BAŞKA BİR AİLE ANLAYIŞI MÜMKÜN MÜ? 09–10 Kasım 2013 Düzenleyen: Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği BAŞKA BİR AİLE ANLAYIŞI MÜMKÜN MÜ? Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği İnönü Cad. Hacı Hanım Sok. No: 10/12 34439 Gümüşsuyu-İstanbul + 90 212 249 15 54 www.tr.boell.org Birinci Baskı Proje Sorumluları: Dr. Ulrike Dufner, Semahat Sevim İstanbul, Mayıs 2014 Editör Nihal Boztekin Çeviri Barış Yıldırım Grafik Tasarım ve Uygulama Savaş Yıldırım Baskı Görsel Dizayn Ofset Atatürk Bulvarı Deposite İş Merkezi A5 Blok Kat4 No: 405 İkitelli 0212 671 91 00 ISBN 978-605-87169-9-5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ, Ulrike Dufner, Heinrich Böll Stiftung Derneği BİRİNCİ OTURUM: “İDEAL AİLE” ALGISI NASIL OLUŞUYOR? .........................................9 Mahremiyetin Fethi: İdeal Aile Kurgularından İdeal Aile Politikalarına ...........10 İnci Özkan Kerestecioğlu, İstanbul Üniversitesi Müslüman Kadınlar “İdeal Aile”yi Nasıl Tanımlıyor, Nasıl Sorguluyor? AK Parti’de Aile Anlayışı ...............................................................................22 Fatma Bostan Ünsal, Muş Alparslan Üniversitesi İdeal Aile: Algı ve Feminist Tartışmalar ..........................................................26 Andrea Petö, Central European Üniversitesi Birinci Oturum Tartışma Bölümü ....................................................................33 Birinci Oturum Moderatör Raporu ..................................................................48 Moderatör: Ayşen Candaş, Boğaziçi Üniversitesi İKİNCİ OTURUM: AİLE, EMEK VE HUKUK ......................................59 Hangi Çalışma Hukuku? Aile Dostu mu, Kadın Dostu mu? ...............................60 Kadriye Bakırcı, Hacettepe Üniversitesi Türkiye’de İş ve Aile Yaşamının Uyumlaştırılması mı? Esnek Kadın İstihdamı mı? .............................................................................80 Çağla Ünlütürk Ulutaş, Pamukkale Üniversitesi İkinci Oturum Tartışma Bölümü .....................................................................91 İkinci Oturum Moderatör Raporu ..................................................................101 Moderatör: Serap Güre Şenalp, KADAV Başka Bir Aile Anlayışı Mümkün mü?  | 3 ÜÇÜNCÜ OTURUM: AİLEYE YÖNELİK SOSYAL POLİTİKALAR ...........105 Demografik Dönüşüm Sürecinde İktidar, Kadın ve Aile ..................................106 Ferhunde Özbay, Boğaziçi Üniversitesi Kadınların Ücretli-Ücretsiz Emek Kıskacı: AKP’nin Aile Politikaları ve Yeni Muhafazakarlık ....................................................................................112 Deniz Ulusoy, Sosyalist Feminist Kollektif Aile Temelli Sosyal Politikalar ve LGBT .......................................................121 Mehmet Tarhan, Vicdani Redci / LGBT Hakları Aktivisti Üçüncü Oturum Tartışma Bölümü .................................................................127 Üçüncü Oturum Moderatör Raporu ...............................................................137 Moderatör: Ali Erol, KAOS-GL Benim Çocuğum Film Gösterimi ve Listag Aileleri ile Söyleşi .........................142 DÖRDÜNCÜ OTURUM: ALTERNATİF AİLE MODELLERİ ....................157 Aile ve Ebeveynliğe Queer Yaklaşım: Lezbiyen, Biseksüel, Trans ve Queer Ebeveynlerin Deneyimleri ....................................................................158 Sema Merve İş, Sabancı Üniversitesi Aile Dışında Hayat Var mı? Bir Kampanyanın Ardından… ...........................164 Sevgi Adak, Leiden Universitesi / Sosyalist Feminist Kolektif Geleneksel Aile Dışında Mahrem Yurttaşlık: Siyaset, Politikalar ve Gündelik Yaşam ...........................................................................................171 Sasha Roseneil, Birckbeck Üniversitesi Dördüncü Oturum Tartışma Bölümü ..............................................................183 Dördüncü Oturum Moderatör Raporu ............................................................198 Moderatör: Hande Birkalan Gedik, Yeditepe Üniversitesi 4 | Başka Bir Aile Anlayışı Mümkün mü? BEŞİNCİ OTURUM: ŞİDDET VE AİLE .............................................203 Toplumsal Cinsiyet ve Hukuk ........................................................................204 Gökçeçiçek Ayata, İstanbul Bilgi Üniversitesi Şiddet İzleme ve Önleme Merkezleri - Pilot Uygulama ..................................214 Nejla Sulu Gülten, Nilüfer Belediyesi Kadın Dayanışma Merkezi Devlet Politikaları ile Aile’nin Kurumsallaşması ve Kadınların “Yaşama Hakkı”na Müdahale ......................................................................221 Selime Büyükgöze, Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı Beşinci Oturum Tartışma Bölümü .................................................................225 Beşinci Oturum Moderatör Raporu ...............................................................236 Moderatör: Esen Özdemir, İstanbul Feminist Kolektif ALTINCI OTURUM: AİLELERİN “ÖTEKİ”LERİ, “ÖTEKİ” AİLELER ....239 Kimin Kadınları?: Müslümanlaştırılmış Ermeniler Üzerinden Aile-Millet-Kadınlar .....................................................................................240 Ayşe Gül Altınay, Sabancı Üniversitesi Göçmen Kadınlar Ailenin ve Aile Politikalarının Neresindeler? ......................251 Ayşe Parla, Sabancı Üniversitesi Politik Bir Alan Olarak Babalık: Almanya’da Türkiyeli Babaların Deneyimleri ..263 Hande Birkalan Gedik, Yeditepe Üniversitesi Altıncı Oturum Tartışma Bölümü ..................................................................276 Altıncı Oturum Moderatör Raporu ................................................................284 Moderatör: Nazan Maksudyan, Kemerburgaz Üniversitesi ÖZGEÇMİŞLER ...........................................................................287 Başka Bir Aile Anlayışı Mümkün mü?  | 5 6 | Başka Bir Aile Anlayışı Mümkün mü? ÖNSÖZ C onchita Wurst, Eurovision şarkı yarışmasında birinci oldu. Hemen ertesi gün Rusya devlet başkanı Vladimir Putin buna tepki göste- rerek, artık Avrupa’nın değerlerinin kaybedildiğini açıkladı ve ayrı bir şarkı yarışması düzenlenmesinden söz etti. Bu arada Putin’in LGB- Tİ’lerin haklarını zaten tanımadığını söylemeden geçmeyelim. Conchita Wurst’un başarısı Avrupa için de çok önemli bir mesaj içeriyor. Homofo- biye karşı olmak Avrupa için de olağan bir tavır haline gelmiş değil. Hâkim olan heteroseksüel aile anlayışımızı zorlayan, tabuları yıkan LGBTİ’ler Avrupa’da da diğer yurttaşlarla eşit haklara sahip olmak için mücadele etmeyi sürdürüyor. Bu bağlamda, Conchita Wurst’un zaferi önyargı ve ta- buları kırmak için önemli bir mihenk taşı. “Başka Bir Aile Anlayışı Mümkün mü?” başlıklı konferansımızla hete- roseksüel/heteroseksüel olmayan ailelerin yaşam pratikleri ve bu yaşam pratiklerinin hem algılanma biçimi hem de yasal zemini üzerine konuş- ma ihtiyacı duyduk. Konferansa iki yüzden fazla kadın ve az sayıda da er- kek katıldığı için, yapılan sunum ve tartışmaları bir yayın haline getirme- ye çalıştık. Elinizde bulunan bu kitaptaki metinler mevcut aile anlayışından yola çıkarak, alternatif modeller yaratılması için olası toplumsal, hukuki ve siyasal yollar üzerinden sorular soruyor ve farklı fikirler üretmeyi hedef- liyor: Cinsiyet rollerine ilişkin beklentiler neler? Aileyle ilgili politikalar hangi düzeyde? İş hukukunda cinsiyet ayrımcılığı hangi noktalarda orta- ya çıkıyor? İnsan hakları noktasında, mevcut yasal altyapı bize hâkim aile anlayışıyla ilgili neler anlatıyor? Geçmiş yıllardaki yasal reformların bu konudaki etkisi nedir? Başka ülkelerin pratikleri nelerdir? Bu ve benzeri sorular eşliğinde, bireyler arasındaki eşitsizlik ve ayrımcılığın karşısında duran bir anlayıştan hareketle, “başka” aile modelleri ve bunların hayata geçirilebilmesi için gereken adımlar üzerine yapılan tartışmalar yine kita- bın sayfaları arasında. Bir hükümet, kendini muhafazakâr ilan edip toplumun muhafazakâr olmayan kesiminin haklarını göz ardı eden veya korumayan bir politika izlemeye kalktığında demokrasi temelinden uzaklaşıp otoriter, bireylerin haklarını çiğneyen bir devlet haline dönüyor. Hükümette olan parti mu- hafazakâr bir aile anlayışını siyaseten savunabilir; fakat farklı yaşamlar Başka Bir Aile Anlayışı Mümkün mü?  | 7 kurmak isteyen insanlara da bu anlayışı dayatmaya başlarsa, “demokra- tik” sıfatını kaybedip “otoriter” bir niteliğe bürünüyor. Her ülkede, heteroseksüel olmayan ilişkilerini özgürce yaşamak, çalış- ma hayatının içinde yer alarak yaşamlarını sürdürmek istiyor. Siyasetçiler ve hükümetler toplumsal gerçekleri kabul etmek ve bu gerçeklerden yola çıkarak çözüm üretmek zorunda. Türkiye toplumunun büyük bir çoğun- luğu heteroseksüel olabilir; ama homoseksüel, transseksüel, transgender olan bir Türkiye vatandaşı, bir heteroseksüel vatandaşla aynı haklardan faydalanabilmeli. Bunun gerçekleştirilmesi ve bu konuda bir toplumsal farkındalık yaratılabilmesi için hangi adımları atmak gerektiğini, konfe- ransta tartıştığımız gibi bu kitapta da dillendirdik. Aile anlayışı hepimizi ilgilendiren; hepimizin geçmişini, bugününü ve yarınını yakından etkileyen; hatıralarımızı yeniden canlandırabilen; duy- gusal anlamda bize dokunan bir konu. Cinsiyet rollerine ilişkin beklenti- leri eşitlik ve insan hakları temeline oturtmanın gerekli olduğu, aynı şekil- de siyaseti bu zemin üzerinden geliştirmek gerektiği tartışma götürmez. Bu kitap okurlara hem Türkiye’de aile anlayışını etkileyen mevcut si- yaset, toplumsal anlayış ve yasalar üzerine bilgi sağlama, hem de başka ülkelerde var olan farklı modeller ve uygulanan yasalar konusunda fikir edinme fırsatı sunuyor. Ulrike Dufner Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilcisi 8 | Başka Bir Aile Anlayışı Mümkün mü? BİRİNCİ OTURUM: “İDEAL AİLE” ALGISI NASIL OLUŞUYOR Başka Bir Aile Anlayışı Mümkün mü?  | 9 Mahremiyetin Fethi: İdeal Aile Kurgularından İdeal Aile Politikalarına İnci Özkan Kerestecioğlu İstanbul Üniversitesi B aşka bir aile anlayışı mümkün mü?” sorusu etrafında şekillenen bu toplantıda ilk konuşmacı olarak, Türkiye’deki aile algılarının ana temalarını vermek istiyorum ve aslında bu “başka”lığın bir türlü yaratılamadığını, binlerce yıllık bir sürekliliğin izlerinin hâlâ belirgin ol- duğunu göstermeyi umuyorum. Süreklilikler saptandığında, nelere ya da nerelere müdahale edilmesi gerektiğine ilişkin bir yaklaşım geliştirmenin ve başka bir aile anlayışına dair yol almanın mümkün olabileceği umudu- nu taşıyorum. “İdeal aile”, Türkiye’nin zihniyet haritasında sıkça karşımıza çıkan, kül- türel kimlik kurgularının temelinde yer alan, ideolojileri yatayına kesen bir kavram. İdeal aile kavramının kendisi aslında ailede bir problem oldu- ğunu ifşa ediyor. Aile kendiliğinden ideal olamıyor; ideal hale getirilmesi gereken bir olgu. Ailenin nasıl, hangi ilişkiler, roller içinde yapılanması gerektiğine yönelik arayış ve yaptırımlar insanlık tarihi kadar eski. Antik Yunan’dan bugüne filozoflar, dinler, sosyologlar, edebiyatçıların ürettiği aile algıları inanılmaz ortaklıklar taşıyor. Kadınlık-erkeklik tanımlama- larında yaratılan ikilik/karşıtlık etrafında örgütlenen bu anlayış, ailenin “huzur ve güven ortamı” içinde nesilleri ve dolayısıyla emeği yeniden üretmesini bekliyor. Tabii burada “aile”yi, “kadın” olarak okumak gere- kiyor. Ailenin özellikleri, işlevleri üzerinde duran her anlayış aslında ka- dının aile içindeki rolüne, işlevine vurgu yapıyor. Binlerce yıllık düşünce geleneği erkekleri ne oldukları üzerinden tanımlarken, kadınları tanımla- mak için “ne işe yaradıkları”ndan yola çıkıyor (Okin, 1979: 10). İdeal aile formülleri de bu sorulara verilen cevaplar üzerinden farklılaşıyor. Mahremiyet: Kim için, ne kadar? Bu başlığı çok bilinçli attığım söylenemez; biraz içgüdüseldi. Sonra da içini doldurma meselesiyle karşılaştım. İçini doldurmam gereken ilk 10 | Başka Bir Aile Anlayışı Mümkün mü?