İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi BABANZÂDE AHMED NAİM’İN “İLMÜ’N-NEFS” ADLI ESERİNİN TAHLİLİ VE ÇEVİRİ YAZISI Fatma YILDIZ (2501120170) Tez Danışmanı Doç. Dr. Recep ALPYAĞIL İstanbul 2014 Babanzâde Ahmed Naim’in “İlmü’n-Nefs” Adlı Eserinin Tahlili ve Çeviri Yazısı Fatma Yıldız ÖZ Fransız filozof Georges Lespinasse Fonsegrive’nin 1890’da Fransızca olarak Éléments de Philosophie adıyla yazdığı eserin ilk cildi olan Psychologie 1915 yılında Babanzâde Ahmed Naim tarafından İlmü’n-Nefs adıyla felsefe ders kitabı olarak okunması amacıyla Osmanlıcaya çevrilmiştir. 310 sayfa olan eserin orijinaline yaklaşık 100 sayfalık Lügatçe kısmı da ekleyerek 648 sayfalık bir eser oluşturan Babanzâde, Osmanlıcayı kullanan çağdaşı filozoflarla ortak bir felsefî dil oluşturmayı hedeflemiştir. Ahmed Naim, eseri sadece çevirmekle kalmamış; esere eklediği dipnotlar ve mülahaza-i mütercim başlıklarıyla bazen bizzat Fonsegrive’yi eleştirmiş; bazen din felsefesi konularına değinmiş; bazen de eserdeki kavramlarla ilgili tercihlerde bulunup yorumlar yapmıştır. “Babanzâde Ahmed Naim’in İlmü’n-Nefs Adlı Eserinin Tahlili ve Çeviri Yazısı” adlı konuyu çalışırken, tezimizi, Babanzâde Ahmed Naim, İlmü’n-Nefs’in Tahlili ve İlmü’n-Nefs’in Çeviri Yazısı olmak üzere üç ana bölümden oluşturduk. Babanzâde Ahmed Naim adlı bölümde, Ahmed Naim’in hayatı, eserleri, felsefî kişiliği; İlmü’n-Nefs’in tahlili kısmında; İlmü’n-Nefs’in genel özellikleri ve İlmü’n-Nefs’in din felsefesine katkılarını inceledik. İlmü’n-Nefs’in çeviri yazısı kısmında İlmü’n-Nefs’in tamamının çevirisini ilk kez yaparak günümüze aktardık. Osmanlı’nın son dönemi ve Cumhuriyet’in ilk döneminde yaşayan Ahmed Naim’in eserini metne sadık kalarak çeviri yazısını yaptık. Ahmed Naim’in İlmü’n-Nefs adlı eseri başta olmak üzere, onun bizzat yazdığı diğer eserlere de müracaat edilerek, felsefî kimliği ve din felsefesi konularındaki görüşleri anlaşılmaya çalışıldı. İlmü’n-Nefs’in tahlili ve çeviri yazısı yapılmakla, ayrıca din felsefesine katkıda bulunmak amaçlandı. İlmü’n-Nefs adlı çeviri eserde, Babanzâde’nin bahsettiği kader ve kaza, sünnetullah, cebrîlik ve kulun iradesi, Allah’ın sıfatları, nübüvvet ve risalet, icabiye taifesi, Kant’ın Ahlâk anlayışı gibi konular din felsefesi ile alakalı görünmektedir. ANAHTAR KELİMELER: Babanzâde Ahmed Naim, İlmü’n-Nefs, Din Felsefesi, Lügatçe. iii Analyzing Babanzade Ahmed Naim’s “İlmü’n-Nefs” and Its Transliteration Fatma Yıldız ABSTRACT   The first volume of Éléments de Philosophy written by French philosopher Georges L. Fonsegrive in 1890 was translated into Ottoman as İlmü’n-Nefs by Babanzade Ahmed Naim in 1915. Ahmed Naim not only translated the book, he also clearly criticized Fonsegrive with the added footnotes and the commentaries of translator. In addition, he made some remarks for philosophy of religion. Babanzade purposed to compose a common philosophical language in Ottoman Turkish. He added 100 pages of a dictionary to original book. In this thesis, “Analyzing Ahmed Naim’s İlmü’n-Nefs and Its Transliteration”, we gave three central chapters: Babanzade Ahmed Naim, Analyzing of İlmü’n-Nefs and transliteration of it. In the part of analyzing, we examined Ahmed Naim’s life and his philosophical character. Especially, we made some remarks for philosophy of religion through his works: predestine and fatalism attributes of God, prophet, Kant’s perception of morality. In the last part, we transliterated İlmü’n-Nefs to Latin letters. KEYWORDS: Babanzade Ahmed Naim, İlmü’n-Nefs, Philosophy of religion, Dictionary. iv ÖNSÖZ   1890 yılında Fransız filozofu Georges Lespinasse Fonsegrive tarafından yazılan Éléments De Philosophie adlı eserin ilk cildi olan Pschologie 1915 yılında Babanzâde Ahmed Naim tarafından İlmü’n-Nefs adıyla Osmanlıca’ya çevrilmiştir. Georges Fonsegrive’nin Fransa’daki liselerde ders kitabı olması amacıyla kaleme aldığı eser aslında 2 ciltten meydana gelir. Fonsegrive eserin birinci cildinde ağırlıklı olarak felsefî konulara değinir. Eserinin diğer cildinde sırasıyla Mantık, Metafizik, Ahlâk ilimlerinin ilkelerinden bahseden Fonsegrive, İlmü’n-Nefs’in insan hakkında verdiği bilgilerden hareketle Mantık ilkelerini keşfetmeye ve bu ilkeler yardımıyla insanı anlamaya çalışır. Böylece ilkeleri akla dayalı burhanî bir Metafizik ilmine ulaşma ve bu ilkelerle de insanın ahlâkça sorumlu olacağı yüce değerleri keşfetme amacında olduğunu ifade eder. Ahmed Naim, eseri sadece çevirmekle kalmamış; esere dipnotlar eklemiş; mülahazât-i mütercim başlıklarına yer vererek kavramlar, bazı felsefî konular ve filozoflar hakkında kendi görüşlerini yansıtmış; din felsefesinin ana konularından sayılan özgür irade, kader ve kaza inancı ile cebrilik mezhebi arasındaki ilişki, nübüvvet ve risaletin gereği, Kant’ın ahlâk anlayışı ile İslam Ahlâkı arasındaki mukayese gibi konulara değinmiş ve konularla ilgili yorumlarda bulunmuştur. Ayrıca eserin sonuna yaklaşık 100 sayfalık bir Lügatçe ekleyerek Osmanlı Türkçesi’nde çağdaşı filozoflarla ortak bir felsefî dil inşa etmek istemiştir. “Babanzâde Ahmed Naim’in İlmü’n-Nefs Adlı Eserinin Tahlili ve Çeviri Yazısı” adlı tez konusunu üç ana bölümde inceledik. Babanzâde Ahmed Naim adlı birinci bölümde; Ahmed Naim’in hayatı, eserleri, felsefî kişiliği; ikinci bölüm olan İlmü’n-Nefs adlı eserinin tahlilinde İlmü’n-Nefs adlı çeviri eserinin genel özellikleri ve din felsefesine katkıları incelenmeye çalışıldı. Üçüncü bölümde İlmü’n-Nefs’in çeviri yazısının tamamını ilk kez latinize ederek Türkçe felsefe literatürüne eseri kazandırmayı hedefledik. Tezimizde Babanzâde Ahmed Naim’in hayatını araştırmaya ve onun felsefî kişiliğini anlamaya çalıştık. Söz konusu eseri tahlil ederken öncelikle eserin v Osmanlıcadaki orijinalinden hareket edip Ahmed Naim’in diğer eserlerini ve kendisiyle ilgili ulaştığımız kaynakları da göz önünde bulundurduk. Ahmed Naim, Osmanlı’nın sonu ile Cumhuriyet’in ilk yılları arasındaki geçiş döneminde yaşamış bir filozoftur. Ahmed Naim’in ilgili olduğu alanlardan biri de felsefedir. Ona göre, her milletin kendine özgü bir dili olduğu gibi her ilim erbabının da kendilerine özgü ıstılahları vardır. Bu ıstılahları bilmeyen kimse o ilim erbabına karşı dilsiz veya dil bilmeyen bir yabancı hükmündedir. Binaenaleyh eserlerin tercümesinden önce ilmî ıstılahları takrire ihtiyaç vardır. Biz de Ahmed Naim’in ortak bir felsefî dil oluşturma düşüncesini desteklemek istedik. Onun felsefî yönünü anlamaya çalıştık. Bu çalışmanın Türkçe felsefe mirasımıza bir katkı olması umudundayız. Son olarak çalışmam süresince tezim konusunda bana yol gösteren, derin bilgisiyle beni aydınlatan çok değerli hocam Doç. Dr. Recep Alpyağıl’a sonsuz teşekkür ederim. Tezimle ilgili yaptıkları tavsiyelerle eksikliklerimi tamamlamamı sağlayan Doç. Dr. Nurettin Gemici ve Doç. Dr. Kemal Batak’a saygılarımı ve şükranlarımı sunarım. Ayrıca zaman zaman tezimle ilgili görüş alışverişinde bulunduğum değerli arkadaşlarım Sariye Bakırcan, H. Banu Bozkurt ve Duygu Aksoy’a çok teşekkür ederim. Tezimi hazırlama aşamasında benim için her konuda olduğu gibi tezim konusunda da en çok fedakârlık yapan annem Gönül Yıldız’a ve bana daima sabır telkin edip; eğitim hayatım boyunca beni destekleyen babam Naim Yıldız’a minnettarım. Fatma YILDIZ İstanbul 2014 vi İÇİNDEKİLER ÖZ ............................................................................................................................................. iii  ABSTRACT ................................................................................................................................. iv  ÖNSÖZ ....................................................................................................................................... v  İÇİNDEKİLER ............................................................................................................................ vii  KISALTMALAR ......................................................................................................................... xiv  GİRİŞ ......................................................................................................................................... 1  1. BABANZÂDE AHMED NAİM .................................................................................................. 5  1. 1. BABANZÂDE AHMED NAİM’İN HAYATI VE ESERLERİ .................................................... 5  1. 1. 1. Babanzâde Ahmet Naim’in Hayatı ....................................................................... 5  1. 1. 2. Babanzâde Ahmed Naim’in Eserleri ..................................................................... 9  1. 2. BABANZÂDE AHMED NAİM’İN FELSEFΠKİŞİLİĞİ ......................................................... 15  2. “İLMÜ’N‐NEFS” ADLI ESERİNİN TAHLİLİ ............................................................................. 18  2.1. İLMÜ’N‐NEFS’İN GENEL ÖZELLİKLERİ .......................................................................... 20  2. 2. BABANZÂDE AHMED NAİM’İN “İLMÜ’N‐NEFS” ADLI ESERİNİN DİN FELSEFESİNE  KATKILARI ........................................................................................................................... 25  3. İLMÜ’N‐NEFS’İN ÇEVİRİ YAZISI ........................................................................................... 37  Dibace‐i Mütercim ............................................................................................................. 39  MEBÂDÎ‐İ FELSEFE .................................................................................................................. 43  MEDHAL ................................................................................................................................. 43  Ulûm ‐ İlim ‐ Felsefe ........................................................................................................... 43  İcmâl ................................................................................................................................... 43  Hulasa ................................................................................................................................. 55  Müracaat Edilecek Kitaplar: ............................................................................................... 56  İlmü’n‐Nefs: Birinci Ders: İlmü’n‐Nefs’in Tarifi ve Mevzuu .................................................... 57  İcmâl ................................................................................................................................... 57  Hulasa ................................................................................................................................. 66  Müracaat Edilecek Kitaplar: ............................................................................................... 67  İkinci Ders: İlmu’n‐Nefis’te Tarîk ............................................................................................ 68  İcmâl ................................................................................................................................... 68  Hulasa ................................................................................................................................. 75  vii Müracaat Edilecek Kitaplar: ............................................................................................... 76  Üçüncü Ders: Şuur ile Kuvvâ .................................................................................................. 77  İcmâl ................................................................................................................................... 77  Hulasa ................................................................................................................................. 91  Müracaat Edilecek Kitaplar: ............................................................................................... 91  BİRİNCİ KISIM: İLMÜ’N‐NEFS‐İ İNFİÂLΠ................................................................................... 92  Dördüncü Ders: Şuur ile İktisab Olunan Malumat‐i Üvel ....................................................... 92  İcmâl ................................................................................................................................... 92  Hulasa ................................................................................................................................. 98  Müracaat Olunacak Kitaplar .............................................................................................. 98  Beşinci Ders: İhsâsâtin Netâyic‐i Defi‘yyesi. ‐ Suver‐i Mahsûsenin Bekası ............................. 99  İcmâl ................................................................................................................................... 99  Hulasa ............................................................................................................................... 104  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 105  Altıncı Ders: Tedâ‘î ............................................................................................................... 106  İcmâl ................................................................................................................................. 106  Hulasa ............................................................................................................................... 111  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 112  Yedinci Ders: Suver‐i Mahsûsenin Asâr‐ı İstihzariyyesi ........................................................ 113  İcmâl ................................................................................................................................. 113  Hulasa ............................................................................................................................... 118  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 118  Sekizinci Ders: Suver‐i Mahsûsenin Âsâr‐ı Tahriki ................................................................ 119  İcmâl ................................................................................................................................. 119  Hulasa ............................................................................................................................... 127  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 127  Dokuzuncu Ders: Şehevât ve Ehvâ‐i İnfiâliyye ..................................................................... 128  İcmâl ................................................................................................................................. 128  Hulasa ............................................................................................................................... 137  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 138  Onuncu Ders: Garîza ............................................................................................................ 139  İcmâl ................................................................................................................................. 139  viii Hulasa ............................................................................................................................... 144  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 145  On Birinci Ders: Meleke ....................................................................................................... 146  İcmâl ................................................................................................................................. 146  Hulasa ............................................................................................................................... 151  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 152  İKİNCİ KISIM: İLMÜ’N‐NEFS‐İ TEEMMÜLΠ............................................................................. 153  On İkinci Ders: Hâlât‐ı Teemmüliyye ve Tahdîk ................................................................... 153  İcmâl ................................................................................................................................. 153  Hulasa ............................................................................................................................... 157  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 158  On Üçüncü Ders: Efâ‘îl‐i Zihniyye ‐ Mefhûmât‐ı Külliyye ..................................................... 159  İcmâl ................................................................................................................................. 159  Hulasa ............................................................................................................................... 169  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 171  On Dördüncü Ders: Tasdik ve İstidlal ................................................................................... 172  İcmâl ................................................................................................................................. 172  Hulasa ............................................................................................................................... 181  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 182  On Beşinci Ders: Müdrikedeki Külliyât‐i Zâtiyye .................................................................. 183  İcmâl ................................................................................................................................. 183  Hulasa ............................................................................................................................... 187  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 188  On altıncı Ders: Müdrikedeki Külliyât‐i Zâtiyye .................................................................... 189  (Mâ Ba‘de) ........................................................................................................................ 189  İcmâl ................................................................................................................................. 189  Hulasa ............................................................................................................................... 193  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 194  On Yedinci Ders: Mebâdî‐i Üvel ........................................................................................... 195  İcmâl ................................................................................................................................. 195  Hulasa ............................................................................................................................... 204  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 206  ix On Sekizinci Ders .................................................................................................................. 207  İcmâl ................................................................................................................................. 207  Hulasa ............................................................................................................................... 225  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 226  On Dokuzuncu Ders: Kendi cesedimizi idrak ........................................................................ 227  İcmâl ................................................................................................................................. 227  Hulasa ............................................................................................................................... 233  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 233  Yirminci Ders: İdrak‐i Bâtın .................................................................................................. 234  İcmâl ................................................................................................................................. 234  Hulasa ............................................................................................................................... 243  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 244  Yirmi Birinci Ders: İdrak‐i Hâric ............................................................................................ 245  İcmâl ................................................................................................................................. 245  Hulasa ............................................................................................................................... 249  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 250  Yirmi İkinci Ders: Birsam ile Rüyalar ..................................................................................... 251  İcmâl ................................................................................................................................. 251  Hulasa ............................................................................................................................... 254  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 254  Yirmi Üçüncü Ders: İdrakât‐i Tabîiyye ve İdrakât‐i Kesbiyye ................................................ 255  İcmâl ................................................................................................................................. 255  Hulasa ............................................................................................................................... 260  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 261  Yirmi Dördüncü Ders: Aklın Mefâhîm‐i ‘Aliyyesi .................................................................. 262  İcmâl ................................................................................................................................. 262  Hulasa ............................................................................................................................... 267  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 268  Yirmi Beşinci Ders: Akıl ......................................................................................................... 269  İcmâl ................................................................................................................................. 269  Hulasa ............................................................................................................................... 275  Müracaat Edilecek Âsâr: .................................................................................................. 275  x