F. Paulsen i J. Waschke Sobotta Atlas anatomii człowieka Narządy wewnętrzne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy Opracowanie i redakcja naukowa wydania IV polskiego Witold Woźniak i Kazimierz S. Jędrzejewski www.e-sobotta.com e-sobotta nowy atlas Sobotty www.e-sobotta.com z dodatkowymi materiałami online w wersji angielskiej Aby uzyskać dostęp należy: r s otworzyć stronę: www.e-sobotta.com • zarejestrować się, podając swoje dane i hasło • wprowadzić kod Ważne informacje: Wszelkie dostępne w dodatku elektronicznym materiały (teksty i ryciny) znajdujące się na stronie: www.e-sobotta.com mogą być wykorzystywane jedynie Uwaga: książka z uwidocznionym przez osobę, która nabyła podręcznik. Dostęp online kodem nie podlega zwrotowi opiera się bowiem na zasadzie niepowtarzalnego kodu przypisanego tylko jednemu użytkownikowi. W związku z tym jakiekolwiek udostępnianie lub odsprzedawanie kodu innym osobom jest surowo zabronione. Surowo zabronione jest również korzystanie z zawartych w wersji elektronicznej danych przez biblioteki lub inne Z tą książką będziesz instytucje. umiał więcej! Ostrzeżenie! Zmiana hasła nie jest możliwa. W przy­ padku jego utraty dostęp do wersji elektronicznej Zakup atlasu zapewnia dostęp online atlasu zostanie natychmiast i bez dodatkowego do dodatkowych materiałów w języku ostrzeżenia zamknięty. angielskim: o ćwiczeń typu drag-and-drop ® wskazówek dotyczących preparo­ Oferta może ulec zmianie. wania określonych struktur anatomicznych y z u/ y uu V_____________________ J z Wskazówki dla czytelników Na początkowych stronach każdego rozdziału: o stosunki topograficzne ukazane na schematach struktur o krótka charakterystyka danego działu anatomii wraz z elementa­ o odsyłacze do tabel stawów, mięśni i nerwów znajdujących się mi anatomii topograficznej w oddzielnym zeszycie o uwagi kliniczne o wskazania powiązanych ze sobą rycin, tabel i tekstów o wskazówki odnoszące się do preparowania struktur anatomicz­ o uwagi kliniczne pomocne w przygotowaniu się do egzaminów, nych kolokwiów i zaliczeń o tematyczne listy przeglądowe, a w nich najistotniejsze hasła i za­ gadnienia Na końcowych stronach atlasu: o skróty W atlasie: o słownik pojęć anatomicznych o u góry każdej strony pasek menu informujący o tematyce rozdziału o szczegółowy skorowidz ° najważniejsze struktury anatomiczne na rycinach wyróżnione grubą czcionką Nowy sposób prezentacji anatomii Pasek menu odsyłający Narządy wewnętrzne klatki piersiowej seme - płuca - paetyk - do tematyki rozdziału Temat Ruca i jamy opracncwo Schemat struktury objaśniający położenie i płaszczyzny przekroju Wyróżnienia najważniej­ szych struktur anatomicznych na rycinie Opis ryciny i stosunków topograficznych Uwagi kliniczne pomocne w przygotowaniu się do egzaminów, kolokwiów Uwagi dotyczące i zaliczeń preparowania dostępne na stronie: www.e-sobotta.com W PIERWSZYM I TRZECIM TOMIE: 1 Ogólne pojęcia anatomiczne osie i płaszczyzny ciała -+ powierzchnia ciała rozwój -+ narządy ruchu -» u h naczynia i nerwy -» obrazowanie przyżyciowe powłoka wspólna c u r y d ą z ar 2 Tułów N . anatomia powierzchniowa -» rozwój -» szkielet -*• obrazowanie e n przyżyciowe -*■ mięśnie -» naczynia i nerwy -* topografia, grzbiet gruczoł z c mi sutkowy -*• topografia, brzuch i ściany brzucha o t a n a 3 Kończyna górna a ci anatomia powierzchniowa -* rozwój szkielet -*• obrazowanie przyżyciowe -» ę oj mięśnie -+ topografia -*■ przekroje p e n ól g O 4 Kończyna dolna 1 anatomia powierzchniowa -+ szkielet obrazowanie przyżyciowe -* m mięśnie -» topografia -» przekroje o T 8 Głowa przegląd -» kości i stawy -> mięśnie -> topografia -♦ naczynia i nerwy -*• nos -*■ usta i jama ustna -» gruczoły ślinowe 9 Oko rozwój oczodół kostny powieki -* narząd łzowy -> -* mięśnie oka -*■ topografia gałka oczna droga wzrokowa 10 Ucho y przegląd -* ucho zewnętrzne -*• ucho środkowe trąbka słuchowa -+ w o ucho wewnętrzne -» słuch i równowaga w r e n d a kł 11 Szyja u i a mięśnie -*• gardło krtań gruczoł tarczowy -> topografia yj z s , a w o Gł 12 Mózgowie i rdzeń kręgowy 3 anatomia ogólna -*• opony mózgowia i unaczynienie mózgowie przekroje -♦ m nerwy czaszkowe (mózgowe) -* rdzeń kręgowy o T Paulsen, Waschke Sobotta Atlas anatomii człowieka Narządy wewnętrzne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy Przedmowa do IV polskiego wydania Atlasu anatomii człowieka J. Sobotty Obecne 23. oryginalne wydanie Atlasu anatomii człowieka Johannesa So­ serwację trójwymiarowej budowy narządów i ich wzajemnego położenia, co botty opracowali profesorowie Friedrich Paulsen i Jens Waschke, uznani jest podstawą rozpoznania lekarskiego. Preparując zwłoki ludzkie, studenci pracownicy naukowi w zakresie morfologii (anatomii i biologii komórki), do­ stykają się z zagadnieniami umierania i śmierci oraz kształtują umiejętność świadczeni nauczyciele akademiccy i klinicyści. pracy w zespole, bardzo ważną w przyszłej pracy klinicznej. Atlas składa się z trzech tomów oraz załączonych oddzielnie, w formie kom­ Podkreślić należy, iż mimo zawartych w atlasie krótkich opisów, nie może pendium, tabel stawów, mięśni i nerwów. Tom pierwszy zawiera ogólne po­ on zastąpić podręcznika anatomii. Jest jednak przydatny w studiowaniu jęcia anatomiczne oraz opisy narządów ruchu, tom drugi obejmuje narządy przedmiotu, ułatwia bowiem zrozumienie budowy i topografii narządów wewnętrzne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy, a w tomie trzecim oraz przebiegu naczyń i nerwów. omówiono głowę i szyję, narządy wzroku, słuchu i równowagi oraz mózgo­ Do barwnych ilustracji anatomicznych dołączono wiele instruktywnych ob­ wie z nerwami czaszkowymi i rdzeń kręgowy. Do każdego tomu załączono razów tomografii komputerowej oraz magnetycznego rezonansu jądrowe­ krótki słownik objaśniający miana anatomiczne. Pod rycinami zamieszczone go, a także schematów i tabel. są krótkie opisy anatomiczne bardzo istotne w zajęciach prosektoryjnych Jesteśmy przekonani, iż obecne IV polskie wydanie Atlasu anatomii czło­ oraz przy powtarzaniu materiału. Ważne są także opisy rozwoju narządów wieka J. Sobotty, podobnie jak poprzednie wydania, stanie się wartościową oraz uwagi kliniczne, wyjaśniające przydatność anatomii w dyscyplinach kli­ pomocą w studiowaniu anatomii, a także w działalności klinicznej lekarzy, nicznych i motywujące do nauki anatomii. Wiadomości dotyczące rozwoju szczególnie specjalistów dyscyplin zabiegowych. Dołączone opisy anato­ wyjaśniają powstawanie wad wrodzonych w poszczególnych okresach ży­ miczne pod rycinami ułatwią powtarzanie materiału, uwagi kliniczne zaś cia wewnątrzmacicznego. W niektórych działach atlasu znajdują się wska­ przybliżą anatomiczne podstawy diagnostyki lekarskiej. zówki dotyczące preparowania oraz tematyczne listy przeglądowe wskazu­ Polecając unowocześniony Af/as anatomii człowieka J. Sobotty studentom, jące struktury i najważniejsze informacje. lekarzom oraz ogółowi pracowników ochrony zdrowia, będziemy wdzięczni Według autorów 23. oryginalnego wydania Atlas anatomii człowieka w obec­ za wszelkie uwagi dotyczące jego formy i treści. nej formie ma motywować studentów do zajęć prosektoryjnych, zwłaszcza do samodzielnego preparowania, oraz zwrócenia większej uwagi na aspek­ Poznań, Łódź, marzec 2012 r. ty kliniczne w studiowaniu anatomii. Preparowanie bowiem zapewnia ob­ Witold Woźniak i Kazimierz S. Jędrzejewski T Prof. dr Friedrich Paulsen Prof. dr Jens Waschke Studenci medycyny w prosektorium Potrzeba nauczania anatomii klinicznej Profesor Paulsen przywiązuje wielką wagę do zachowania się studentów Kierowana przez prof. dr. Jensa Waschkego Katedra Anatomii została w trakcie zajęć prosektoryjnych i do ich stosunku do zwłok darczyńców, powołana do życia w ostatnim czasie. „Nowo utworzona jednostka którzy ofiarowali swe ciało na potrzeby dydaktyczne. „Osobiste doświad­ naukowo-dydaktyczna powstała w związku z koniecznością ukierunkowa­ czenie nabyte podczas preparowania jest nadzwyczaj ważne do uwidocz­ nia nauczania anatomii w ścisłym powiązaniu z potrzebami klinicznymi" nienia rzeczywistego, trójwymiarowego obrazu budowy organizmu ludz­ - są to słowa wypowiedziane przez Jensa Waschkego, profesora w Insty­ kiego; zdobyta w prosektorium wiedza będzie później niezbędna w trakcie tucie Anatomii i Biostruktury Uniwersytetu w Wurzburgu. zdobywania wszelkiego rodzaju specjalizacji lekarskich. Nie można zapo­ „Uwagi kliniczne umieszczone w tym wydaniu atlasu Sobotty uwidoczniają minać o tym, że w prosektorium studenci, najczęściej po raz pierwszy, studentom medycyny już od pierwszego semestru potrzebę znajomości stykają się tak blisko i intensywnie z problemem umierania i śmierci. Sekcja budowy ludzkiego organizmu, tak ważną do zrozumienia wiedzy przeka­ anatomiczna uczy studenta medycyny nie tylko morfologii człowieka, lecz zywanej w czasie późniejszych studiów na latach klinicznych. Nauczanie także ma wpływ na zachowanie się w szczególnych sytuacjach, które anatomii klinicznej musi zastąpić wyłącznie mechaniczne zapamiętywanie mogą zaistnieć w praktyce lekarskiej. Tak ścisły, wzajemny kontakt, wystę­ szczegółów budowy poszczególnych struktur morfologicznych”. pujący w trakcie ćwiczeń prosektoryjnych między poszczególnymi człon­ kami grupy studenckiej i ich nauczycielami akademickimi, nie powtórzy się Profesor Jens Waschke (ur. 1974) po ukończeniu studiów i otrzymaniu praktycznie już nigdy w późniejszym okresie studiów". dyplomu lekarza na Uniwersytecie w Wurzburgu habilitował się na tymże „Umieszczone w atlasie w wersji elektronicznej wskazówki dotyczące Uniwersytecie w 2007 roku. W latach 2003-2004 przebywał na dziewię­ techniki preparowania mają na celu przekazanie najważniejszych informacji ciomiesięcznym stażu naukowym w Davis (Uniwersytet Kalifornijski, USA) umożliwiających właściwe dotarcie do pokazanych na rycinach struktur pod kierunkiem prof. Fitza-Roya Curry’ego. Od czerwca 2008 roku kieruje anatomicznych. Uwagi te można wydrukować i posługiwać się nimi w trak­ III Katedrą Anatomii Uniwersytetu w Wurzburgu. Profesor Waschke, wspól­ cie zajęć praktycznych. Propozycji preparacyjnych dodanych do odpo­ nie ze swymi współpracownikami, w roku 2005 został uhonorowany przez wiednich rycin nie należy traktować jako obowiązujących instrukcji. Są one władze Wydziału Medycznego Uniwersytetu w Wurzburgu nagrodą nauko­ jedynie wskazówką ułatwiającą odnalezienie właściwej drogi postępowania wą im. Alberta Koellikera. W 2006 roku prof. Waschke otrzymał nagrodę sekcyjnego w przypadkach kłopotów i niepewności dotyczących dalszego im. Wolfganga Bargmanna przyznaną Mu przez Niemieckie Towarzystwo etapu preparowania’’. Anatomiczne. Profesor Friedrich Paulsen urodzi! się w 1965 roku w Kilonii, a po ukoń­ W swych badaniach prof. Waschke zajmuje się głównie mechanizmami czeniu szkoły średniej i otrzymaniu świadectwa dojrzałości przeniósł się biologicznymi podtrzymującymi połączenia międzykomórkowe oraz ukła­ do Brunszwiku, gdzie uzyskał dyplom pielęgniarski. Po powrocie do Kilonii dami kontrolującymi czynność zewnętrznych i wewnętrznych barier w or­ studiował na wydziale lekarskim tamtejszego uniwersytetu, a po zakończe­ ganizmie człowieka. Zagadnienia te dotyczą m.in. bariery tkanki nabłonko­ niu studiów został zaangażowany na stanowisko pracownika naukowo-dy­ wej występującej w przypadkach zmian zapalnych, w tym mechanizmów daktycznego w Instytucie Anatomii przy Klinice Chirurgii Twarzowej Kliniki towarzyszących chorobom o podłożu autoagresywnym - np. pęcherzycy Chorób Gardła, Nosa i Uszu oraz Kliniki Chirurgii Szyi i Głowy Uniwersytetu (łac. pemphigus), schorzenia mogącego doprowadzić do zgonu pacjenta. im. Krystiana-Albrechta w Kilonii. W roku 2002, wraz ze swymi kolegami, Profesor Waschke uważa, że należy dokładnie poznać mechanizmy zawia­ otrzymał od władz Wydziału Medycznego Uniwersytetu w Kilonii nagrodę dujące połączeniami międzykomórkowymi i doprowadzić do wytworzenia naukową za znakomite przygotowanie i zdanie egzaminu specjalizacyj­ leków mogących przywrócić stan prawidłowy w przypadkach wystąpienia nego w dziedzinie anatomii prawidłowej człowieka. Dodatkowe doświad­ zmian chorobowych. czenie i wiedzę prof. Paulsen zdobywał w czasie wielomiesięcznych staży zagranicznych w Klinice Chorób Oczu Uniwersytetu w Bristolu (Wielka Brytania). W latach 2004-2010 był zaangażowany na stanowisku profe­ sora uniwersyteckiego w Instytucie Anatomii i Biostruktury Uniwersytetu Marcina Lutra w Halle, w tym czasie prowadził wykłady z zakresu anatomii oraz kierowa! zajęciami prosektoryjnymi. W roku 2010 prof. Paulsen otrzy­ mał stanowisko kierownika II Katedry w Instytucie Anatomii Uniwersytetu im. Fryderyka-Aleksandra w Erlangen, Profesor Paulsen od roku 2006 jest członkiem zarządu Niemieckiego Towarzystwa Anatomicznego (Anatomi- sche Gesellschaft), a od 2009 jest sekretarzem generalnym Międzynaro­ dowej Federacji Towarzystw Anatomicznych (International Federation of Associations of Anatomy - IFFA). Główne zainteresowania prof. Paulsena koncentrują się przede wszystkim wokół wrodzonych zespołów immunologicznych. Dotyczy to badania: związków peptydowych biorących udział w reakcjach odpornościowych, komórkowych markerów nowotworowych, protein zawartych w surfaktan- cie, glikoproteidów o dużej masie cząsteczkowej (m.in. mucyny), leczenia uszkodzeń rogówki, stanów zapalnych gałki ocznej i gruczołu łzowego (tzw. zespół suchego oka), a także zmian zwyrodnieniowych narządu wzroku. Redaktorzy 23. wydania oryginalnego F. Paulsen i J. Waschke Sobotta Atlas anatomii człowieka Narządy wewnętrzne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy Opracowanie i redakcja naukowa wydania IV polskiego Witold Woźniak i Kazimierz S. Jędrzejewski 363 barwne tablice zawierające 441 rycin Elsevier ELSEVIER Urban & Partner URBAN&PARTNER Wrocław Tytuł oryginału: Adresy redaktorów: Sobotta Atlas der Anatomie des Menschen. Innere Organe Professor Dr. med. Friedrich Paulsen Institut fur Anatomie li (Vorstand) Redaktorzy: Universitat Erlangen-Numberg Friedrich Paulsen, Jens Waschke UniversitatsstraBe 19 91054 Erlangen ELSEVIER URBAN & FISCHER Professor Dr. med. Jens Waschke 23. Auflage 2010 institut fur Anatomie und Zellbiologie © Elsevier GmbH, Munchen Lehrstuhl III (Vorstand) Der Urban & Fischer Verlag ist ein Imprint der Elsevier GmbH. Julius-Maximilians-Universitat ISBN 978-3-437-44072-4 Wurzburg KoellikerstraBe 6 This edition of Sobotta Atlas der Anatomie des Menschen. Innere 97070 Wurzburg Organe, 23rd edition, editors: Professor Dr. med. Friedrich Paulsen and Professor Dr. med. Jens Waschke, is published by arrangement with Elsevier GmbH. Twórca niniejszego dzieła, prof. dr med. Johannes Sobotta t, był profe­ sorem oraz dyrektorem Instytutu Anatomii Uniwersytetu w Bonn. Książka Sobotta Atlas der Anatomie des Menschen. Innere Organe, wyd. 23, pod redakcją prof. dra med. Friedricha Paulsena i prof. dra Wydania niemieckie: med. Jensa Waschkego, została opublikowana przez Elsevier GmbH. 1. wydanie: 1904-1907 J. F. Lehmanns Verlag, Munchen 2. -11. wydanie: 1913-1944 J. F. Lehmanns Verlag, Munchen Wszelkie prawa zastrzeżone, zwłaszcza prawo do przedruku i tłumacze­ 12. wydanie: 1948 i kolejne wydania Urban & Schwarzenberg, Munchen nia na inne języki. Żadna część tej książki nie może być w jakiejkolwiek 13. wydanie: 1953, H. Becherjred.) formie publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa. Do­ 14. wydanie: 1956, H. Becher(red.) tyczy to również sporządzania fotokopii i mikrofilmów oraz przenoszenia 15. wydanie: 1957, H. Becher(red.) danych do systemów komputerowych. 16. wydanie: 1967, H. Becher (red.) 17. wydanie: 1972, H. Ferner i J. Staubesand (red.) Ze względu na stały postęp w naukach medycznych lub odmienne 18. wydanie; 1982, H. Ferner i J. Staubesand (red.) nieraz opinie na temat stosowania metod diagnozowania, jak również 19. wydanie: 1988, J. Staubesand (red.) możliwość wystąpienia błędu, prosimy, aby podczas podejmowania 20. wydanie: 1993, R. Putz i R. Pabst (red.), Urban & Schwarzenberg, decyzji uważnie oceniać zamieszczone w książce informacje. Pomoże to Munchen zmniejszyć ryzyko wystąpienia błędu lekarskiego. 21. wydanie: 2000, R. Putz i R. Pabst (red.), Urban & Fischer, Munchen 22. wydanie: 2006, R. Putz i R. Pabst (red.), Urban & Fischer, Munchen © Copyright for the Polish edition by Elsevier Urban & Partner, 23. wydanie: 2010, F. Paulsen i J. Waschke (red.), Elsevier Urban & Fi­ Wrocław 2012 scher, Munchen Źródła niektórych rycin podano na s. VIII Atlasu. Atlas składa się z trzech tomów oraz broszury z tabelami. Wydania licencyjne: Tom 1: Ogólne pojęcia anatomiczne angielskie (mianownictwo angielskie), Elsevier Inc., Filadelfia Narządy ruchu angielskie (mianownictwo łacińskie), Atlas of Humań Anatomy, Elsevier Tom 2: Narządy wewnętrzne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy GmbH, Urban & Fischer Tom 3: Głowa, szyja i układ nerwowy arabskie, Modern Technical Center, Damaszek chińskie, Ho-Chi Book Publishing Co, Tajwan Tłumaczenie z języka niemieckiego oraz redakcja naukowa chińskie (uproszczone), Elsevier, Health Sciences Asia, Singapur wydania IV polskiego: chorwackie, Nakłada Slap, Jastrebarsko prof. zw. dr hab. n. med. Witold Woźniak, UM w Poznaniu czeskie, Grada Publishing, Praga prof. zw. dr hab. n. med. Kazimierz S. Jędrzejewski, UM w Łodzi francuskie, Tec & Doc Lavoisier, Paryż Dyrektor Wydawnictwa: drn. med. Andrzej Broniek greckie (mianownictwo greckie), Maria G. Parissianos, Ateny Redaktor naczelny: lek. med. Edyta Błażejewska greckie (mianownictwo łacińskie), Maria G. Parissianos, Ateny Redaktor prowadzący: Dorota Lis-Olszewska hiszpańskie, Editorial Medica Panamericana, Buenos Aires/Madryt Redaktor tekstu: Anna Broczkowska-Nguyen holenderskie, Bohn Stafleu van Loghum, Houten Producent: Wiesława Jeleńska-Hombek indonezyjskie, Penerbit Buku Kedokteran EGC, Dżakarta Opracowanie skorowidza: lek. med. Anna Świderska japońskie, Igaku Shoin Ltd., Tokio koreańskie, Elsevier Korea LLC ISBN 978-83-7609-776-3 (tom 1) polskie, Elsevier Urban & Partner, Wrocław ISBN 978-83-7609-709-1 (tom 2) portugalskie (mianownictwo portugalskie), Editora Guanabara Koogan, ISBN 978-83-7609-713-8 (tom 3) Rio de Janeiro ISBN 978-83-7609-717-6 (broszura z tabelami) portugalskie (mianownictwo łacińskie), Editora Guanabara Koogan, Rio ISBN 978-83-7609-705-3 (całość) de Janeiro rosyjskie, Reed Elsevier LLC, Moskwa Elsevier Urban & Partner ul. Kościuszki 29, 50-011 Wrocław tureckie, Beta Basim Yayim Dagitim, Istambuł tel. 71 330 61 61, faks 71 330 61 60 ukraińskie, Elsevier Urban & Partner, Wrocław [email protected] węgierskie, az ember anatómiajanak atiasza Alliter Kiadai, Medicina Publishing, Budapeszt www.elsevier.pl włoskie, Elsevier Masson STL, Mailand Łamanie i przygotowanie do druku: Andrzej Kuriata Druk na arkuszach piano i oprawa: Drukarnia Dimograf, Bielsko-Biała Spis treści Narządy wewnętrzne klatki piersiowej Serce...................................................................................................... 4 Płuca...................................................................................................... 28 Przełyk ................................................................................................... 42 Grasica................................................................................................... 50 Topografia ............................................................................................. 52 Przekroje ............................................................................................... 62 Narządy wewnętrzne jamy brzusznej Rozwój.................................................................................................... 72 Żołądek ................................................................................................. 74 Jelito...................................................................................................... 86 Wątroba i pęcherzyk żółciowy............................................................. 102 Trzustka................................................................................................... 120 Śledziona............................................................................................... 128 Topografia............................................................................................... 130 Przekroje................................................................................................. 148 Miednica i przestrzeń zaotrzewnowa Nerki i gruczoł nadnerczowy ............................................................. 160 Drogi odprowadzające mocz............................................................. 174 Narządy płciowe.................................................................................... 182 Odbytnica i kanał odbytowy............................................................... 220 Topografia............................................................................................. 228 Przekroje ............................................................................................... 236 Przedmowa W przedmowie do pierwszego wydania Atlasu anatomii człowieka w maju objaśniające ryciny mają pomóc studentom w zrozumieniu, co przedsta­ 1904 roku Johannes Sobotta napisał: „Wieloletnie doświadczenia zdoby­ wia preparat anatomiczny odnoszący się do danej okolicy ciała człowie­ te w czasie prowadzenia zajęć w prosektorium skłoniły autora do próby ka i dlaczego wybrano właśnie tę okolicę. Podział i kolejność rozdziałów przedstawienia w podręczniku rycin pokazujących jednocześnie struktury w podręczniku podporządkowano obecnym wymogom egzaminacyjnym obwodowej części układu nerwowego oraz naczynia krwionośne odpo­ i potrzebom wynikającym z toku nauczania. Do niniejszego wydania do­ wiedniej części, tak aby studenci mogli te obrazy porównać z dostępnymi łączono część brakujących, naszym zdaniem, ilustracji - szczególnie im preparatami. Ponadto podręcznik został ułożony w taki sposób, że dotyczyło to klasyfikacji i opisów przebiegu naczyń krwionośnych i ner­ naprzemiennie zawiera strony z tekstem i towarzyszące im strony z barw­ wów; dokonano również poprawek w opisach niektórych rycin. Więk­ nymi tablicami. Na tych ostatnich widnieją zasadnicze szczegóły budowy szość nowo wprowadzonych ilustracji ma za zadanie ułatwienie studen­ organizmu człowieka, a oprócz tego schematyczne rysunki i krótkie teksty tom zrozumienia zaopatrzenia poszczególnych narządów przez naczynia objaśniające i pomagające w szybkiej orientacji w czasie korzystania krwionośne i włókna nerwowe. Aby zrealizować ten zamiar, przejrzeliśmy z atlasu w sali prosektoryjnej". i opracowaliśmy znaczną liczbę przedstawionych nam do wyboru ilustra­ Podobnie jak trendy dotyczące mody, sposób korzystania przez stu­ cji, zastosowaliśmy skróty w opisach tychże, a także wskazaliśmy części dentów z klasycznych podręczników i atlasów, a także techniki uczenia tekstu, które należy wyróżnić wytłuszczoną czcionką, aby zwrócić uwagę się ulegają ciągłym zmianom. Jednym z głównych powodów tych zmian na najistotniejsze fragmenty tekstu. Liczne uwagi dotyczące zagadnień jest możliwość szybkiego dotarcia do wszelkiego rodzaju informacji za klinicznych mają na celu ubarwienie i urozmaicenie „suchej wiedzy anato­ pośrednictwem multimediów. Rozwój elektronicznych środków przeka­ micznej", a także dają studentom przedsmak późniejszych zajęć i bezpo­ zu oraz związane z tym inne oczekiwania studentów odnośnie do pod­ średnich kontaktów z pacjentami. Tak pojęta anatomia kliniczna ukazuje ręczników i atlasów, z jakich mają korzystać, skłaniają wydawnictwa na­ słuchaczom studiów medycznych związek między morfologiczną wiedzą ukowe do wprowadzania na rynek pomocy naukowych również w formie teoretyczną a jej zastosowaniem w późniejszej praktyce lekarskiej. Cał­ przystosowanej do wymagań i możliwości współczesnej elektroniki. Po­ kowicie nowa jest koncepcja umieszczenia tzw. stron wprowadzających, twierdzeniem tego rodzaju potrzeb są wyniki badań opartych na opiniach poprzedzających każdy rozdział atlasu. Treści tam umieszczone umożli­ studentów, jak również wskaźniki rynkowe dotyczące sprzedaży konkret­ wiają Czytelnikowi orientację co do zawartości odpowiedniego rozdzia­ nych książek. Zgodnie z oczekiwaniami słuchaczy wydziałów lekarskich, łu, umieszczonych w nim danych klinicznych, a także pomagają i ukie­ stomatologicznych i wszelkiego rodzaju studiów paramedycznych pod­ runkowują studiujących w trakcie zajęć praktycznych w prosektorium, ręcznik odpowiadający określonym wymogom dydaktycznym powinien wskazując kolejne etapy sekcjonowania zwłok. Informacje na stronach zawierać treści zgodne z kierunkiem studiów, wystarczające do pomyśl­ wprowadzających określają m.in. zakres i tematykę pytań egzaminacyj­ nego zdania egzaminu końcowego. Zmiany muszą również dotyczyć ry­ nych z anatomii dla studentów wydziałów lekarskich i farmaceutycznych, cin w atlasach anatomicznych, choćby takich jak Atlas anatomii człowieka obowiązujących w trakcie sprawdzianów zarówno pisemnych, jak i ust­ Sobotty, który służył do nauki wielu pokoleniom lekarzy oraz absolwen­ nych. Nowością w obecnym wydaniu atlasu Sobotty są krótkie teksty tom studiów paramedycznych i jest ogólnie uznany za jeden z najlep­ dotyczące anatomii rozwojowej, dołączone do każdego rozdziału. Doty­ szych tego rodzaju podręczników. Jednakże w ocenie słuchaczy obecnie czy to także możliwości aktualnego dostępu (online) do elektronicznej, in­ studiujących medycynę pewna część rycin w atlasie Sobotty zawiera za ternetowej wersji podręcznika i znajdujących się tam dodatkowych rycin. dużo szczegółów i są one zbyt skomplikowane. Aby sprostać obecnym Dzięki temu możliwe jest korzystanie ze wszystkich obrazów, które można wymaganiom dydaktycznym i technicznym, należało podjąć decyzję po­ pobrać, aby wzbogacić wystąpienia w formie referatów, wykładów i pre­ czynienia częściowych zmian, wszelako w taki sposób, ażeby nie utra­ zentacji innego rodzaju. cić niczego z unikatowej wartości i oryginalności tego dzieła, które przez przeszło sto lat ukazało się w kolejnych 22 wydaniach i było wielokrotnie Pragniemy w tym miejscu podkreślić i wyjaśnić dwie sprawy: nagradzane za wierność i jakość zawartych w nim rycin. Przedstawiciele 1. „Nowy” (wydany po raz 23.) Atlas anatomii człowieka Sobotty nie może wydawnictwa Elsevier wspólnie z profesorami Reinhardem Putzem i Rein- być uważany za podręcznik wystarczający do nauki anatomii. Nie moż­ hardem Pabstem, redaktorami kolejnych wydań Atlasu anatomii człowieka na traktować wzmiankowanego atlasu jako jedynej książki zawierającej Sobotty do 22. wydania włącznie, doszli po owocnych rozmowach do wszystkie potrzebne informacje dotyczące budowy ciała ludzkiego, wspólnego wniosku, że należy powołać nowy zespół redakcyjny równie książki mogącej zastąpić wszelkie inne podręczniki. głęboko zaangażowany w dydaktykę anatomiczną, jak ich poprzednicy, 2. Niezależnie od tego, jak dobra jest koncepcja dydaktyczna jakiegokol­ celem opracowania nowego wydania tego podręcznika. Pragniemy w tym wiek podręcznika, nie zmniejszy to wysiłku, jaki student musi włożyć miejscu wyrazić ogromną radość, że wydawnictwo Elsevier zaszczyciło w naukę danego przedmiotu; dobry podręcznik może, co najwyżej, nas, zapraszając do współpracy przy opracowaniu nowego, 23. wydania ułatwić proces zdobywania wiedzy. Nauczenie się anatomii samo Atlasu anatomii człowieka Sobotty. w sobie nie jest zadaniem trudnym, wymaga jednak poświęcenia wiele Opracowując projekt nowego wydania atlasu Sobotty, szczególną uwagę czasu temu celowi. Ta domniemana strata czasu opłaci się jednak so­ zwrócono na wprowadzenie przejrzystego podziału treści podręcznika, wicie w przyszłości - zarówno lekarzowi, jak i jego pacjentom, którzy a także umieszczenie istotnych dla nauczania anatomii opisów poszcze­ odniosą z tego powodu istotne korzyści. Kolejne, 23. wydanie atlasu gólnych rycin. Należy otwarcie powiedzieć, że nie każdy pomysł dotyczą­ Sobotty ma na celu nie tylko ułatwienie procesu dydaktyki anatomicz­ cy opracowywanego dzieła był całkowicie nowy. Z dydaktycznego punktu nej. Celem wydawców jest również zaoszczędzenie studentom czasu widzenia powróciliśmy do dawnej koncepcji podziału atlasu na trzy tomy, poświęconego na uczenie się anatomii, a także uczynienie z nauki tego podobnie jak uczynił to Sobotta w pierwszym wydaniu swego podręczni­ przedmiotu rzeczy interesującej. Mamy nadzieję, że w okresie studiów, ka. Zdecydowano, że: 1. tom będzie zawierał ogólne dane anatomiczne, ale również w późniejszym życiu lekarza praktyka Czytelnicy będą cią­ a także opisy narządów ruchu i więzadeł; 2. tom obejmie wiedzę na te­ gle z przyjemnością brać do rąk Atlas anatomii człowieka Sobotty. mat narządów wewnętrznych klatki piersiowej, brzucha i miednicy; 3. tom przedstawi budowę struktur w obrębie głowy i szyi, a także będzie zawie­ rał ryciny ilustrujące morfologię ośrodkowego układu nerwowego. Także Erlangen i Wurzburg, łato 2010 r., dokładnie 106 łat od momentu ukazania inicjatywa dotycząca umieszczenia opisów objaśniających ryciny nie jest się 1. wydania atlasu Sobotty niczym nowym, ponieważ wspominano o tej idei już w przedmowie do pierwszego wydania atlasu. Powróciliśmy obecnie do tej formy, wzbo­ gacając i modyfikując jedynie legendy dołączone do tablic. Krótkie teksty Friedrich Paulsen, Jens Waschke