://poligrafia.salezjanie.net ISSN 1233-8605 Zrealizowano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji վ ի Թ Pamiętamy 1915 1 8 / 0 8 R Krakowskie obchody 100. rocznicy E M U ludobójstwa Ormian w Imperium N 5 Osmańskim, zorganizowane przez 1 0 Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne 2 w dniach 25 kwietnia – 31 maja 2015 roku Zarząd Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego W bieżącym roku, w którym wraz z całym narodem ormiań- skim obchodzić będziemy setną rocznicę ludobójstwa po- pełnionego na Ormianach przez Turcję, zarząd OTK planuje wzmocnienie współpracy z diasporą ormiańską i Armenią a także włączenie się w realizację projektów społeczno- -kulturalnych o zasięgu ponadnarodowym, krajowym i kra- kowskim, których celem jest godne uczczenie tej rocznicy. (Program działania Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego na lata 2015–2018 z 21 lutego 2015 r.) Początki ludobójstwa Ormian w Imperium Osmańskim to połowa lat 90. wieku XIX (masakry za panowania sułtana Abdul-Hamida II, około 300 tys. ofiar). Potem był rok 1909 (masakry w Adanie po przewrocie młodotureckim). Najtragiczniejsza faza rozpoczęła się 24 kwietnia 1915 roku, kiedy władze tureckie zaaresztowały blisko 250 notabli ormiańskich w Stambule. Potem nastąpiły masakry, egzekucje, deportacje („marsze śmierci”), gwałty, rabunki, w których zginęło około półtora miliona Ormian. Wielu zostało wygnanych lub uległo przymusowej islamizacji. Po apogeum w latach 1915–1917 miały jesz- cze miejsce rzezie podczas wojny z młodą Demokratyczną Republiką Armenii i mordy trwające w Republice Tureckiej aż do roku 1923. W kwietniu 2015 roku mijała 100. rocznica tych wydarzeń. Nazywa się je pierwszym ludobójstwem XX wieku. Definicja pojęcia ludobójstwo (genocidium) jest dziełem wybitne- go polskiego prawnika, Rafała Lemkina, który swe studia rozpoczął w 1919 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim. Kilkakrotnie podkreślał on, że właśnie zagłada Ormian uzmysłowiła mu potrzebę wprowadzenie tego przestępstwa do międzynarodowego systemu prawnego, karania jego sprawców i zapobie- gania mu. Kraków, którego ludność żydowska padła ofiarą zagłady w czasie drugiej wojny światowej, miasto, w którym Lemkin studiował i gdzie współcześnie 3 Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ վ ի Թ 1 żyje liczna wspólnota ormiańska, nie mógł milczeć w kwietniu 2015 roku. Or- 8 / miańskie Towarzystwo Kulturalne stanęło przed wyjątkowym w swych dzie- 0 8 jach wyzwaniem. Poprzedni zarząd zaplanował z tej okazji koncert muzyczny, R E który podjęła się zorganizować prof. Lidia Matynian, wykładowca Akademii M U Muzycznej w Krakowie i dyrygent Chóru Chłopięcego przy Filharmonii im. N 5 Karola Szymanowskiego w Krakowie. Plan ten poparł nowy zarząd, wybrany 1 w zeszłym roku, ale jednocześnie uznał za potrzebne znaczne rozszerzenie 0 obchodów o kilka kolejnych wydarzeń, adresowanych do różnych środowisk 2 i grup wiekowych. Plany OTK mogły zostać zrealizowane dzięki wyjątkowej życzliwości pre- zydenta miasta Krakowa, prof. dr. hab. Jacka M. Majchrowskiego. Delegacja Towarzystwa, która udała się do niego z prośbą o objęcie obchodów patrona- tem honorowym, spotkała się z natychmiastowym pozytywnym odzewem. Do- tacja Miasta Krakowa umożliwiła sfinansowanie działań. Obchody krakowskie objął swym patronatem honorowym także J. E. Ambasador Armenii w Polsce, Edgar Ghazaryan. Ambasador stale interesował się biegiem przygotowań i czynnie włączył się w działania OTK, dwukrotnie przyjeżdżając do Krakowa z tego powodu. Z ramienia OTK przygotowaniem obchodów zajęli się dr hab. Andrzej A. Zięba i Armen Artwich, ale lista osób, które przyczyniły się do ich przeprowa- dzenia jest długa. W pracach organizacyjnych uczestniczyli m.in. (w porządku alfabetycznym): Katarzyna Agopsowicz (projekty graficzne), Monika Agopso- wicz, Asmik Arutiunian (Hasmik Harutiunian)-Woźniak, dr Hayk Hovhannisy- an, dr Gohar Khachatryan (Chaczatrian), dr Renata Król-Mazur, dr Stefania Krzysztofowicz-Kozakowska, Pertshuhi Kuyumjyan (Pyrczuhi Kujumdżian), Małgorzata Malkiewicz, Hripsime Mamikonyan, prof. Lidia Matynian, Ella Mkrtchyan (Mykyrtczian), dr Jakub Osiecki, Bogusław Sławiński (prace filmo- we), prof. Krzysztof Stopka, dr Franciszek Wasyl, Vigen Yeremyan. Pan Karen Yeremyan z Erywania wydrukował transparenty i ulotki, zakupił flagi i plakietki z symbolami rocznicowymi oraz zapewnił ich dostawę do Krakowa. Pan Ta- deusz Serocki na własny koszt przetransportował z Warszawy prace Gagika Parsamiana na wystawę malarską. Naprzeciw potrzebom zgłaszanym przez organizatorów wyszli p. Bogdan Tosza, dyrektor Filharmonii Krakowskiej, p. Zbigniew Kazimierz Witek, prezes Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, oraz ks. Józef Gubała, proboszcz parafii św. Mikołaja. OTK nie było samotne. Współpracowali z nim przyjaciele z Fundacji Kul- tury i Dziedzictwa Ormian Polskich, Związku Ormian w Polsce im. Ks. Abpa Józefa Teodorowicza oraz Ormiańskiego Komitetu Narodowego Polski Hay 4 Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ վ ի Թ Dat, a w samym Krakowie: Parafia Rzymskokatolicka pod wezwaniem św. 1 8 Mikołaja, Filharmonia im. Karola Szymanowskiego, Kino Pod Baranami, Piw- / 0 nica Pod Baranami, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Muzeum Uni- 8 R wersytetu Jagiellońskiego, Zakład Stosunków Etnicznych Instytutu Etnologii E M i Antropologii Kulturowej tegoż uniwersytetu, Komisja Wschodnioeuropejska U N Polskiej Akademii Umiejętności, a także lokalne media, to jest „Dziennik Pol- 5 ski”, TVP Kraków, a zwłaszcza Polskie Radio Kraków, którego słuchacze mo- 1 gli dowiedzieć się wiele zarówno o samych obchodach, jak też o ich historycz- 0 nych przyczynach z audycji red. Anny Kluz-Łoś. Kilka relacji telewizyjnych dla 2 pierwszego programu Telewizji Armenia zrealizował p. Smbat Hovhannisyan (Symbat Howannisjan). Uroczystości krakowskie zostały skorelowane pod względem terminów z obchodami w innych miastach Polski oraz w samej Armenii. W Niedzielę Miłosierdzia Bożego, 12 kwietnia, podczas liturgii odprawionej dla ormiańskich katolików w bazylice św. Piotra z udziałem papieża Franciszka obecna była delegacja Ormian polskich z p. Edwardem Mierem-Jędrzejowiczem, przed- stawicielem mniejszości ormiańskiej w Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszo- ści Narodowych i Etnicznych, oraz Armenem Artwichem, skarbnikiem OTK. W centralnych obchodach rocznicowych w Erywaniu reprezentował OTK prof. Krzysztof Stopka. W dniach 22–24 kwietnia uczestniczył w światowym forum na temat ludobójstwa oraz w kanonizacji jego ofiar, korzystając przy tym z gościny ambasadora RP, J. E. Marka Nowakowskiego, oraz jego małżonki, Jadwigi. W TVP Info ukazał się reportaż poświęcony obchodom 100-lecia lu- dobójstwa w Armenii, autorstwa Jadwigi Nowakowskiej, z zawodu dziennikarki i dokumentalistki telewizyjnej, obszernie relacjonujący udział prof. Krzysztofa Stopki i p. Edwarda Miera-Jędrzejowicza. Krakowski Marsz Pamięci Ofiar Ludobójstwa Ormian Pierwszy dzień zorganizowanych przez OTK obchodów krakowskich, 25 kwietnia (sobota), rozpoczął się o godz. 13 w miejscu niezwykle nobliwym, bo w Collegium Maius, najstarszym gmachu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Libraria (dawna biblioteka kolegialna) była wypełniona po brzegi podczas specjalnego spotkania z cyklu Porozmawiajmy o Armenii. Poza profesorami i pracownikami Uniwersytetu, członkami OTK oraz licznie zgromadzonymi Ormianami i polskimi sympatykami spraw ormiańskich, obecni byli goście ofi- cjalni: konsul generalny Niemiec, p. Werner Köhler, i konsul generalny Fede- racji Rosyjskiej, p. Wiktor Kolesnikow. Konsulat Generalny USA reprezentował p. konsul Peter Davidian, który przybył wraz z małżonką. Przedstawicielem 5 Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ վ ի Թ 1 prezydenta miasta był dr Stanisław Dziedzic, dyrektor Wydziału Kultury i Dzie- 8 / dzictwa Narodowego Urzędu Miasta Krakowa. Był też obecny senator Maciej 0 8 Klima (Prawo i Sprawiedliwość), wiceprzewodniczący Polsko-Armeńskiej Gru- R E py Parlamentarnej, p. Edward Mier-Jędrzejowicz, przedstawiciel mniejszości M U ormiańskiej w Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych N 5 oraz ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski, proboszcz ormiańskokatolickiej parafii 1 Polski południowej. 0 2 Zebranych przywitał gospodarz miejsca, prof. Krzysztof Stopka, oraz pre- zes OTK, dr Maciej Janik. Pan Edward Mier-Jędrzejowicz przedstawił relację z obchodów erywańskich. Głównego mówcę, ambasadora Edgara Ghaza- ryana, przedstawił Armen Artwich, skarbnik OTK. Przemówienie ambasado- ra (zob. dodatek) tłumaczył z języka ormiańskiego na język polski dr Jakub Osiecki. Następnie na dziedzińcu Collegium sformowano grupę, liczącą około 350 osób, która jako Krakowski Marsz Pamięci Ofiar Ludobójstwa Ormian wy- ruszyła ulicami Jagiellońską i św. Anny ku Rynkowi Głównemu. Najpierw szły dzieci, potem poczty sztandarowe oraz ambasador wraz z konsulami, zarządem OTK, senatorem Klimą i duszpasterzami Ormian: ks. Tadeuszem Isakowiczem-Zaleskim i ks. Rafałem Krawczykiem, probosz- czem ormiańskokatolickiej parafii Polski centralnej pw. św. Grzegorza z Na- reku w Warszawie, oraz inni licznie zebrani Ormianie i ich polscy przyjacie- le. Poprzedzana eskortą policyjną demonstracja weszła na Rynek Główny, gdzie w ten słoneczny dzień odpoczywały setki zagranicznych turystów. Była to niezwykła okazja promocji sprawy ormiańskiej. O idei marszu informowały transparenty w języku ormiańskim, polskim i angielskim. Rozdawano ulotkę wydrukowaną staraniem OTK pt. 1915–2015. Ludobójstwo Ormian 1915 – nieukarana zbrodnia turecka – tylko przez prawdę do zgody – pamiętamy! Przez plac Mariacki, a potem ulicami Mikołajską i Mikołaja Kopernika manife- stacja dotarła pod chaczkar przy kościele św. Mikołaja już wcześniej otoczony kwiatami i zniczami. Tam, po złożeniu wieńca od OTK i odśpiewaniu przez dzieci ze szkółki ormiańskiej w Krakowie hymnu Armenii, przemawiali amba- sador Ghazaryan i proboszczowie parafii ormiańskokatolickich, ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski (parafia południowa) oraz ks. Rafał Krawczyk (parafia cen- tralna), który poprowadził modlitwę w języku staroormiańskim. Pan Bogdan Stanisław Kasprowicz zadeklamował wiersze poświęcone rocznicy ze swe- go najnowszego tomiku pt. Chaczkar. Chór z Gimnazjum im. Jana Pawła II w Iwanowicach Włościańskich pod kierunkiem Asmik Arutiunian-Woźniak od- śpiewał pieśni w języku ormiańskim i angielskim (Surperu achqer, sł. Tadewos Tonojan, muz. Martin Aharonian; Chonarhum, sł. i muz. Anahit Szahzadejan; Black Tears, Hyper Soul Group). Uroczystości zakończyła ormiańskokatolicka 6 Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ վ ի Թ 1 8 / 0 8 R E M U N 5 1 0 2 W Librarii Collegium Maius odczyt o ludobójstwie Ormian wygłasza ambasador Edgar Ghazaryan Fot. Władysław Deńca Podczas marszu ku czci ofiar ludobójstwa 1915 roku: ks. Rafał Krawczyk, dyr. Stani- sław Dziedzic (z tyłu), senator Maciej Klima, Anna Książek, ks. Tadeusz Isakowicz- -Zaleski, dr Dorota Ziętek (z tyłu), konsul Wiktor Kolesnikow, ambasador Edgar Gha- zaryan, Armen Artwich, Adam Kieniewicz, Bogdan Kasprowicz, dr Maciej Janik Fot. Władysław Deńca 7 Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ վ ի Թ 1 8 / 0 8 R E M U N 5 1 0 2 Krakowski marsz dla upamiętnienia 100. rocznicy ludobójstwa Ormian mija kościół Mariacki Fot. Władysław Deńca W krakowskich obchodach udział wzięła grupa taneczna „Aghasi Shaboyani anvan Shogher Parayin Hamuyt” z Giumri w Armenii. Na schodach przed kościołem św. Mikołaja sfotografowała się z ambasadorem Edgarem Ghazaryanem (w środku). Obok ambasadora po prawej – prof. Krzysztof Stopka. W następnym rzędzie stoją od prawej: Armen Artwich, Maria Staszałek, Alicja Kondraciuk, Barbara i Jacek Nikoro- wiczowie. W ostatnim rzędzie, oprócz członków zespołu z flagą Armenii, stoją od pra- wej: dr Maciej Janik, Katarzyna Agopsowicz, dr Dorota Ziętek, Janina Daca, Bogdan Kasprowicz, dr Luiza Barańska-Grabara, Hripsime Hunanyan. Przed ambasadorem – dzieci ormiańskie z Krakowa Fot. Zbigniew Galicki 8 Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ վ ի Թ msza św. celebrowana przez księży Isakowicza-Zaleskiego i Krawczyka w ko- 1 8 ściele św. Mikołaja. Kazanie, którego treść poruszyła zebranych, wygłosił ks. / 0 Isakowicz-Zaleski. Liturgię wzbogaciły śpiewy w wykonaniu Jakuba Kopczyń- 8 R skiego z Warszawy i Terezy Karapetyan z Olsztyna. E M U N Tego samego dnia o godz. 20.15 w Kinie Pod Baranami miała jeszcze miej- 5 sce prapremiera polska filmu fabularnego Rana (The Cut) w reżyserii Fatiha 1 Akina. Film, osnuty na tle wydarzeń roku 1915, zgromadził pełną salę widzów. 0 Polskie dialogi specjalnie na tę okazję sfinansowało OTK. Po zakończeniu 2 projekcji odbyła się dyskusja, którą poprowadzili dr Osiecki i p. Artwich. Okolicznościowy koncert kameralny Następnego dnia, 26 kwietnia (niedziela), uroczystości były kontynuowa- ne. O godz. 14 ks. Dajad Tsaturyan (Taczat Caturian) celebrował w kościele Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny przy ul. Kopernika mszę św. w obrządku Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. Późnym popołudniem, o godz. 17.00 w Sali Złotej Filharmonii im. Karola Szymanowskiego odbył się koncert kameralny przygotowany przez prof. Maty- nian. I ta impreza cieszyła się świetną frekwencją. Przywitał wszystkich w imie- niu OTK p. Krzysztof Stefanowicz, członek zarządu i senior organizacji. Wy- stąpili artyści Filharmonii: Paweł Wajrak (skrzypce), Monika Płachta (fortepian) i Magdalena Żak de Carvalo (fortepian), a także panie Ella Mkrtchyan (forte- pian), Hasmik Sahakyan (śpiew) i Hripsime Mamikonyan (taniec). Śpiewał Chór Chłopięcy Filharmonii i dzieci ze szkółki ormiańskiej w Krakowie (partie solowe: David Muradyan, David Paranyan, Azat Petrosyan i Anna Karapetyan). Dzieci także tańczyły taniec Szalacho i recytowały fragmenty poematu Geworga Emina (David Paranyan, Wiktoria Sahakian). Zabrzmiała muzyka Komitasa, Gabriela Jeremiana, Stepana Lusikiana, Arama Chaczaturiana, Armena Tigraniana, Ro- berta Petrosjana i Charlesa Aznavoura. Artyści pokazali najwyższy kunszt, ale prawdziwym hitem wieczoru okazał się nieplanowany występ samego ambasa- dora Ghazaryana. Poproszony na koniec koncertu o zabranie głosu, stwierdził, że podczas występów artystów poczuł tyle dobra na tej sali, iż on sam chce być jego częścią. Usiadł do fortepianu i akompaniując sobie, zaśpiewał wzruszającą pieśń do Matki Boskiej Tiramajr. Otrzymał wielki i spontaniczny aplauz. Ormiańska kultura w Krakowie Armenia odradza się po traumatycznych wydarzeniach XX wieku. Dla po- kazania krakowskiej publiczności żywej kultury Armenii OTK zaplanowano 9 Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ