Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzajı ALAN YÖNETİM PLANI 2017-2021 . İÇİNDEKİLER Plan Hazırlama Ekibi: ......................................................................................................................................... 1 Katkıda Bulunanlar: ................................................................................................................................................. 1 SUNUŞ: ............................................................................................................................................................. 2 1 GİRİŞ ve HAZIRLIK SÜRECİ ........................................................................................................................ 3 1.1.Planın Amacı ..................................................................................................................................................... 3 1.2.Korumada Kolaylaştırıcı Unsur: Bergamalılar ve Bergama’yı Sevenler ............................................................. 4 1.3.Planın Yasal Dayanakları ve Konumu ................................................................................................................ 5 1.4.Planın Hazırlanma Süreçleri ve Onaylanması .................................................................................................... 8 2 GELECEK KUŞAKLARA EMANET BERGAMA ............................................................................................. 10 2.1.Dünya Mirası Bergama’nın Çok Katmanlı Kültürel Peyzajı .............................................................................. 11 2.1.1. Bergama: Çok Katmanlı Kent ............................................................................................................. 12 2.1.2. Ana Tanrıçaya Adanmış Bir Tapınak: Kybele Kaya Kutsal Alanı ......................................................... 12 2.1.3. Tümülüsler: Antik Çağda Ölüm, Atalara Saygı Ve Bergama Kentsel Peyzajının Gizli Özneleri .......... 13 2.2.Bergama’nın Evrensel Değerlerini Yaratan Tarihsel Gelişim ........................................................................... 15 2.2.1. Attalid Hanedanlığı ........................................................................................................................... 16 2.2.2. Roma Dönemi .................................................................................................................................. 21 2.2.3. Bizans Dönemi .................................................................................................................................. 26 2.2.4. Osmanlı Dönemi ............................................................................................................................... 27 2.2.5. Cumhuriyet Dönemi ......................................................................................................................... 31 2.3 Bergama’nın UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne Giriş Kriterleri: ........................................................................ 33 2.4 Bütünlük (Integrity) ......................................................................................................................................... 40 2.5 Özgünlük (Authenticity) ................................................................................................................................... 40 2.6 Bergama ve Çevresinde Yaşam: Somut Olmayan Kültürel Değerler ................................................................ 41 3 BERGAMA’NIN HAYAT KAYNAĞI: DOĞAL MİRAS ALANLARI ................................................................... 60 4 PLAN TASARIMI ..................................................................................................................................... 64 4.1. Paydaşlar ve Katılım ....................................................................................................................................... 64 4.2. Korumada Finansal Kaynaklar........................................................................................................................ 69 4.3. Korumada Diğer Planlar ve Etki Alanları ........................................................................................................ 72 4.4. Farklı Zenginlikleri Birlikte Yönetmek : Arkeolojik Sitler /Anıtlar / Kentsel Doku / Doğal Miras / Günlük Yaşam / Toplumsal Kalkınma ...................................................................................................................................... 75 4.5. Mevcut Durum Analizi (SWOT) ...................................................................................................................... 78 i 5 PLAN STRATEJİSİ .................................................................................................................................... 79 5.1. Vizyon: .......................................................................................................................................................... 79 5.2. Misyon: ......................................................................................................................................................... 79 5.3. Stratejik Amaç ve Hedeflerimiz: ................................................................................................................... 80 Stratejik Amaç 1: Bergama Kültürel Peyzajının Bütüncül Şekilde Korunması ve Yönetimi .......................... 80 Stratejik Amaç 2: Araştırma Eğitim ve Farkındalık Geliştirme ..................................................................... 80 Stratejik Amaç 3: Doğal Çevrenin Korunması .............................................................................................. 81 Stratejik Amaç 4: Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması .................................................................. 81 Stratejik Amaç 5: Sorumlu Turizm Yaratma ................................................................................................. 81 6 PLANDA SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK VE İZLEME ............................................................................................... 82 7 EYLEM PLANI: ........................................................................................................................................ 85 Stratejik Amaç 1: Bergama Kültürel Peyzajı’nın Bütüncül Şekilde Korunması Ve Yönetimi ......................... 85 Stratejik Amaç 2: Araştırma Eğitim Ve Farkındalık Geliştirme:..................................................................... 95 Stratejik Amaç 3: Çevrenin Korunması: ........................................................................................................ 98 Stratejik Amaç 4: Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması: ................................................................ 101 Stratejik Amaç 5: Sorumlu Turizm Yaratma:............................................................................................... 103 EKLER EK 1: ............................................................................................................................................................. 106 BERGAMA’NIN UNESCO DÜNYA MİRASI LİSTESİ ADAYLIĞI VE BERGAMA YÖNETİM PLANI HAZIRLIK SÜREÇLERİNDE YÜRÜTÜLEN ÇALIŞMALAR .................................................................................................... 106 EK 2: HARİTALAR .......................................................................................................................................... 121 YÖNETİM ALANI PAFTASI ............................................................................................................................. 121 SİT ALANLARI PAFTASI .................................................................................................................................. 122 EK 3: KAYNAKÇA ........................................................................................................................................... 123 BERGAMA ÇOK KATMANLI KÜLTÜREL PEYZAJINI VE ALANIN ÜSTÜN EVRENSEL DEĞERLERİNİ ORTAYA KOYAN YAYINLAR ..................................................................................................................................................... 123 EK 4: YÖNETİM PLANI GENEL KAYNAKÇA ..................................................................................................... 129 EK 5 İLETİŞİM BİLGİLERİ ............................................................................................................................... 140 ii PLAN HAZIRLAMA EKİBİ Yaşagül Ekinci, Alan Başkanı, Trakya Üniversitesi Öğretim Görevlisi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Uzmanı Bülent Türkmen, Bergama Belediyesi, M.A. Arkeolog Fatih Kurunaz, Bergama Belediyesi, Mimar Nesrin Ermiş, Bergama Belediyesi, Filolog Hatice Özdemir Demir, İzmir Büyükşehir Belediyesi, Sanat Tarihçi Yıldıray Kanat, Bergama Belediyesi, İnşaat Teknikeri Pınar Altan, Bergama Belediyesi, Şehir Plancı Özlem İnce, Bergama Belediyesi, Şehir Plancı Necip Esin, Bergama Belediyesi, Harita Mühendisi İsmail Kalkın, Bergama Belediyesi, Uluslararası İlişkiler Ayşe Göldaş, Bergama Belediyesi, Arkeolog Kasım Parlak, Bergama Belediyesi, Sosyolog Fatma Karacaoğlu, Bergama Belediyesi, Restoratör Neslihan Çelik, Uluslararası İlişkiler Şebnem Yurdakul, İktisatçı Derya Dinçer, M.A. İşletme KATKIDA BULUNANLAR: Bergama Amatör Fotoğraf Sanatı Derneği (BEAFSAD) Bergama Kültür ve Sanat Vakfı (BERKSAV) Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü METİN DÜZELTME: Türkçe: Yunus Bekir Yurdakul İngilizce: MotaWord, www.motaword.com 1 SUNUŞ: Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Yönetim Planı Dünya Mirası Bergama’daki kültürel varlıkların gelecek nesillere aktarılmasını UNESCO’nun Dünya Mirası Sözleşmesine uygun olarak güvence altına almayı hedefleyen, kalkınmacı bir çerçeve olarak tasarlanmıştır. Bu nedenle yönetim planı, Dünya Mirasının korunması ve kullanımı dengesi içinde, alanın üstün evrensel değerlerinin korunması, toplumun sahip olduğu mirasın değerleri hakkındaki farkındalığının artırılması ve sürdürülebilir kalkınma için alanda yetki ve sorumluluğu bulunan farklı kurum ve kuruluşların, karar vericilerin başvuracağı bir araç olarak formüle edilmiştir. Yönetim planının hedef ve eylemleri ilgili yerel ve ulusal paydaşlar ile tartışılmıştır. Bergama sakinlerinin Dünya Miras Alanı içinde gündelik hayatlarını sürdürmesi nedeni ile planın hazırlanmasına katkıları çok büyük olmuştur. Öyle ki, Bergama sakinleri ve yerel STK’lar planın hazırlık aşamasındaki toplantılara katılarak, önerileri ve eleştirileri ile planın hazırlanmasında yönlendirici olmuşlardır. Arkeolojik alanlar, doğal miras alanları ve zengin somut olmayan kültürel değerleri barındıran hareketli bir yaşama konu olan kentsel sit alanlarının birleşiminden oluşan Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alan Yönetim Planı 15 yıllık vizyon ve 5 yıllık eylemler üzerine kurgulanmıştır. Farklı tür mirasa ve toplumsal yaşama konu olan bu Dünya Miras Alanı’nın yönetim planının hedefleri ve eylemleri zaman içinde değişecektir. İhtiyaç duyulan değişiklikler bir önceki girişimlerden elde edilen deneyimler ışığında, alan yönetiminin yıllık değerlendirmesine dâhil edilecektir. 2863 sayılı yasa çerçevesinde Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu tarafından onaylanarak yürürlüğe giren bu ilk yönetim planının onaylanması öncesi Bergama Belediyesi, Dünya Miras Listesi Adaylık sürecinde kendi yönetsel sistemini ve planını yürütmüştür. Adaylık dosyası ve yönetim planı hazırlama ekibinin yerelde yaşıyor olmasının sağladığı deneyimler bu yönetim planının tasarlanmasına olumlu katkılar sağlamıştır. Yerel deneyimler ve UNESCO Dünya Miras Sözleşmesi’nin hükümlerinin buluşmasına tanıklık eden bu yönetim planının, Bergama’nın sahip olduğu mirasın en üst seviyede korunması için iyi bir ‘’miras-toplum-yönetim’’ ağının kurulmasına dayanak oluşturacağını umuyoruz. Alan Başkanı Bergama Belediye Başkanı Yaşagül Ekinci Mehmet Gönenç 2 1 GİRİŞ VE HAZIRLIK SÜRECİ 1.1 PLANIN AMACI UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne giriş süreci için Bergama Belediyesi bünyesinde 2011 yılından itibaren yoğun çalışmalar yürütülmüştür. Bu çalışmalar sonucunda Bergama, farklı kültürlere ait katmanları ve bu katmanların bir araya gelmesinden doğan üstün evrensel değerleri ile 2014 yılı Haziran ayında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne girmiştir. Çalışmaların ana odağında UNESCO’nun Dünya Miras Alanları İçin Uygulama Rehberi’nde (Operational Guidelines) yer aldığı şekli ile Bergama’nın evrensel değerlerinin tanımlanması yer alıyordu. Bu öncül çalışmanın ardından tabiî ki ortaya konan her bir üstün değerin nasıl korunacağı, kimlerle korunacağı ve korumaya yönelik eylemlerin hangi öncelikler ile gerçekleştirileceği gibi soruların cevapları araştırılmaya başlandı. Bu planın hazırlanmasındaki temel amaç, Bergama ve Koruma denildiğinde akla gelebilecek her türlü soruya ve soruna en akılcı ve doğru çözümü getirebilecek bir mekanizma kurmaktır. Bu mekanizma içinde, Bergama’yı tüm zenginlikleri ile gören ve tüm zenginliklerin korunması ve sağlıklı şekilde gelecek nesillere aktarılması için çalışacak herkesi ve tüm kurumları ahenkle bir araya getirmektir. 3 1.2 KORUMADA KOLAYLAŞTIRICI UNSUR: BERGAMALILAR VE BERGAMA’YI SEVENLER Bergama uzun yıllardır sahip olduğu zengin arkeolojik, kentsel ve doğal mirası, ulusal koruma normları çerçevesinde ve mümkün olan her seviyede korumaya çalışmaktadır. Kentte, çeşitli zamanlarda mirasın korunmasına yönelik kampanyalar düzenlenmiştir. Altın madenlerinin açılmasına karşı, arkeolojik alanların baraj suları altında kalmasına karşı, yurtdışındaki arkeolojik eserlerin anavatanı Bergama’ya dönmesi için vb. halkın, kentlisiyle-köylüsüyle geniş katılım gösterdiği bu kampanyaların birçoğu uluslararası alanda ses getirecek kadar kapsamlı yapılmıştır. Kampanyalarda yerel yönetimin, STK’lerın ve halkın koruma için daha fazla istekli olması, 2000’li yılların başında ‘’Biz UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne girmeliyiz’’ talebinin de kentlilerce dillendirilmesini sağlamıştır. 2011 yılında resmi olarak başlayan UNESCO Dünya Mirası Listesi adaylığı aslında bu yerel taleplerin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bergama’daki kültürel mirasın zenginliği hakkındaki farkındalık ve mirasın korunması konusundaki talepkârlık aslında kentin geçmişinde/genetik yapısında olan bir özelliktir. Daha 1930’lu yıllarda Osman Bayatlı gibi ülkemizin en tanınan kültür araştırmacısı ve korumacısı Bergama’dan çıkmış ve Bergama Arkeoloji Müzesi’nin kurulmasından, ilçemizin folklorik değerlerinin tespit ve tescil edilmesine kadar sayısız çalışmanın içinde bulunmuştur. Böylece Bergama, ülkemizin, 1930’lu yılların sonlarına doğru ilk kez tanıştığı ‘’Kent Planlaması’’ çalışmalarına konu olmuştur. Planlama içinde kentin sahip olduğu arkeolojik ve kentsel miras koruma altına alınmıştır. Bu koruma çalışmaları sonrası 1960’lı yılların sonlarında Bergama neredeyse tüm alanıyla “arkeolojik sit” olarak tescil edilmiştir. Sonraki yıllarda yapılagelen yeni araştırmalarla sit alanları yenilenmiş ve derecelendirilmiştir. Kentteki koruma çalışmaları sadece fiziki planlama konusu olarak kalmamış, Bergama; dokumaları, arastasında yer alan dericileri, ayakkabıcıları, terzileri, yorgancıları ile geleneksel üretim yöntemlerini de modernleşmeye karşı uzun yıllar ayakta tutabilmiştir. Foto. 1: 2000’li yılların başında, 1980’li yılların hızlı değişimi içinde dericiliği, ayakkabıcılığı, yorgancılığı yerel halkın UNESCO Dünya ve terziliği gerilemeye girse bile bu kez de halkın kültürel değerleri Mirası Listesi’ne girme yönündeki yaşatma konusundaki talepleri ve farkındalığı ağır basmıştır. talebini gösteren bir afiş 4 Bu farkındalığın tetiklediği çalışmalar sayesinde ve Bergama Kültür ve Sanat Vakfı, Bergama’yı Sevenler Derneği, halı kooperatifleri ile Bergama Belediyesi gibi itici güçlerin önderliğinde Bergama’nın arkeolojik ve kentsel mirası yanında somut olmayan kültürel değerleri de günümüze erişmiştir. Hatta bu bilinçli ve katılımcı süreç sayesinde, tamamen yok olmaya yüz tutmuş parşömen üretimi kentte tekrar başlamış; klarnet çalma, sepet örme, yorgancılık, halıcılık gibi el sanatları ulusal ve uluslararası alanda dikkat çeken kültürel zenginlikler olarak hayata tutunmuştur. Yine bu bilinçli ve yerel katılımın desteklediği süreç sayesinde başlayan UNESCO Dünya Miras Listesi adaylık çalışmaları Bergama Belediyesi koordinatörlüğünde, Bergamalıların büyük desteği ile yürütülmüştür. 1.3 PLANIN YASAL DAYANAKLARI VE KONUMU Bergama Belediyesinin koordinasyonunda yürütülen adaylık çalışmaları içinde yer alan resmi kurum ve kuruluşlar, üniversiteler, STK’ler ve gönüllüler tarafından sadece fiziki koruma değil, kültürel değerlerin yaşatılması, gelecek nesillere tanıtılması, turizm olgusu ile kentin barışık bir ilişki geliştirmesi ve tabiî ki modern hayatın getirdiği hızlı yaşam şekli içinde yerel halkın, sahip oldukları kültürel değerlerden daha fazla zevk alması için neler yapılması gerektiği sorgulanmaya başlanmıştır. Bu sorgulamaların itici etkisi ve ülkemizin temel miras koruma yasası olan 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’na dayanılarak, UNESCO Uygulama Rehberi’nin (Operational Guidelines) de öngördüğü Alan Yönetimi Planının, Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanı için hazırlanmasına başlanmıştır. Bu planın en güçlü yasal dayanağı olan 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Madde3, Paragraf 11’e göre "yönetim plânı"; yönetim alanının korunmasını, yaşatılmasını, değerlendirilmesini sağlamak amacıyla, işletme projesini, kazı plânı ve çevre düzenleme projesi veya koruma amaçlı imar plânını dikkate alarak oluşturulan koruma ve gelişim projesinin, yıllık ve beş yıllık uygulama etaplarını ve bütçesini de gösteren, her beş yılda bir gözden geçirilen plânlardır. Yukarıdaki maddede planlamaya konu olan Yönetim Alanı ise yine aynı kanunun Madde 3, Paragraf 10’a göre "Yönetim alanı"; sit alanları, ören yerleri ve etkileşim sahalarının doğal bütünlüğü içerisinde etkin bir şekilde korunması, yaşatılması, 5 değerlendirilmesi, belli bir vizyon ve tema etrafında geliştirilmesi, toplumun kültürel ve eğitsel ihtiyaçlarıyla buluşturulması amacıyla, plânlama ve koruma konusunda yetkili merkezî ve yerel idareler ile sivil toplum kuruluşları arasında eşgüdümü sağlamak için oluşturulan ve sınırları ilgili idarelerin görüşleri alınarak Bakanlıkça belirlenen yerlerdir. Bergama Yönetim alanı UNESCO Dünya Miras Alanı ve Tampon Bölgenin birleşiminden oluşmaktadır. Sözkonusu yönetim alanı Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 10.06.2014 tarihinde onaylanmıştır. 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Korunma Kanunu’na 2016 yılında getirilen değişiklik sonrası Bergama Alan Yönetimi Planının hazırlanması, planın izleme ve değerlendirmesinden birinci derecede Kültür ve Turizm Bakanlığı sorumlu olmuştur. 2863 Sayılı Kanun Ek Madde 2’ye göre yönetim alanları ile bunların bağlantı noktalarının1 korunması, değerlendirilmesi ve geliştirilmesi amacıyla Bakanlıkça yönetim planı taslağı hazırlanır veya hazırlattırılır. Bakanlık, yönetim planlarının hazırlanmasına ilişkin olarak alanla ilgili diğer kamu kurum ve kuruluşları ile her türlü işbirliği yapabilir.2 Bakanlığın planın hazırlanması ve izlenmesine ilişkin olarak üstlendiği çalışmaları, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü bünyesinde 2011 yılında kurulan ‘’Dünya Miras Alanları Şube Müdürlüğü’’ yürütmektedir. Plan eylemlerinin yürütülmesi ve planın sürdürülebilirliğinden ise Bakanlık yanında Dünya Miras Alanındaki yerel yönetim olan Bergama Belediyesi birincil derecede sorumludur. Bu sorumluluğu yerine getirebilmek için Bergama Belediyesi bünyesinde, Belediye Meclisi’nin 03 Ocak 2012 tarihli ve 12/10 sayılı kararı ile İmar ve Şehircilik Müdürlüğü’ne bağlı ‘’UNESCO Dünya Mirası ve Alan Yönetimi Birimi’’ oluşturulmuştur. Yönetim Planlarında eylemlerin uygulanmasını garanti altına alan en önemli yasal hüküm ise 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Ek Madde 2’de yer almaktadır. Buna göre “Kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler ile gerçek ve tüzel kişiler, eşgüdüm ve denetleme kurulunca onaylanan yönetim plânına uymak, ilgili idareler, plân kapsamındaki hizmetlere öncelik vermek ve bu amaçla bütçelerine gerekli ödenekleri ayırmak zorundadır.” 1 2863 Sayılı Kanun, Madde 3, Paragraf 12’ye göre "Bağlantı noktası"; yönetim alanı sınırlarında yer almamakla birlikte, arkeolojik, coğrafi, kültürel ve tarihi nedenlerle veya aynı vizyon ve tema etrafında yönetim ve gelişiminin sağlanması bakımından bu yer ile irtibatlandırılan kültürel varlıklardır. Bergama için gerek Yönetim Planı hazırlıkları aşamasında ve gerekse Yönetim Alanı sınırları belirlenirken ‘’Bağlantı Noktası’’ tanımlanmasına gerek görülmemiştir. 2 2863 Sayılı Kanun Ek Madde 2-a) paragraf 1. Bakınız: http://www.mevzuat.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=1.5.2863&MevzuatIli ski=0&sourceXmlSearch= 6 Yukarıda yasal dayanakları ile belirtilen ve Alan Yönetimi Planının hazırlanması ve izlenmesi için oluşturulan ‘’Alan Yönetim Sistemi’’nin tüm paydaşlarla birlikte işleyişini Şema 01’deki grafikte görebilirsiniz.3 3 Grafikte yer alan ve katılım mekanizmasının kurumsal ayaklarını da gösteren Danışma Kurulu, Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu ve Alan Başkanı’nın Alan Yönetim Sistemi içindeki konumu hakkında ayrıntılı bilgi için Bakınız: Bölüm 4.1. Paydaşlar ve Katılım 7