BA ŞKAİ/LİK Sİ STEMİ •; r 1 ı t£t 1U2 1 ;: - - r ı r: - cI . ış 4' ili ıSaŞfl 4\ va:t n 1' ı 1% 'o'ı 1 TÜRKiYE BAROLAR BiRLi Ğİ BA I<ANLII< S STEM Ş İ İ Yay na Haz rlayan: Av. Teoman Ergül ı ı Ankara 2005 Türkiye Barolar Birliği Yaymiarı: 77 Başkanlık Sistemi ISBN: 975-6686-79-X © Türkiye Barolar Birli i ğ Birinci Bask : Nisan 2005 ı Türkiye Barolar Birli i ğ Karanfil Soka 5/62 ğı 06650 Kzlay - ANKARA ı ı Tel: (312)4253011 Faks: 4187857 web: www.barobirlik.org.tr e-posta: admin©barobiriik.org.tr yayin©barobirlik.org.tr Sayfa Tasarımı ve Ofset Hazırlık DÜŞ Atelyesi (0312.21570 37) Bask ı EN MATBAA Ş (0312. 22964M - 23054 50) BA I<ANLII< S STEM Ş İ İ Ankara 2005 iÇ NDEK LER İ İ Av. Özdemir Özok . Vİİ Dr. Levent Gönenç Türkiye'de Hükümet Sistemi De i ikli i ğ ş ğ Tart malar : Olanaklar ve Olas l klar Uzerine ış ı ı ı BirÇal ma Notu...........................................................................1 ış Prof. Dr. Ersin Kalayc o lu ı ğ Ba kanl k Rejimi: Türkiye'nin Diktatörlük ş ı nav .........................................................................13 TehdidiyleSı ı Dr. Bertil Emrah Oder Türkiye'de Ba kanl k ve Yar Ba kanl k ş ı ı ş ı Rejimi Tarıtşmaları: 1991-2005 Yılları Arasında Basma Yans yan Öneri Ve Tepkilerden.Kesitler......................31 ı Prof. Dr. Erdal Onar Türkiye'de Ba kanl k ve Yar Ba kanl k Sistemine ş ı ı ş ı Geçmesi Dü ünülmeli midir7.....................................................71 ş Prof. Dr. Ergun Özbudun Ba kanl k Sistemi Tart malar .................................................104 ş ı ış ı Prof. Dr. lter Turan İ Ba kanl k Sistemi Sevdas : ş ı ı Zay f Temelli Bir Özle................................................................113 ı Prof. Dr. Serap Yaz c ı ı Başkanlık Sistemleri: Türkiye İçin Bir Değerlendirme..........125 TBMM BÜTÇE GÖRÜ MELER NDE Ş İ BA KANLIK S STEM (2004) Ş İ İ AKP Sözcüsü Prof. Dr. Bahri Kuzu.....................................145 CHP Sözcüsü Hasan Fehmi Güne ......................................151 ş CHP Sözcüsü Ali Kemal Kumkumo lu.............................155 ğ TBB ULUSLARARASI HUKUK KURULTAYI'NDA BA KANLIK S STEM (2001) Ş İ İ Prof. Dr. Necmi Yüzba o lu....................................165 şı ğ Prof. Dr. Massimo Villone.......................................168 Prof. Dr. Alain Bockel.............................................171 Prof. Dr. Sü1 eyl Batum............................................179 ı Tart ma...............................................................194 ış Av. Teoman Ergül Ba kanlk Sistemi Tart l rken (1998).........................213 ş ı ışıı Önsöz Ülkemizde son yirmi y lda s kça önümüze getirilen ve kamu- ı ı oyunun ilgisini çeken "ba kanl k sistemi", son günlerde yeniden ş ı gündeme ta nd . TBB olarak gündeme gelen konular hakk nda şı ı ı kamuoyunu bilgilendirmek ve tart malar n yayg nta masm ış ı ı ş ı sa lamak amac yla çal malar yapmaktad r. Bunlar panel, aç k ğ ı ış ı ı oturum, sempozyum gibi etkinlikler eklinde veya konunun ş uzmanlar ndan alman görü ve dü üncelerin yaz l metinler ı ş ş ı ı haline getirilmesi biçiminde olmaktad r. Bu çal ma ikinci yol ı ış izlenerek gerçekleştirilmiş ve "başkanlık sistemi" ile ilgili çe- itli görü ve dü üncelerin yer ald bu kitap haz rlanm t r. ş ş ş ığı ı ış ı Son olarak TBMM Anayasa Komisyonu. Ba kan say n Burhan ş ı Kuzu taraf ndan dile getirilen "ba kanl k sis temi" daha sonra ı ş ı Sn. Adalet Bakan Cemil Çiçek ve Sn. Ba bakan Recep Tayyip ı ş Erdo an tarafmdan da çe itli nedenlerle gündeme ta nm tr. ğ ş şı ış ı Toplumsal ya amda istikrar yakalaman n ancak, daha güçlü yü- ş ı ı rütme, daha güçlü yönetimle mümkün olacağı bunun da "başkan- lık sistemi" ile gerçekleşebileceği düşüncesi gündeme getirilmekte buna kar n, vatanda lar n haklar n yönetime kar güvence alt na şı ş ı ıı şı ı alan yeni ve ça da demokratik sistem ve kazan mlardan, bu ara- ğ ş ı da ba ms zl sa lanm bir yarg dan hiç söz edilmemektedir. ğı ı ığı ğ ış ı Bir demokratik sistemde, halkm seçti i temsilcilerin hangi ğ devlet orgaınnı veya organlarını oluşturduklarına bakıldığın- da, farkl hükümet sistemleriyle kar la lmaktad r. Gerçekten, ı şı şı ı hükümet sistemleri, her durumda ba ms z olmas gereken ğı ı ı yargı organını ayrık tutarsak, devletin geriye kalan iki organı "yasama" ve "yürütrne"nin oluşumları ve birbiriyle olan iliş- kilerine göre belirlenn ektedir. Klasik bir ayr ma göre bunlar ı ı "meclis hükümet sistemi", "başkanlık sisteniz•" "parlamenter sistem" ve son elli yılda örnekleri artan "yan başkanlık sistemi" olarak isimlendirilmektedirler. Bunlardan "Ba kanl k Sistemi"ni, hem ş ı yürütme organınn başı, hem de devlet başkanı olan başkanın, belirli bir süre için halk taraf ndan do rudan seçildi i ve ya- ı ğ ğ sama organ n n ba kan dü üremedi i, ba kan n da yasama ı ı ş ı ş ğ ş ı organm feshedemedi i bir sistem olarak tan mlayabiliriz. Bu ı ğ ı sistemde, yürütme organ tek ba l d r ve ba kan n kabinesin- ı ş ı ı ş ı de yer alanlar, onun dan man , yard mc s konumundad rlar. ış ı ı ı ı ı ABD eski ba kanlar ndan Lincoln'ün bakanlar yla yapt bir ş ı ı ığı toplantda oya sundu u konuya ili kin oylama "7 hay r, 1 evet. ı ğ ş ı Evetler galiptir" şeklindeki yaklaşımı bu sistemin başkan eksenli ii ş bir sistem oldu unu aç kça ortaya koymaktad r. "Ba kanl k sis! e- ğ ı ı ş ı mi"nin demokrasiyle birlikte çok iyi bir biçimde i ledi i tek ülke ş ğ ABD'dir. Bir bilim adamı "ABD başkanlık sistemi sayesinde değil, buna ra men den bkrasiyle yönetilen bir ülkedir" demek suretiyle ğ ı ABD'de demokratik sistem ve demokratik geleneklerin ne denli geli mi oldu unu vurgulamak istemi tir. Ba kanl k sistemine ş ş ğ ş ş ı ra men ABD'nin demokratik olmas n n nedeni di er ba kanl k ğ ı ı ğ ş ı rejimleri gibi diktaya dönü mesini önleyen baz ö elerin varl - ş ı ğ ı ndan ileri gelmektedir. Bu ö elerin ba nda çok etkili bir yarg ğı ğ şı ı sisteminin mevcudiyeti gelir. ABD yarg sistemi o denli etkilidir ı ki, "ABD'de den okrasiyi yargçlar kurnu iardr," denilebilmektedir. ı ı ı ş ı Demokrasiiçinbirin il derecede önemli olan,yürütmeveyasamaya, Ğ tekkelimeilehertürlü gücekar halk nhaklarm nkorunmas d r. Bu şı ı ı ı ı güvenceyi ABD yarg s verebilmekte ve halk n haklar n k s tlamak ı ı ı ı ı ı ı için de il, geni letmek, kullan lmas n sa lamak ve güvence alt na ğ ş ı ı ı ğ ı almak i levini mükemmele yakn ekilde yerine getirebilmektedir. ş ış ABD ba kanl k sisteminin ba ar s ndaki en önemli etkenlerden ş ı ş ı ı di eri ise iki partili bir siyasi sistemin uygulanm olmas d r. Çok ğ ış ı ı partili bir yap da ba kanl k sisteminin demokrasinin çökmesine ı ş ı neden olabilece i anayasa hukuku uzmanlar n n srarl görü üdür. ğ ı ı ı ı ş Bütün kurumlanyla i leyen demokratik bir sistem yan nda, ş ı tam ba msz güçlü bir yarg ve bunlarm d nda, iki partili bir ğı ı ı ışı siyasal yapı "başkanlık sistemi"nin olmazsa olmaz koşullarıdır. A r aksak ileyen demokratik yap m z, siyasal iktidarn gölgesi- ğı ş ı ı ı nin altndaki yarg m z ve siyasal bilimcilerin ülkemizde daha 25-30 ı ı ı y l 5-6 partinin olu turaca n iddia ettikleri siyasal yap mzla biri- ı ş ğıı ı ı lerinir ülkeyi uçurmak için sabırsızlandıkları "başkanlık sistenıi"ne ne .kadar haz rz sizlerin ve kamuoyunun taktirlerine sunuyorum. ı ı Bu konuda daha ayr ntl bilgiyi yetkin hukukçulann kalemin- ı ı ı den bu kitapta bulaca n z umuyorum. Kitaba katk da bulunan ğı ı ı ı tüm hukukçulara TBB ve ahs m ad na te ekkür ediyorum. Ki- ş ı ı ş tabn Türk siyasi ya ammda sürdürülmesi kesin görünen tar- ı ş t malarda yararl olmas dileklerimle sayg lar m sunuyorum. ış ı ı ı ı ı Av. Özdemir ÖZOK vi" TÜRK YE'DE HÜI<ÜMET İ S STEM DE KL TARTI MALARI İ İ ĞİŞİ İĞİ Ş OLANAKLAR VE OLASILII<LAR ÜZER NE B R ÇALI MA NOTU İ İ Ş Yrd. Doç. Dr. Levent GÖNENÇ Giri ş Hükümet sistemi tart malar , zaman zaman küllense de, ış ı Türkiye'de gündemden hiç dü meyen konular arasmda yer ş almaktad r. Özellikle siyasetçilerin yapt klar aç klamalarla ı ı ı ı alevlenen bu tart malar sadece kamuoyunu de il, akademik ış ğ çevreleri de uzun süreden beri me gul etmektedir. Alternatif ş hükümet sistemi aray lar çerçevesinde ortaya konan temel ış ı argümanlar u ekilde özetlenebilir: Türkiye h zla geli en, ş ş ı ş dinamik bir ülkedir. Türkiye'nin bulundu u bölgede ve ken- ğ disiyle ayn düzeydeki ülkeler arasmda öne ç kmas -deyim ı ı ı yerindeyse kabu unu krmas - için bir dizi yak c sosyal, siyasi ğ ı ı ı ı ve ekonomik sorunun üstesinden gelmesi gerekir. Böyle bir dönü üm projesi ancak h zli ve sorunsuz bir biçimde karar ş ı alip uygulayan, "i bitirici" bir siyasi iktidar taraf ndan ger- ş ı çekle tirilebilir. stikrars z ve yava i leyen yap s yla mevcut ş İ ı ş ş ı ı parlamenter sistem Türkiye'nin"etkin yönetim" ihtiyac na ı cevap veremez. Amerika Birle ik Devletleri' nde uygulanan ş biçimiyle ba kanl k veya Fransa'da uygulanan biçimiyle yar - ş ı ı ba kanlk sisteminin kabulü, Türkiye'nin önündeki fnsatlar ş ı ı de erlendirebiimesi ve medeniyet yar nda hak etti i yere ğ ışı ğ gelebilmesi için arttr.' ş ı Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Anayasa Hukuku Anabilim Dal ı O retim Uyesi. ğ 1 1982 Anayasas 'nn yürürlü e girmesinden sonra, ba kanlk sistemi lehin- ı ı ğ ş ı de tart may ilk ba latan TurgutÖzal'd r. Ba bakanl döneminde (1983- ış ı ş ı ş ığı Levent GÖNENÇ TÜRKİYE'DE HÜKÜMET Akademik çevrelerde ve kamuoyunda sürüp giden bu SİSTEhiİ DEĞİŞiKLİĞİ tartışmalar alternatif sistemlerin Türkiye'ye uygunlu ğu so- TARTİŞAML4RI OLANAKlAR runu üzerinde yoğunlaşmış bulunmaktadır.2 Başkanlık ve VE OLASILIKLAR yar -ba kanl k sistemlerinin Türkiye'ye yarardan çok zarar ı ş ı ÜZERİNE BİR ÇALIŞAtA NOTU getireceğini savunan siyasetçi ve akademisyenler, başkanlık sisteminin otoriter rejimlere dönü ebilece ine; yar -ba kanl k ş ğ ı ş ı sisten irin ise -ba kann ve parlamento ço unlu unun ayr ı ı ş ı ğ ğ ı dünya görü lerine mensup olmalar durumunda- yasama ve ş ı yürütme organları arasında gerilime yol açabileceğine işaret etmektedir. Burada dikkat çeken nokta, de erlendirmelerin ğ esas olarak ba kanlk ve yar -ba kanl k sistemlerinin iyi ve ş ı ı ş ı kötü yönlerinin tespitiyle s n rli kalmas ; böylesine önemli ve ı ı ı kapsamlı bir değişikliğin gerçekten hayata geçirilip geçirileme- yeceği konusunun çalışmalarm dışmda bırakılmış olmasıdır. Oysa, fikrinizce, alternatif hükümet sistemlerinin Türkiye'ye ı uygunluğu yanında, böyle bir değişikliğin gerçekten yapılıp yap lamayaca irun da sorgulanmas gerekir. ı ğ ı Hükümet sistemi tart malar Türkiye'ye özgü de ildir. ış ı ğ Sadece yeni demokrasilerde de il,3 eski demokrasilerde de ğ alternatif hükümet sistemi aray lar zaman zaman gündeme ış ı gelebilmektedir.4 Buna rağmen, bu tür bir değişiklik gerçek- 1989) zaman zaman, hükümet sistemi arayışlarını gündeme getiren Özal, bu konudakı en önemli açıklamalarından birini 1992 yılında, Cumhurbaşkanı iken, Türkiye Sanayici ve işadamları Derneği (TUSİAD) tarafından yayını- lanan "Görüş" dergisıne yapmıştır. Koalisyonlann atılan yapamacüklarmın altını çizen Özal, ilk 10-15 ülke arasına girmek istiyorsak aıtlım yapmamız gerektiğini, bunun için ise başkanlık sisteminin şart olduğunu belirtıniştir (Gönş,S. 5,Eylül-Ekiınl992s. 12-24). Hükümetsistemi tartışnıalan Ozal'ın ölümünden sonra 1993 yılında cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturan Süley- man Demirel tarafında da sürdürülmüştür. Orneğin Demirel,TBMM'nin 21. Dönem 2. Yasama Yılı açış konuşnıasmda, Türkiye'deki "siyasi hkamklığı" aşmak için getirdiği bir dizi öneri arasında, cumhurbaşkanının iki turlu seçimle halk tarafından seçilmesine de yer vermiştir (TBMM Bülteni, 5.70, Ekim 1999s. 5-9). Özal ve Demirel tarafından dile getirilen görüşler ve hü- kümet sistemi arayışlarının kısa bir özeti için bkz., Serap Yazıcı, Başkanlık ve Yan-Başkanlık Sistemleri, Türkiye In Bir Değerlendinne, Istanbul Bilgi Urıi- versitesi Yayınları, Istanbul 2002,s. 159-168. Hükümet sistemi tartışmalan, son olarak, 2002 seçimlerinden sonra iktidara gelen Adalet ve Kalk nma ı Partisi (AKI') tarafından gündeme taşınmıştır. Bu konuda Adalet Bakanı Cemil Çiçek, AK? Anayasa Koınisyonu Başkanı Prof. Dr. Burhan Kuzu ve Başbakan Recep Tayip Erdoğan taraıfndan yapılan açıklamalar için