T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI BEY MAHALLESİ’NDE GÜNDELİK HAYAT Merve TACİRLİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Prof. Dr. Köksal ALVER Konya-2017 i ii T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı MERVE TACİRLİ Numarası 154205001088 n i Ana Bilim / Bilim Dalı SOSYOLOJİ n i cn Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora e r ğ Tez Danışmanı PROF. DR. KÖKSAL ALVER Ö Tezin Adı BEY MAHALLESİ’NDE GÜNDELİK HAYAT ÖZET Tezin amacı; Gaziantep’de tarihi ve merkezi bir mahalle olan Bey Mahallesi’nin gündelik yaşam pratiklerini incelemektir. Bu bağlamda mahallenin kavramsal bir haritası çizilerek, mahalle-şehir ilişkisi ve mahallenin kısa tarihi teorik çerçevede tartışılmıştır. Ev, sokak ve cadde gibi fiziki unsurların yanı sıra dayanışma, yardımlaşma, paylaşma gibi sosyal ilişkiler de mahalle bağlamında ifade edilmiştir. Ayrıca merkez ve gündelik hayat kavramlarına da değinilmiş, Bey Mahallesi’nin konumu, idari sınırları ve özellikleri anlatılmış ve görüşme tekniğiyle gerçekleştirilen nitel araştırmanın analizi paylaşılmıştır. ANAHTAR KELİMELER Merkez, mahalle, gündelik hayat, Gaziantep, Bey Mahallesi, ev, sokak, sosyal ilişkiler iii T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı MERVE TACİRLİ Numarası 154205001008 n i Ana Bilim / Bilim Dalı SOSYOLOJİ n i cn Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora e r ğ Tez Danışmanı PROF. DR. KÖKSAL ALVER Ö Tezin İngilizce Adı DAİLY LİFE İN THE BEY NEİGBOURHOOD SUMMARY The aim of thesis is to examine the practices of daily life in Bey Mahallesi (Bey Neighbourhood) -one of the central and historical places in Gaziantep. As the context of it, a short history of the place and the social relations between the place and the city has been discussed by emphasizing the place as whole. All of the ingredients of the place, such as the houses, streets and all the relationships such as occupation, sharing and helping- have been told as of the context. Morever, the context talks about the understanding of both central and daily life and also it contains the location of Bey Mahallesi (Bey Neighbourhood) and its borders are emphasized with analysis of the technics of interviews and it is all in real. KEYWORDS Center, neighbourhood, daily life, Gaziantep, Bey Neighbourhood, house, street, social relations iv TEŞEKKÜR Tez çalışma sürecinde her türlü yardımı sağlayan, anlayış gösteren, bilgi ve deneyimlerini benimle paylaşan tez danışmanım Prof. Dr. Köksal Alver’e, Beni her zaman destekleyen ve ilham kaynağım olan anneme ve babama, Konya’nın bana kazandırdığı ve yüksek lisans sürecinde bana her türlü desteği sağlayan değerli dostum Mukadder Özkan’a, Görüşmelerimi yaparken her zaman benimle olan ve bütün zorluklara benimle birlikte katlanan kadim dostum Özge Ayrıç’a, Araştırmam boyunca bana yardımcı olan Eyüpoğlu Caddesi esnafına, görüşmeyi kabul edip görüşme boyunca dostluk ve muhabbet ile sorularımı cevaplayan Bey Mahallesi sakinlerine, Minnettar olduğumu belirtir, içten teşekkürlerimi sunarım. v İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK SAYFASI ..................................................................................... i TEZ KABUL FORMU .............................................................................................. ii ÖZET ......................................................................................................................... iii SUMMARY ............................................................................................................... iv TEŞEKKÜR ............................................................................................................... v ŞEKİLLER DİZİNİ ................................................................................................... vii GİRİŞ ..................................................................................................................................... vii 1. BİRİNCİ BÖLÜM: MAHALLENİN ANLAM DÜNYASI VE GAZİANTEP MAHALLELERİ……………………………………………………………………………..4 1. 2. MAHALLELERİ OLUŞTURAN FİZİKİ VE SOSYAL UNSURLAR .................... 12 1. 2. 1. Ev, Sokak ve Cadde………………………………………………..…...……..12 1. 2. 2. Mahallenin İnsanları ve Sosyal İlişkiler………………...…………..……...…23 1. 2. 3. Mahalle ve Gündelik Hayat………………...…………………………..……..34 2. İKİNCİ BÖLÜM: TARİHİ VE MERKEZİ BİR MAHALLE: BEY MAHALLESİ ......... 37 2.1. Araştırmanın Metodolojisi…………………………………………………………..37 2.2. Mahallenin Genel Özellikleri, Tarihçesi ve Konumu……………………………….37 2.3. Araştırma Bulguları……………………………………………………………….…45 2.3.1. Mahallenin Sosyo Ekonomik Yapısı……………………………………….....45 2.3.2. Mahallede Toplanma Mekânları……………………………………………...48 2.3.3. Mahallede Sosyal İlişkiler………………………………………………….…51 2.3.4. Şehrin Merkezinde Olmak………………………………………………….…53 2.3.5. Müzeler ve Kafelerin Olduğu Bir Mahallede Gündelik Hayat…..………...…55 2.3.6. Terkedilen Mahalle mi?.....................................................................................58 SONUÇ .................................................................................................................................. 61 Kaynakça ................................................................................................................................ 67 EKLER ................................................................................................................................... 70 EK 1- GÖRÜŞMECİLER ...................................................................................................... 70 EK 2- GÖRÜŞME SORULARI............................................................................................. 72 EK 3- ÖZGEÇMİŞ…………………………...…………………………...…………..73 vi ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Eski Bir Antep Evi……………………………………………………….....15 Şekil 2. Çıkmaz sokak……………………………………………………...……….21 Şekil 3. Dar sokak…………………………………………………………………...21 Şekil 4. Yeşilsu Meydanı/Gaziantep……………………………………………...…22 Şekil 5. Gaziantep’in ilçeleri……………………………………………………......39 Şekil 6. Bey Mahallesi sınırları dahilindeki Kendirli Kilisesi’nin Eski Görüntüsü...40 Şekil 7. 1919 yılında Bey Mahallesi………………………………………………...42 Şekil 8. Bey Mahallesi Sınırları……………………………………………………..43 Şekil 9. Evlerin altında yer alan mağara………………………………………….....46 Şekil 10. Atatürk Bulvarı……………………………………………………………47 Şekil 11. Avlulu (hayatlı) eski bir ev………………………………………………..49 Şekil 12. Yeşilsu Meydanı…………………………………………………………..54 Şekil 13. Bey Mahallesi’nde Bulunan Kafeler…………………………...………....57 vii GİRİŞ Mekân ve insan iç içedir, birbirinin aynasıdır. Çünkü insanın içinde bulunduğu mekân onun yaşam tarzını şekillendirirken aynı zamanda insanın yaşama biçimi de mekânı değiştirmekte ve dönüştürmektedir. Bu yüzden mekân çalışmaları sosyolojik olarak önem arz etmektedir. Şehrin idari, fiziki ve sosyal bir birimi olan mahalle, kent sosyolojisi açısından önemli bir yere sahiptir. Bu önemi özellikle son dönemde mahallenin dönüşümüyle birlikte makro ve mikro ölçekte yapılan araştırmalara bakarak anlayabiliriz. Zira şehirlerin oluşumunda da önemli bir faktördür mahalleler, mahalle ilk yerleşim yeridir, şehre alışma yeridir, şehirle köprü kurma yeridir. Mahalle denilince akla ‘mahal’ yani yer manasından fiziki bir anlam gelse de, bir yerleşim yeri olmanın ötesinde yoğun sosyal ilişkilerin yaşandığı bir yer olduğu gerçektir. Özellikle kadınlar ve çocuklar için günün büyük bir bölümünün geçtiği yerdir. Gündelik hayatın, sosyalleşmenin, komşuluğun, dayanışmanın, yardımlaşmanın, dedikodunun, muhabbetin, aynı zamanda ayrılıkların, çatışmaların, anlaşmazlıkların da olduğu yerdir mahalle. Bu yüzden mahalle, insan ilişkilerini anlamada son derece önemli bir mekândır. Bir yaşam tarzını belirlemede, toplumsal ve kültürel dönüşümleri anlamada önemlidir. Çünkü mahalle bir hayat sahnesidir. Her mahallenin kendine has bir üslubu vardır. Ve bu üslup şehir yaşamıyla da bağlantılıdır. Bir mahallenin yaşam tarzı demek bir şehrin yaşam tarzı demektir aslında. Mesela bir Antep şehrinin mahallesi ile Ankara şehrinin mahallesi hem fiziksel hem sosyal açıdan farklılıklar gösterir. Sokakları, evleri, yerleşim şekli, insan ilişkileri, dayanışma şekilleri farklıdır. İklime, yaşam tarzına ve bölgenin jeolojik özelliklerine göre evlerin, sokakların, mahallelerin özellikleri değişiklik göstermektedir. İşte bu farklılıklar mahalleleri görünür kılan özelliklerdir. Fakat bundan her mahallenin homojen yapıda olduğu anlaşılmamalıdır. Önceden aynı din ve etnisiteye mensup olmak bir mahallede yaşamak için daha belirleyici iken günümüze doğru geldikçe oranın çizgilerine uyulduğu ve uyum gösterildiği takdirde mahalle herkesi kucaklamaktadır. Fakat günümüze doğru geldikçe mahallelerin değişimleri birbirlerine benzemekten öteye geçmemektedir, artık her mahallenin 1 kendine has bir yaşam tarzı ya da üslubu olmanın ötesinde bir tek tipleşme söz konusudur. Mahallelere bakıldığında bu durumun tezahürleri görülmektedir. Mesela artık mahallenin delisi, bekçisi, kanaat önderi, muhtarı, imamı, bakkalı yavaş yavaş mahalle sahnesinden silinmektedir, mahallenin kendine has kültürünü oluşturan bu toplumsal tipler nerelerdedir bilinmemektedir. Son dönemlerde ise kentsel dönüşümle birlikte site yaşamına doğru adımlar atılmakta ve mekân olarak bambaşka bir atmosfere girilmektedir. Samimiyetin merkezi olan mahalleler yavaş yavaş işlevsizleşirken site yaşamıyla birlikte gittikçe sosyal ilişkiler samimiyetsizleşmekte ve resmileşmekte, yaşam tarzları tektipleşmektedir. Son dönemlerde site yaşamının da mahalle yaşamına benzetilmeye çalışılması dikkat çekmektedir. Ayrıca çıkan bir habere göre her mahalleye artık eskiden olduğu gibi bekçiler tayin edilecektir, fakat mahalleler eski mahalleler olmadığı için bu yeni gelişmenin farklı biçimler alabileceği gerçeği de söz konusudur. Evler ve sokaklar mahallenin damarlarıdır. Yaşam oralarda akar gider ve mahalli kültürü oluşturur. Evlerin avlulu, çatılı, damlı, balkonlu oluşu, sokakların ise çıkmaz, uzun, geniş veya dar oluşu mahalli kültürü, sosyal ilişkileri, gündelik hayatı biçimlendirir. Ya da yaşam tarzı ve koşulları değiştikçe mekân da ona göre biçimlenir. Ülkemizde mahalleler İslam şehri mahallerinin bir tezahürü olsa da modernleşmeyle ve sonrasında yoğun göçlerle birlikte literatüre gecekondu mahallesi, kenar mahalle gibi terimler de girmiştir. Şehre göç eden insanlar hemşeri ve akraba dayanışması açısından aynı mahallelerde yaşamayı tercih etmişlerdir. Bu yüzden de göç ettikleri şehrin kültürel unsurlarını yaşadıkları mahalleyle bütünleştirmişlerdir. Gecekondu ve kenar mahallelerin üslubunun merkezi mahallelerden farklı olmasının nedeni de budur. Şehirdeki bazı yerleşim yerleri sadece aynı yerden gelen insanları barındırırken bazı yerler farklı kültürlerden ve ortamlardan gelen insanları barındırmaktadır. Gecekondu ve kenar mahallelerin dışında bir de şehrin merkezinde yer alan mahalleler vardır. Bu mahalleler kenar mahallelere göre ulaşım, şehrin imkânlarına ulaşma ve şehirle bütünleşme açısından daha avantajlıdır. Ayrıca merkezi mahalleler şehrin yaşam tarzını ve tarihini en iyi yansıtan mekânlardan biridir. Çünkü bu mahalleler tarih kokar, tarihin izini taşır. Durum böyle olduğu için bu tür mahalleler 2