AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ TARİXİ ZĠYA BÜNYADOV AZƏRBAYCAN A T A B Ə Y L Ə R Ġ D Ö V L Ə T Ġ 1136-1225-Cİ İLLƏR ŞƏRQ-QƏRB BAKI 2007 1 Bu kitab "Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136-1225-ci illər)" (Bakı, Elm, 1984) nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır Rus dilindən tərcümə edəni: Cahangir Qəhrəmanov ISBN 978-9952-34-066-2 947.54/02-dc22 1. Azərbaycan - Tarix. 2. Feodalizm - Azərbaycan. Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136-1225-ci illər) Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 312 səh. Kitabda Azərbaycan Atabəyləri dövlətində idarəetmə üsulu məsələləri ilk dəfə olaraq nəzərdən keçirilir. Bu dövlətin mədəni həyatı, vergi sistemi, şəhər və saray iyerarxiyası, əkinçilik və torpaqdan istifadə edilməsi qaydası yeni səpkidə təhlil olunur. Tədqiqat prosesində Azərbaycan tarixi üçün yeni olan bir sıra orta əsr yazılı mənbələrindən də istifadə edilmişdir. © "Şərq-Qərb", 2007 2 Akademik İsmayıl Abbas oğlu Hüseynovun xatirəsinə həsr olunur. Müəllif GĠRĠġ Mənbə və ədəbiyyatın qısa xülasəsi VII əsr Ərəb dövləti və VIII-IX əsrlər xilafət zamanından başlayaraq Qərbi Asiyada ən geniş ərazini birləşdirən bir dövlətin - Səlcuq imperiyasının yaranma, çiçəklənmə və parçalanması dövrü Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin gələcək tarixi müqəddəratında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Səlcuq sülaləsindən olan sərkərdələrin başçılığı altında oğuz və başqa türk tayfalarının işğalçılıq yürüşləri bu dövlət birliyinin başlanğıcını qoymuşdur. 1040-cı il may ayının 24-də, Sərxasla Mərv arasında, Dəndənəkəndə, Qəznəvi sultanı Məsudun orduları üzərindəki qələbə səlcuqilər üçün İran, sonra da İraqa yol açmış oldu. Deyləm sülaləsi Buveyhilər və Kakuveylərin hakimiyyəti altında olan əyalətlər bir-birinin dalmca yeni dövlətə tabe edildi. 1055-ci ildə Bağdad rutulandan sonra, təəssübkeş müsəlmanların dini rəhbəri - Abbasi xəlifəsi tərəfindən Səlcuq sərkərdəsi Toğrul bəyin hakimiyyəti təsdiq edildi. Səlcuq sülalə başçısı sultan rütbəsi alaraq, turulmuş və tabe edilmiş ölkələrin baş dünyəvi hakimi oldu. Toğrul bəyin varisləri - Sultan Alp Arslan və Məlik şahın "cihad" müharibələri adı altında apardıqları sonrakı yürüşlər Zaqafqaziya, Kiçik Asiya və Suriyaya yönəldilmişdi. Səlcuq dövlətinin ən böyük nailiyyətlərindən biri 1071-ci ildə Malazgirt yaxınlığında Bizans ordulan üzərindəki qələbələri oldu. Böyük fəthlər nəticəsində Səlcuq dövlətinin torpaqları şərqdə Qaşqardan tutmuş qərbdə Arahq dənizinədək, şimalda Qafqaz dağlarından cənubda Yəmənədək böyük bir ərazini əhatə edirdi. Ayrı-ayrı əyalətlərdə öz müstəqilliyini qoruyub saxlamış yerli hakimlər - canişinlər, o cümlədən keçmişdə müstəqil olan sülalələrin xələfləri səlcuqilərin vassallarına çevrildilər. Beləliklə, Böyük Səlcuqilər dövləti yarandı. İnzibati idarəçilik bütövlüklə yerli məmurların üzərinə qoyuldu. Səlcuq dövlətinin çiçəklənməsi dövründə məşhur vəzir Nizam əl-Mülk öz inzibati fəaliyyətini genişləndirib, şərti pay torpaqlarını - iqtanı müxtəlif adamlara paylamaqla, vergitoplama sistemini geniş miqyasda dövlətin hərbi təşkilatları ilə bağlamağa cəhd göstərdi. Bu dövrdə Səlcuq dövləti bir o qədər də möhkəm və qüvvətli birləşmə deyildi: ona daxil edilən ölkə və əyalətlərin iqtisadi və etnik əlaqələr baxımından ümumiliyi çox az idi. Ali hakimiyyətin nüfuzu yüksəkdə dururdu, ancaq səlcuqilərin tabeliyində olan yerlər onlann nəslinin şəxsi mülkiyyəti sayılırdı və sultanın yaxın qohumlarının taxt-taca yiyələnmək uğrunda qaldırdığı qiyamlar həm Alp Arslanın, həm 3 də Məlik şahın dövründə dönə-dönə baş qaldınrdı. Məlik şahm ölümündən (1092) sonra belə ara müharibələri yeddi il davam etdi. Son "Böyük" Səlcuq sultanlannın hakimiyyəti dövrü (1092-1157) get-gedə mahiyyətcə bir-birindən asılı olmayan Ayrı-ayrı sultanlıqlara parçalanan Səlcuq dövlətinin tənəzzül dövrü idi. Bu müstəqil sultanlıqlar da, öz növbəsində, tamamilə yeni tip dövlətlərin yaran-masına gətirib çıxarmışdı ki, bu yeniliklərin də yaradıcılan Səlcuq sultanlannm keçmiş kölələri (məmlük) idilər. Həmin dövlətlərin hakimləri adətən səlcuqilərin vəliəhd şahzadələrinin (məliklərin) tərbiyəçilərindən olurdu ki, onlara da "atabəy" ("ata-hakim") deyirdilər. Zaman keçdikcə atabəylər qüvvətlənir, qəyyumluğunda olan və yalnız adda başçısı sayılan sultanların dövlətinin taleyinin əsil həlledicilərinə çevrildilər. Sultanlar isə hakimiyyətlərinin yalnız xarici əlamətlərini özlərində saxlamışdılar. Belə ki, onlann adlan sikkələr üzərində döyülür, cümə xütbələrində çəkilirdi. XII əsrdə bir neçə belə dövlət var idi: Azərbaycan atabəyləri (Eldənizlər), Mosul atabəyləri (Zəngilər), Fars atabəyləri (Salqarilər), Kirman atabəyləri (Qutluqxanlar), Luristan atabəyləri (Xəzərəsbilər) dövləti və s. Atabəy dövlətlərindən başqa, XII əsrdə Rum səlcuqiləri, Xarəzmşahlar, Ərtuqilər, Buveyhilər və b. qüvvətlənib müstəqil dövlətlərə çevrilmişdilər. Səlcuq hakimiyyəti dövründə Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin iqtisadi və ictimai həyatında, xüsusən feodal torpaq mülkiyyəti formasının yeni növlərinin inkişafında bir sıra yeni münasibətlər yaranmışdı. Bu dövr həm də həmin ərazinin bir sıra ölkələrində etnogenetik dəyişmənin ən mühüm mərhələlərındən bırmı təşkil edir və buna görə də tarixçilərin marağını özünə cəlb edir. Ancaq qeyd edilən dövrün ictimai-iqtisadi və siyasi tarixinin öyrənilməsi bir sıra çətinliklərlə, birinci növbədə mənbələrin yarımçıq və qeyri-kafi araşdırılması ilə bağlıdır. Səlcuq dövlətinin yaranmasınadək Yaxın və Orta Şərqdə ərəb və fars dillərində tarixşünaslığın inkişafı özünü göstərir, ölkələrin və sülalələrin tarixinə aid əsərlər yazılırdı.1 Ancaq təkcə Səlcuq sultanlarına aid olan hər hansı bir tarix əsərlərinin yazılıb-yazılmadığını dəqiq söyləyə bilmərik. Səlcuq dövlətinin ilkin tarixini yenidən dəqiq bərpa etmək üçün tarixçilərin istifadə etdiyi təsviri xarakterli qaynaqların böyük bir hissəsi XII əsrin ikinci yarısına və XIII əsrin başlanğıcına aiddir2. Onlar haqqında məlumat aşağıda veriləcəkdir. Bu əsərin mövzusu olan Azərbaycan atabəyləri dövlətinin tarixinə gəldikdə isə, deyə bilərik ki, ona aynca həsr edilmiş heç bir toplu qaynağa rast gəlməmişik3. Buna görə də biz ara məlumatları əsasən İraq Səlcuqilərinin və ona qonşu 1 H.A.R.Kibb. Müsəlman tarixşünaslığı, səh. 133-140. Burada və sonralar müəlliflərin və göstərilən əsərlərinin adı qısaca yazılacaqdır (başqa məlumat üçün ədəbiyyat siyahısına bax). 2 Səlcuq dövrünə aid tarixi əsərlər haqqında bax: C.L.Cahen. The Historiography. 3 Mənbələrdə Fəxrəddin Əbül Fəzl ibn əl-Müsənna ət-Təbrizinin (1185-ci ildə ölmüşdür) bizə gəlib çatmayan "Azərbaycan tarixi" əsərinin adı göstərilir, ancaq onun məzmunu haqqmda heç bir məlumat yoxdur. 4 dövlətlərin tarixinin əsas yönləri yazılmış mənbə və ədəbiyyatdan toplamalı olduq1. XII əsrin ikinci yarısında baş verən siyasi hadisələr haqqındakı məlumatların bizə gərəkli olan əsas qaynağı İzzəddin Əbül Həsən Əli ibn Məhəmməd ibn əl-Əsirin (1160-1233) məşhur çoxcildli əsəri - Əl-Kamal fi-t-tarix ("Mükəmməl tarix") olmuşdur. İbn əl-Əsir tarixi hadisələri ətraflı verməkdə və onları qərəzsiz düzgün qiymətləndirməkdə orta əsr ərəbdilli tarixçilər, o cümlədən öz müasirləri arasmda başqalanndan daha çox tanımr. Elə buna görə də, onun əsəri orta əsr tədqiqatçılan - şərqşünasları arasında diqqət mərkəzindədir. Bizim mövzu üçün ibn əl-Əsirin Mosul atabəyləri tarixinə həsr edilmiş ikinci əsəri də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Görkəmli müsəlman alimi - ənənələri yaxşı bilən, tarixçi, hanbaliliyin təbliğatçısı Əbül Fərəc Əbdürrəhman ibn əl-Cövzinin (1114-1200) Əl-Muntəzəm fi tarix əl-muluk və-l-umam ("Hökmdarların və millətlərin tənzimləşdirilmiş tarixi") əsərində maraqlandığımız dövrün hadisələrinin həddən artıq yığcam verilməsinə baxmayaraq, bizim üçün heç də az əhəmiyyət kəsb etmir. Bu əsər xilafətin 1179-cu ilə qədərki tarixini illər üzrə ardıcıl təqdim edir. Hər ildə baş verən hadisələr ardıcıl göstərilməklə yanaşı, həmin ildə vəfat etmiş tanınmış adamların haqqında da yığcam məlumat verilir. Araşdırdığımız dövrün tarixşünaslığında ibn əl-Cövzinin nəvəsi, Sibt ibn əl- Cövzi adı ilə daha çox tanınan Şəmsəddin Əbül Müzəffər Yusuf ibn Qız oğlu (1185- 1256) xüsusi yer tutur. Onun öz babasının əsərinin nümunəsində tərtib etdiyi məşhur Mirat əz-zaman fi tarix əl-əyan ("Görkəmli adamların tarixinə aid zamanın güzgüsü") əsəri "dünyanın yaranmasından" 1256-cı ilədək hərtərəfli salnamədir. Sibt ibn əl- Cövzinin bu salnaməsində hər ilin mühüm hadisələri nəzərə çatdınlır və həmin ildə vəfat edən tanınmış şəxslərin adlan əlifba sırası ilə düzülərək, hər biri haqqında biblioqrafik məlumat verilir. Məlumatlar adətən başqa müəlliflərin əsərlərindən toplanmış materiallarla sübut edilir. İbn Xəllikan (1211-1282) yazır ki, o, "Dəməşqdə Sibt ibn əl-Cövzinin əsəri "Mir'at əz-zaman"ın hər biri müəllifin öz əli ilə yazılmış qırx cilddən ibarət əlyazmasını görmüşdür"2. Çox təəssüf ki, bu qiymətli əsərin cildlərinin çoxu itmiş, ancaq qalan və çap edilmiş 8-ci cildi 1101-1256-cı illərin hadisələrini özündə əks etdirir və tədqiqatçılara böyük əməli kömək göstərir. Salnamə tipli ümumtarix mənbələrindən başqa, Səlcuq sultanlarından Mahmud ilə Məsudun və Xəlifə əl-Müstərşid-Billahın vəziri Ənuşirvan ibn Xalid ibn Məhəmməd əl-Kəşaninin (1138-ci ildə ölmüşdür) xatirələri XI-XII əsr Azərbaycan tarixini tədqiq edənlərin marağını özünə cəlb edir. Bu əsər farsca yazılmış və müəllif tərəfindən Futur zaman əl-sudur və sudur zaman əl-futur ("Vəzirlər dövrünün 1 Bu və hər hansı bir mənbənin çapdan buraxılma məlumatlan üçün ədəbiyyat siyahısına bax. 2 İbn Xəllikan, IV, səh.122-123. 5 tənəzzülü və tənəzzül dövrünün vəzirləri") adlandırlmışdır. O, Sultan Məlik şahın hakimiyyəti (1072-1092) illərindən Sultan II Toğrulun ölümünə (1134) qədərki dövrü əhatə edir və əsərin orijinalı bizə gəlib çatmamışdır. İmadəddin Məhəmməd ibn Məhəmməd əl-Katib əl-İsfahani (1201-ci ildə ölmüşdür) bu xatirələri ərəbcəyə çevirmiş, onları ilk Səlcuqilərə aid giriş fəsilləri ilə təkmilləşdirmiş, dolğunlaşdırmış və onu iki dəfə ardıcıl davam etdirmişdir: birinci dəfə, əsərin özünün yazılmasından tərcüməsinə (1183) qədərki hadisələri, ikinci dəfə isə İraq səlcuqilərinin son sultanı III Toğrulun ölümünə (1194) qədərki dövrə aid hadisələri qələmə almışdır. İmadəddin İsfahani bu əsərini Nüsrat əl-fatra və usrat əl-fitra ("Yorğunluqda yardım və məxluğun sığınacağı") adlandırmışdır. Bu əsər Paris Milli kitabxanasında saxlanan yeganə əlyazma nüsxəsi ilə məşhurdur və indiyədək çap edilməmişdir. Ancaq oxucular bu əsərlə Qavaməddin Əbu İbrahim əl-Fəth ibn Əli əl-Bundari əl-İsfahani Münşinin (sentyabr, 1190-sentyabr, 1245)1 ixtisar etdiyi variantdan tanış ola bilərlər. Fəth əl-Bundari bu əsəri Zubdat ən-Nusra və nuhbət əl-Usra ("Yardımın qaymağı" və "Sığınacaq"dan seçmə) adlandırmışdır. Əl-Bundari "Zubdat"ın girişində yazır ki, o, "bütün tarixi cizgiləri, bütün dəlilləri və hətta İmadəddinin dil gözəlliyinin ən yaxşı incəliklərini" saxlamışdır. Onun bu dediklərinə necə əməl etdiyini V.R.Rozen Bizans imperatoru Roman Diogenin Malazgirt döyüşündəki məğlubiyyətinə aid fraqmentləri tutuşdurmaq əsasında yoxlamış və belə nəticəyə gəlmişdir ki, "Əl-Bundari, doğrudan da, gərəkli olan heç bir şeyi ötürməmiş, yalnız bir sıra deyimləri (ifadələri) azacıq dəyişdirməklə kifayətlənmişdir"2. Sonuncu İraq - səlcuq sultanlarından Arslan şah və III Toğrulun hakimiyyəti dövründə sultanların yanında xidmət edən bir sıra şəxslərin Səlcuqilər və Azərbaycan atabəylərinin xronoloji tarixinə aid fars dilində yazdıqları əsərlər meydana gəlmişdir. Bu cür əsərlərdən birinin - "Səlcuqnamə"nin müəllifı, Arslan şahın tərbiyəçi müəllimi Zahirəddin Nişapuri (1186-cı ildə ölmüşdür) olmuşdur. Bu əsərdə sultan III Toğrulun hakimiyyət başına gəlməsinə (1177) qədərki illərdə baş verən tarixi hadisələrdən bəhs edilir. Bu sultanın yanında isə İraq Səlcuqilərinin tarixinə aid başqa bir farsdilli əsərin müəllifı Əbu Bəkr Nəcməddin Məhəmməd ibn Əli Ravəndi xidmət etmişdir. Onun Rahət əs-südur və ayət əs-sürur ("Könüllər toxmaqhğı və sevinclər nəğməsi") əsəri 1199-cu ilə qədərki hadisələri nəzəre çatdınr. Həmin əsərin əsas hissəsi (Səlcuqilərin yüksəlməsindən III Toğrulun hakimiyyəti dövrünə qədər) Zahirəddin Nişapurinin material və məlumatlarına əsasən yazılmış, III Toğrulun hakimiyyəti və onun ölümündən sonrakı dövrə aid bölmələr isə müəllif tərəfindən 1 İbn əl-Fuvati, IV/4, səh.817-818. 2 В.Р.Розен. Арабские сказания о поражении Романа Диогена Адп-Арсланом, стр.120. 6 müstəqil yaradılmışdır. Ravəndi bu əsərində Azərbaycan Atabəylərinin hakimiyyəti altında olan İraq səlcuq sultanlığının daxili vəziyyətini ətraflı təsvir etmişdir. Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tarixini araşdırmaq üçün Sədrəddin Əbul Həsən Əli ibn Əbul Fəvaris Nasir ibn Əli əl-Hüseyninin Zubdat ət-tavarix [fi] əxbar əl- umara və-l-muluk əs-Səlcuqiyyə ("Səlcuq əmir və hökmdarlarından xəbərlər [verən] tarixlərin qaymağı") adh ərəbcə yazılmış əsəri olduqca maraqlı və əhəmiyyətlidir. Atabəy Özbəkin ölümü (1225) əl-Hüseyninin əsərində xatırlanan son tarixi hadisədir. Ancaq, ümumi götürüldükdə, əsasən 1194-cü ilə qədərki tarixi hadisələr əks etdirilmişdir. Çox güman ki, müəllif bu əsərini XIII yüzilliyin birinci rübündə yazmışdır. "Zubdat ət-tavarix" bütün bölmələri üzrə orijinal olmasa da, bununla yanaşı Səlcuq dövlətinin tarixinə aid başqa qaynaqlarda olmayan çoxlu əhəmiyyətli və maraqlı məlumatları özündə toplamışdır. V.V.Bartoldun "müsəlman tarixində ən qaranlıq səhifələr" dövrü adlandırdığı XII əsrin ikinci yarısında baş verən hadisələri müəyyənləşdirmək üçün "Zubdat ət-tavarix"in xəbərləri xüsusilə qiymətlidir. "Zubdat ət-tavarix"də biz Azərbaycan Atabəyləri və onların Səlcuq sultanları ilə qarşılıqlı münasibətləri haqqında qiymətli nadir xəbərlərə, Atabəylərin və Səlcuqilərin hərbi qüwələrinə qarşı gürcülərlə Şirvanşahların ittifaqına dair məlumatlara rast gəlirik. Sədrəddin əl-Hüseyninin bu əsəri Qafqaz və Şimali İranın tarixinə, həmçinin Abbasilər xilafətinin XII əsrin sonundakı tarixinə aid əsas mənbələrdən biridir. Bu sahədə onun məlumatları əvəzsizdir və ilk qaynaqdan verilən xəbərlərdir. İbn İsfəndiyarın Tarix-i Təbəristan ("Təbəristan tarixi") əsərində sonuncu İraq - səlcuq sultanı III Toğrul və 1216-cı ilə qədər Azərbaycan Atabəyləri haqqında da məlumatlar toplanmışdı. Bu əsərin II cildinin son üç fəsli Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tarixini araşdıranlar üçün xüsusilə zəruridir. Burada Atabəylərin Xarəzmşahlarla münasibətlərinə dair elə materiallar vardır ki, onlar başqa qaynaqlarda yoxdur. İbn İsfəndiyarın öz hamisinin və onun qardaşı Qızıl Arslanın ölümündən sonra Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin həyatında fəal rol oynayaraq, bu dövlətin tarixində "Məmlük" dövrü adlanan bir dövrün başlanğıcını qoyan atabəy Cahan Pəhləvanın məmlüklərinə aid məlumatları xüsusilə maraqlıdır. Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tarixinin son illərini öyrənmək üçün Xarəzmşahların son nümayəndəsi Cəlaləddin Manqburnunun katibi Şihabəddin Məhəmməd ibn Əhməd ibn Əli ibn Məhəmməd əl-Münşi ən-Nəsəvinin (1249-cu ildə ölmüşdür) "Sultan Cəlaləddin Manqburnunun tərcümeyi-halı" əsəri birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. Ən-Nəsəvinin əsəri xatirə ədəbiyyatı növündə olub, yaxın keçmişin hadisələri haqqında onların iştirakçısı olan müəllifin verdiyi məlumatların toplusudur. Onun xatirələri, əsasən, on beş ildən bir az artıq dövrü (1214-1231) əhatə edir və böyük bir hissəsi sonuncu Xarəzmşahın Zaqafqaziyada və onunla qonşu ölkələrdəki fəaliyyət dövrünə (1225-1231) həsr edilmişdir. 7 Monqolların ilk dağıdıcı yürüşündən sonra Şimali İranın və Azərbaycanın əhalisi Cəlaləddin Manqburnunu monqolların rəqibi sayaraq, müəyyən qədər öz ümidlərini ona bağlamağa başladılar. Xarəzmşahın özü isə hər vasitə ilə göstərirdi ki, onun siyasətinin əsası monqollarla mübarizədədir. Ancaq monqol dəstələri müvəqqəti olaraq çəkilib getmişdi, Cəlaləddin isə hərbi əməliyyatları əsasən onlara qarşı deyil, Qafqaz və Kiçik Asiya ölkələrindəki feodal hakimlərin qonşularına qarşı aparırdı. Bunun da nəticəsində feodallar ona qarşı ittifaq düzəltmişdilər. Qafqaz ölkələrini tutmaq siyasətinə bəraət qazandırmaq üçün Xarəzmşah çox asanlıqla belə bir bəhanə tapmışdı: belə ki, atabəy Özbək özünü Xarəzmşah Məhəmmədin vassalı sayırdı və bundan istifadə edib, Azərbaycanda möhkəmlənən Cəlaləddin 11-12 monqol yürüşlərində zəifləyən Gürcüstana qarşı dağıdıcı müharibəyə başladı1. Sonuncu Azərbaycan Atabəyləri - Özbək və onun oğlu Xamuş, Xamuşun nəvəsi Nüsrətəddin Əbu Bəkr haqqında və onlann fəaliyyəti, ismaililər, xarəzmşahlar və monqollarla qarşılıqlı münasibətləri haqqında məlumatlar bizə Ata Malik Cüveyninin (1226-1283) Tarix-i Cahanquş ("Cahangirin tarixi") əsərində və Rəşidəddin Fəzlullahın (1247-1318) Cəmi ət-tavarix ("Tarixlər toplusu") adlı geniş əhatəli əsərində gəlib çatmışdır. Bu sonuncu əsərə monqolların Qafqaz müdaxiləsinə dair daha qədim müəlliflərin əsərlərindən materiallar daxil edilmişdir. Minhacəddin Cüzcaninin (1193-cü ilə yaxın anadan olmuşdur) Tabaqati Nasiri ("Nasir təbəqələri") əsərində Azərbaycan Atabəyləri sülaləsinin bir neçə nümayəndələri haqqında ümumi, hərdənbir isə doğru olmayan məlumatlar verilir, ancaq bu məlumatlarda elə səciyyəvi cəhətlərə rast gəlinir ki, onlar başqa müəlliflərin əsərlərində yoxdur və bu baxımdan, şübhəsiz, maraq doğurur. Tədqiqat zamanı Yaqut Həməvinin (1179-1229) Mucəm əl-buldan ("Ölkələrin əlifba ilə sıralanması"), Zəkəriyyə Qəzvininin (1203-1283) Asar əl-bilad və əxbar əl-ibad ("Ölkələrin abidələri və məbudların xəbərləri"), XIII əsrin naməlum müəllifinin Əcaib əd-dünya ("Dünyamn möcüzələri") və Həmdullah Qəzvininin (1281- ci ilə yaxın doğulmuşdur) Tarixi qozide ("Seçilmiş tarix") əsərinin üçüncü bölməsi kimi coğrafi əsərlərdən də istifadə edilmişdir. Bu yazılı abidələrdəki materiallar araşdırılan dövrdəki şəhərlərin ictimai quruluşu, Azərbaycan Atabəyləri dövlətində şəhər həyatı, sənətkarlıq və ticarət haqqında təsəvvür yaratmağa imkan vermişdir. Rəsmi sənəd və yazışma topluları istifadə etdiyimiz mənbələrin ayrıca bir bölümünü təşkil edir. Bu mənbələr üzrə Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin inzibati idarə quruluşunu az-çox dərəcədə müəyyənləşdirmək, idarə orqanlarının səlahiyyətləri, 1 Ən-Nəsəvinin əsəri rus dilinə tərcümə edilmişdir. Ədəbiyyat siyahısına bax. 8 xəzinə vergilərinə aid və sairə terminlər haqqında təsəvvür əldə etmək mümkündür. Sözün yığcam mənasında desək, bizim mövzu üçün bu toplular geniş materiallar vermir, ancaq Ayrı-ayrı sənədlərdən araşdırıb üzə çıxarılan məlumatlar Atabəylər dövlətindəki inzibati idarənin işi haqqında mühakimə yürütməyə imkan yaradır. Bu cür sənədlər H.Hortsun Böyük Səlcuqilər və Xarəzmşahların dövlət idarəçiliyinə aid əsərində1, O.Turanın2 "Türkiyə Səlcuqlarına aid rəsmi sənədlər" kitabında vardır. Xarəzmşah Təkişin atabəy Cahan Pəhləvana göndərdiyi bir neçə məktubun mətni, Təkişin sarayında yazışma dıvanının ağası Bəhaəddin Məhəmməd əl-Bağdadinin (1192-ci ilə yaxın ölmüşdür) tərtib etdiyi məcmuədə toplanmışdır3. Biz tədqiqat əsərimizə həmçinin ədəbi əsərlərdən materiallar da cəlb etmişik. Bunlar əsas etibarilə yaradıcılıqları tədqiq edilən dövrə təsadüf edən şairlərin qəsidə və şeir parçalarıdır. Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani və başqa şairlərin əsərlərində tarixçi üçün mühüm olan hadisələrin xatırlanması, hökmdarların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi özünə məxsus yer tutur, müxtəlif vəzifə titullan göstərilir, Ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin xidməti və saraydakı mövqeyi qeyd edilir. Ancaq təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycanın bizi maraqlandıran dövrdəki ədəbiyyat tarixinin tədqiqatçıları şairlərin, xüsusən Xaqani, Fələki, Mücirəddin Beyləqani kimi dahilərin yaradıcılığını tarixi şəraitlə bağlı şəkildə hələlik lazımi dərəcədə öyrənməmişlər. Biz XII əsr Azərbaycan tarixini araşdırarkən, erməni dilində yazan yerli müəlliflərin, o cümlədən gəncəli Mxitar Qoş, gəncəli Kirakos, Vardan və zəngəzurlu Stepannos Orbelianın əsərlərindən, eləcə də gürcü salnamələrinin məlumatlarından geniş istifadə etmişik. Hələ indiyə kimi, Azərbaycanın XI əsrin ikinci yansı və XII əsr tarixinin zəmanəmizə qədər gəlib çatan mənbələr toplusunun araşdırılması əsasında təqdim edilməsinə təşəbbüs göstərilməmişdir. Orta əsrləri öyrənən Azərbaycan tarixçilərinin, xüsusən Ə.Ə.Əlizadə və R.A.Hüseynovun4 Səlcuq hakimiyyəti dövründə ictimai-iqtisadi inkişafa və bu dövrün bütünlükdə Cənubi Qafqaz tarixi üçün əhəmiyyətinə dair məsələlərin qoyuluşunda xidmətləri qeyd edilməlidir. R.A.Hüseynov Səlcuq dövlətinin tarixinə aid ayrı-ayrı məsələlər üzrə bir sıra məqalələr çap etdirmiş, Səlcuqilərin tarixindən bəhs edən Suriya mənbələrini üzə çıxarıb, onları tədqiqata cəlb etmişdir. Ancaq adlan çəkilən alimlərin əsərləri, eləcə də başqa mütəxəssislərin XI-XII əsr Azərbaycan tarixinə həsr edilmiş əsərlərinin tək-tək səhifələri üzrə ölkələrin maraqlandığımız dövrdəki ictimai-iqtisadi və siyasi inkişafının əsas cəhətləri haqqında vahid və müəyyən 1 H.Horst. Die Staatverwaltung der Grosselguyen und Horazmasahs (1038-1231). Wiesbaden, 1964. 2 O.Turan. Türkiye Selcuklulari hakkinda resmi vesikalar. Ankara, 1958. 3 Ал-Багдади. Ат-Тавассул ила-т-тарассул. Изд. Ахмада Бахманйара.Тегеран, 1315. 4 Ədəbiyyat siyahısına bax. 9 dərəcədə tam təsəvvür yaratmaq olmaz. Bundan əlavə, qeyd etmək lazımdır ki, haqqında danışdığımız tədqiqatlar daha çox farsdilli mənbələrə əsaslandırılmış, tarix mənbələrinin əsasını təşkil edən ərəbdilli abidələrin isə tərcümələrindən istifadə edilmişdir ki, bunlarm da bəziləri ya dəqiq deyil, ya da yanmçıqdır. Bu mövzu ilə əlaqədar məsələlərə açıq-aydın qeyri-elmi münasibət bəslənməsi hallarına ötəri yanaşmaq olmaz. Belə ki, Ermənistanın XIII-XIV əsr tarixinə aid əsərinin1 çox hissəsini Ermənistanla qonşu ölkələrin ictimai-iqtisadi tarixi üzrə tədqiqatçıların, xüsusən İ.P.Petruşevski və Ə.Əlizadənin əsərlərindəki nəticələri götürmək əsasında yazan L.O.Babayan mənbələrin məlumatlarını özbaşına dəyişdirməyə can atır. Müasir ərəb tarixçilərindən misirli Abd əl-Munim Həsənayenin İran və İraq Səlcuqiləri haqqında, İraq alimləri Hüseyn Əminin ("Səlcuqilər dövründə İraq tarixi"), Rəşid əl-Cəmilinin ("Mosul Atabəyləri dövləti İmadəddin Zəngidən sonra"), Suadi Abd Məhəm-məd ər-Ruveyşdinin ("Mosul əmirliyi Bədrəddin Lülünün hakimiy- yəti dövründə")2 əsərləri Səlcuq dövlətinin və Mosul Atabəyləri dövlətinin tarixinin öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Bu əsərlərdə xilafətin Səlcuq hakimiyyəti dövründəki siyasi tarixi nəzərdən keçirilir, inzibati idarəçiliyə, təhsil sisteminə, şəhər həyatına və başqa məsələlərə diqqət verilir. Bütün bunlar bir daha göstərir ki, ərəb ölkələrinin orta əsrlər üzrə tədqiqatçıları Səlcuqilərin hakimiyyəti dövründəki məsələlərlə yaxından maraqlanmışlar. Biz tədqiqatımızda Qərbi Avropa şərqşünasların qeyd edilən məsələlərə aid əlimizə gəlib çatan bütün əsərlərini nəzərə almışıq. Bu tədqiqatlar içərisində Klod Kaenin həmin dövrün sosial münasibətlərinə və Səlcuqilərin tarixşünaslığına, E.Lembtonun inzibati quruluşa və müxtəlif təbəqələrin mövqeyinə, H.Horstun Səlcuqilər və Xarəzmşahlar dövründə idarəçiliyin və kargüzarlığın təşkilinə, V.F.Minorskinin mənbəşünaslığa aid əsərləri, o cümlədən kollektiv yazılmış əsərlər, birinci növbədə İranm "Kembric tarixi" (V cild) daha mühüm və əhəmiyyətli tədqiqatlardır. Bır sıra orta əsr tarix əsərlərini türk dilinə çevirən, Səlcuq dövlətinin tarixi ilə bağlı müxtəlif məsələlərə aid çoxlu monoqrafiya və məqalələr çap etdirən türk alimləri Səlcuq dövrü tarixinin hərtərəfli öyrənilməsinə kömək göstərən böyük işlər görmüşlər. Xüsusən, O.Turanın Rum səlcuqilərinin tarixinə, M.A.Keymenin "Böyük" Səlcuq sultanlarının hakimiyyəti haqqında, İ.Kafəsoğlunun Xarəzmşahlar tarixinə aid əsərlərində və başqa yazılarda zəngin tarixi məlumatlar verilmişdir. Monoqrafiyanın müəllifi belə hesab edir ki, əsərdə çatışmazlıq nəzərə çarpmır və o, Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tarixi ilə bağlı olan bütün sorğulara cavab verə bilir. Başqa məsələlərlə müqayisədə siyasi hadisələr tarixinin 1Л.О.Бабаян.Социально-экономическая и политическая истории Армении в XIII-XIV BB. M., 1969. 2 Ədəbiyyat siyahısına bax. 10