AVRUPA BİRLİĞİ FONLARI YARDIMIYLA FİNANSE EDİLEN ULAŞTIRMA PROJELERİNİN MALİYET-FAYDA ANALİZİ MUSTAFA SAİD DÜZ AVRUPA BİRLİĞİ UZMANLIK TEZİ Bu uzmanlık tezinde öne sürülen fikirler eserin yazarına aittir; Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı’nın görüşlerini yansıtmaz. AĞUSTOS 2014 Nilüferime… TEZ JÜRİSİ Mustafa Said DÜZ tarafından hazırlanan “Avrupa Birliği Fonları Yardımıyla Finanse Edilen Ulaştırma Projelerinin Maliyet-Fayda Analizi” adlı bu tezin AB Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Hasan Tevfik ÖZKORKMAZ Tez Danışmanı Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği ile Avrupa Birliği Uzmanlık Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : ...…………. Üye : …………… Üye : …………… Üye : …………… Üye : …………… Tarih : ..../…/……… Bu tez, Ulaştırma Bakanlığı Avrupa Birliği Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini hazırlarken uyacakları AB Uzmanlığı Tez Hazırlama Yönergesi ile belirlenen kurallara uygundur. i YETERLİK SINAV KURULUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgileri akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. Adı, Soyadı : Mustafa Said DÜZ İmza : ii ÖZ AVRUPA BİRLİĞİ FONLARI YARDIMIYLA FİNANSE EDİLEN ULAŞTIRMA PROJELERİNİN MALİYET-FAYDA ANALİZİ Düz, Mustafa Said Avrupa Birliği Uzmanlığı Tezi Ağustos 2014, 128 sayfa Bu tezde, Avrupa Birliği tarafından Birliğe üye ve aday olan ülkelere sağlanan mali yardımlarla gerçekleştirilen ulaştırma projelerinde ihale sürecinden önce gerçekleştirilmesi zorunlu olan aşamalardan biri olan maliyet-fayda analizinin nasıl yapılması gerektiğinden ve bu analiz yapılırken dikkat edilmesi gereken hususlardan bahsedilmektedir. Bu bağlamda, öncelikle AB’ye aday ülkelere AB birliği tarafından sağlanan mali yardım aracı olan IPA’dan (Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı) ve IPA 3. Bileşeni altında mali yardım sağlanan ve T.C. Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı tarafından yürütülmekte olan Ulaştırma Operasyonel Programından bahsedilmekte ve ardından maliyet-fayda analizi ile ilgili genel geçer teorik bilgilere yer verilmektedir. Ardından ise, Avrupa Birliği mali yardımlarından faydalanması öngörülen ulaştırma ve diğer yatırım projelerinin maliyet-fayda analizlerinin gerçekleştirilmesinde dikkate alınması gereken Avrupa Birliği’nin ilgili mevzuatı ve ulaştırma ve diğer yatırım projelerinin maliyet-fayda analizinin nasıl yapılacağını gösteren kılavuz niteliğinde olan belgelerinden derlenmiş olan bilgiler paylaşılmaktadır. Son olarak ise, Türkiye’de Avrupa Birliği mali yardımlarıyla finanse edilen bazı ulaştırma projelerinin maliyet-fayda analizleri incelenmekte ve bu analizlerden çıkartılması gereken dersler paylaşılmaktadır. Anahtar Kelimeler: IPA (Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı), Ulaştırma Projeleri, Maliyet-Fayda analizi (MFA), Yatırım Projeleri Maliyet-Fayda Analizi Kılavuzu, Ulaştırma Operasyonel Programı, Finansal Net Bugünkü Değer (FNBD), Ekonomik Net Bugünkü Değer (ENBD), duyarlılık analizi, risk analizi. iii ABSTRACT COST-BENEFIT ANALYSIS of TRANSPORT PROJECTS CO-FINANCED by EUROPEAN UNION FUNDS Düz, Mustafa Said European Union Expertise Thesis August 2014, 118 pages This thesis studies the Cost-Benefit Analysis which should be carried out before the tendering stage of transport projects benefiting European Union funds whose aim is to financially support EU Member States and to integrate candidate countries to the EU. Within this context, first of all, general information on IPA (Instrument for Pre-Accession Assistance) and then more specifically information on IPA 3rd component is given. Following that, information on Transport Operational Programme carried out by the Ministry of Transport, Maritime Affairs and Communications of Turkey is shared. Later on, general theoretical information on CBA is given. Following that, EU’s legal regulations regarding CBA of transport and other investment projects planned to benefit EU financial assistance are mentioned. Then, information derived from EU’s guidance documents on how to carry out CBA of infrastructure projects foreseen to benefit EU financial instruments is given. Furthermore, relevant issues that require special attention is mentioned. Lastly, CBA of some transport projects in Turkey which have been funded with EU funds are examined and lessons to be learnt from these analysis is shared. Keywords: IPA (Instrument for Pre-Accession Assistance), 3rd component, Transport projects, CBA (Cost-Benefit Analysis), Guide to Cost-Benefit Analysis of Infrastructure Projects, Transport Operational Programme, Financial net present value (FNPV), Economic net present value (ENPV), sensitivity analysis, risk analysis. iv İÇİNDEKİLER TEZ JÜRİSİ ....................................................................................................................... i YETERLİK SINAV KURULUNA BEYAN ................................................................. ii ÖZ .................................................................................................................................... iii ABSTRACT ..................................................................................................................... iv İÇİNDEKİLER ................................................................................................................ v TABLOLAR ................................................................................................................. viii ŞEKİLLER ...................................................................................................................... ix KISALTMALAR ............................................................................................................. x 1. BÖLÜM ..................................................................................................................... 1 GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 1.1. Tezin Amacı .................................................................................................. 3 1.2. Tezin Kapsamı ................................................................................................... 3 2. BÖLÜM ..................................................................................................................... 5 KATILIM ÖNCESİ MALİ YARDIM ARACI (IPA) ve ULAŞTIRMA OPERASYONEL PROGRAMI ...................................................................................... 5 2.1. IPA (Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı) Nedir? ......................................... 5 2.2. IPA 3. Bileşeni – Bölgesel Kalkınma ............................................................ 6 2.3. Ulaştırma Operasyonel Programı .................................................................. 6 2.4. Proje Başvuru Süreci ................................................................................... 10 3. BÖLÜM ................................................................................................................... 12 MALİYET-FAYDA ANALİZİ ..................................................................................... 12 3.1.1. Maliyet-Fayda Analizi Süreci .................................................................. 14 3.2. Maliyet ve Faydaların Tahmini ................................................................... 14 3.3. Finansal Fayda ve Maliyetler ...................................................................... 15 3.4. Ekonomik Maliyetler ve Faydalar ............................................................... 15 3.5. Zaman ve İndirgeme .................................................................................... 16 3.6. Risk ve Belirsizlik ....................................................................................... 16 3.7. Gelecekle İlgili Maliyet ve Faydaların Doğru Tahmin Edilmesi ................ 17 3.8. Avrupa Birliğinde Yatırım Projelerinin Maliyet-Fayda Analizi ................. 17 3.8.1. Avrupa Birliği’nin Maliyet-Fayda Analizi ile İlgili Kılavuz Niteliğinde Belgeleri .................................................................................................................... 19 3.8.2. Proje Kavramı ............................................................................................ 20 v 3.8.3. Maliyet-Fayda Analizi ve Büyük Projeler ................................................. 21 3.8.4. Maliyet-Fayda Analizinin Aşamaları ......................................................... 23 3.8.4.4. Finansal Analiz ....................................................................................... 31 3.8.4.5. Ekonomik Analiz .................................................................................... 42 3.8.4.6. Risk Analizi ............................................................................................ 50 4. BÖLÜM ................................................................................................................... 58 AB MALİ YARDIM ARAÇLARIYLA DESTEKLENEN ULAŞTIRMA PROJELERİNİN MALİYET-FAYDA ANALİZİ ...................................................... 58 4.1. Ulaştırma Projelerinin Hedefleri ................................................................. 58 4.2. Proje Tanımı ................................................................................................ 59 4.3. Fizibilite ve Opsiyon Analizi ...................................................................... 60 4.3.1. Talep Analizi .............................................................................................. 60 4.3.2. Opsiyon Analizi ......................................................................................... 62 4.3.3. Fiyatlama Politikası .................................................................................... 63 4.4. Finansal Analiz ............................................................................................ 64 4.5. Ekonomik Analiz ......................................................................................... 65 4.6. Sosyal Faydaların Hesaplanması ................................................................. 68 4.7. Risk Değerlendirmesi .................................................................................. 71 4.8. Avrupa Birliği Fonları Yardımıyla Finanse Edilen Yüksek Hızlı Tren Yatırımlarının Maliyet-Fayda Analizi .................................................................... 71 4.8.1. Maliyetler ................................................................................................... 72 4.8.2. Faydalar ...................................................................................................... 72 4.8.3. Ekonomik Net Bugünkü Değer .................................................................. 72 4.9. Avrupa Birliği Fonları Yardımıyla Finanse Edilen Liman Projelerinin Maliyet-Fayda Analizi ............................................................................................ 73 4.9.1. Proje Tanımı ............................................................................................... 74 4.9.2. Fizibilite ve Opsiyon Analizleri ................................................................. 75 4.9.3. Finansal Analiz........................................................................................... 76 4.9.4. Ekonomik Analiz ....................................................................................... 77 4.9.5. Risk Değerlendirmesi ................................................................................. 77 5. BÖLÜM ................................................................................................................... 78 TÜRKİYE’DE IPA EŞ FİNANSMANIYLA GERÇEKLEŞTİRİLMEKTE OLAN ULAŞTIRMA PROJELERİNİN MALİYET-FAYDA ANALİZLERİ ........ 78 vi 5.1. Ankara-İstanbul Yüksek Hızlı Demiryolu Hattı Köseköy-Gebze Kesimi’nin Yeniden İnşası ve Rehabilitasyonu Projesi’nin Maliyet-Fayda Analizi ................ 78 5.1.1. Ankara-İstanbul Yüksek Hızlı Demiryolu Hattının Maliyet-Fayda Analizi 79 5.1.1.1. Metodoloji .............................................................................................. 79 5.1.1.2. Hesaba Katılan Seçenekler ..................................................................... 80 5.1.1.3. Geliştirme İçin Dikkate Alınan Seçenekler ............................................ 80 5.1.1.4. Trafik Analizi ......................................................................................... 80 5.1.1.5. Yatırım Maliyeti ..................................................................................... 82 5.1.1.6. Ekonomik ve Finansal Analizin Diğer Girdileri .................................... 83 5.1.1.7. Değerlendirme ve Sonuç ........................................................................ 88 5.2. Irmak-Karabük-Zonguldak Demiryolu Hattının Rehabilitasyonu ve Sinyalizasyonu ........................................................................................................ 89 5.2.1. Genel Metodoloji ....................................................................................... 89 5.2.2. Değerlendirilen Alternatifler ...................................................................... 89 5.2.3. Talep Tahmini ............................................................................................ 92 5.2.4. Yolcu Taşımacılığı ..................................................................................... 93 5.2.5. Yük Taşımacılığı ........................................................................................ 95 5.2.6. Finansal Analiz – Proje Finans Planı ......................................................... 97 5.2.7. Senaryolara Göre Fizibilite Analizi ......................................................... 104 5.2.8. Seçilen Senaryo ........................................................................................ 105 5.2.9. Finanslama Yapısı .................................................................................... 107 5.2.10. Duyarlılık Analizi ................................................................................. 111 5.2.11. Değerlendirme ve Sonuç ...................................................................... 112 6. BÖLÜM ................................................................................................................. 113 SONUÇ .......................................................................................................................... 113 KAYNAKÇA ................................................................................................................ 119 vii TABLOLAR Tablo 3.1 Finansal Analiz Tablosu ............................................................................ 33 Tablo 3.2 Sektörlere Göre Projeler ............................................................................ 34 Tablo 3.3 Faydalı ömrü 10 yıl olan bir projenin yıllara göre nakit akış örneği ......... 35 Tablo 3.4 Yıllara göre net işletme gelirleri ................................................................ 38 Tablo 3.5 Finansal getiri değerlendirmesi örneği ..................................................... 41 Tablo 3.6 Önceki programlama dönemlerinde AB mali yardımlarıyla gerçekleştirilen yatırım projelerinin gözlemlenmiş ekonomik iç getiri oranları .......................... 50 Tablo 3.7 Kritik değişkenlerin etki analizine bir örnek ............................................. 52 Tablo 3.8 Senaryo analizi örneği ............................................................................... 54 Tablo 5.1 Diğer modlardan çekilen trafik .................................................................. 81 Tablo 5.2 Yatırım takvimi .......................................................................................... 83 Tablo 5.3 Karabük-Zonguldak arasında yıllara göre trafik talebi .............................. 94 Tablo 5.4 IKZ hattının ulaştırma performansı ........................................................... 96 Tablo 5.5 Senaryoların yaşam döngüsü maliyetleri (LCC) ....................................... 99 Tablo 5.6 Yatırımın faydalı ömrü ve bakım oranları ............................................... 100 Tablo 5.7 Değişik senaryolara göre işletme maliyeti tasarrufları ............................ 101 Tablo 5.8 Tercih edilen senaryonun toplam maliyeti .............................................. 107 Tablo 5.9 Yatırım maliyeti yapısı ............................................................................ 108 Tablo 5.10 Yatırım takvimi ...................................................................................... 109 Tablo 5.11 Net gelirin hesaplanması ........................................................................ 110 Tablo 5.12 Trafikteki değişkenliklere uygulanan duyarlılık analizi ........................ 111 Tablo 5.13 Yatırım maliyeti değişkenliklerine uygulanan duyarlılık analizi .......... 112 viii