T. C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ ENSTİTÜSÜ ATATÜRK DÖNEMİNDE İZMİR EKONOMİSİ 1923–1938 DOKTORA TEZİ Bülent DURGUN Danışman: Yrd. Doç. Dr. Kemal ARI İZMİR–2006 TUTANAK Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsünün ……/…../2005 tarih ve ………..sayılı toplantısında oluşturulan jüri, Lisansüstü Öğrenim Yönetmeliğinin ……… maddesine göre Doktora öğrencisi Bülent DURGUN’un “Atatürk Dönemi’nde İzmir Ekonomisi: 1923–1938” konulu tezini incelemiş ve aday …/…/ 2006 tarihinde saat …….’de jüri önünde tez savunmasına alınmıştır. Adayın kişisel savunmaya dayanan tezini savunmasından sonra …… dakikalık süre içerisinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayanağı olan anabilim dallarından jüri üyelerince sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin …………………… olduğuna …………………. ile karar verildi. BAŞKAN ÜYE ÜYE ÜYE ÜYE Doktora tezi olarak sunduğum “Atatürk Dönemi’nde İzmir Ekonomisi: 1923–1938” adlı çalışmanın tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. ..……/……./2006 Bülent DURGUN YÜKSEK ÖĞRETİM KURULU DÖKÜMANTASYON MERKEZİ TEZ VERİ GİRİŞ FORMU Yazarın Merkezimizce Doldurulacaktır. Soyadı: DURGUN Adı : Bülent Kayıt No: TEZİN ADI TÜRKÇE : Atatürk Dönemi’nde İzmir Ekonomisi: 1923–1938 YABANCI DİL: The Economic Conditions of Izmir in The Period of Atatürk: 1923–1938 TEZİN TÜRÜ: Yüksek Lisans Doktora Doçentlik Tıpta Uzmanlık Sanatta Uzmanlık X TEZİN KABUL EDİLDİĞİ Üniversite : Dokuz Eylül Üniversitesi Fakülte : Enstitü : Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Diğer Kuruluşlar : Tarih : TEZ YAYINLANMIŞSA Yayınlayan : Basımevi : Basım Tarihi : TEZ YÖNETİCİSİNİN Soyadı, Adı : ARI, Kemal Ünvanı : Yrd. Doç. Dr. TEZİN YAZILDIĞI DİL: Türkçe TEZİN SAYFA SAYISI: TEZİN KONUSU (KONULARI) 1. Atatürk Dönemi’nde İzmir Ekonomisi: 1923–1938 TÜRKÇE ANAHTAR KELİMELER: 1. Ekonomik Durum 2. İzmir 3. Atatürk 4. 1923–1938 İNGİLİZCE ANAHTAR KELİMELER: 1. Economic Conditions 2. İzmir 3. Atatürk 4. 1923–1938 1. Tezimin fotokopi yapılmasına izin veriyorum. 2. Tezimden, dipnot gösterilmek şartıyla bir bölümünün fotokopisi alınabilir. 3. Kaynak gösterilmek şartıyla tezimin tamamının fotokopisi alınabilir. Yazarın İmzası: ÖZET Bu araştırmanın amacı Atatürk Döneminde İzmir’in Ekonomisinin göstermekte olduğu özellikleri ele almaktır. 1922 yılının Eylül ayında işgalden kurtarılan İzmir şehri sadece kendisinin değil yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin de yapabileceklerinin bir göstergesi olacaktır. İncelediğimiz dönemde, iktisadi faaliyet alanları yanmış, yıkılmış, virane bir hale dönmüş olan İzmir kenti yeniden imar edilerek ekonomiye kazandırılacaktır. Aynı zaman aralığında ekonominin aktörlerinin de değişime uğraması yeni aktörlerin ekonomide söz sahibi oluncaya kadar geçen sürede meydana gelen değişimler ortaya koyulmaktadır. Neticede bu dönüşümün nasıl sonuçlandığına dair veriler ele alınmaktadır. Bu arada iktisadi konularda siyaset belirleyici olan Mustafa Kemal Atatürk’ün bu dönemdeki Ekonomi Politikaları incelenmiştir. İncelememizin en temel kaynaklarını Vilayet Salnameleri, İzmir Vilayet İstatistikleri, İzmir Şehir Rehberleri, Devlet Salnameleri, Ticaret Salnameleri, Türkiye İktisad Mecmuası, İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, İngiliz Konsolosluk Ekonomi Raporları oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra yerel ve ülke basınının da çeşitli nüshalarından istifade ettik. Bunların başında Ahenk ve Anadolu gazeteleri yer almaktadır. Daha önce öğretmenlerimizin ve araştırmacıların yapmış oldukları çalışmaların aydınlatmış oldukları yolları kullanırken anı türündeki yapıtları da değerlendirdik. İktisat biliminin temel eserlerini bir kez daha gözden geçirirken dip notlarda kaynak göstermeksizin değerlendirmelerimizde ana mesnet olarak ele aldık. Araştırmamızı altı bölümde ele aldık. Bunlar: Birinci bölüm: İzmir’in Ekonomisine Etki Eden Faktörler İkinci bölüm: Tarım, Orman ve Hayvancılık Üçüncü bölüm: Enerji Kaynakları, Sanayi ve Madencilik Dördüncü bölüm: Ulaşım ve Haberleşme Beşinci bölüm: Mali Durum ve Bankacılık Altıncı bölüm: Ticaret ve Sosyo-Ekonomik Durum şeklindedir. Son beş bölümde, İzmir ekonomisi sektörler halinde incelenmiştir. İktisadi bir çalışma olması açısından istatistiki değerleri incelememizde sıklıkla kullanmak mecburiyetinde kaldık. Bu bilgilerin okuyucuya kolaylıkla ulaşabilmesi için çoğunluğu tablolar şeklinde sunulmuştur. I SUMMARY The purpose to this research is to point out The Economic Conditions of Izmir in The Period of Atatürk. The city of Izmir, which was rescued from the captivity of Greek invasion in September 1922, would be an indicator of what could be done not only by her self but also newly established Turkish Republic. During the period of our research, the burn out and wrecked economical working centers of Izmir will be reconstructed and reutilized by the city economy. At the same duration active economic actors changed. We mentioned about the results while this change was taking place. At the end we gathered some data about how this change affected the economy of the city. Mean while, Mustafa Kemal Atatürk’s, who was the most powerful political leader of the period, economical policies were scrutinized by our research. Most important bases for this research were City Year Books, Izmir City Statistics, Izmir City Guides, Government Year Books, Trade Year Books, Turkish Economic Periodical, Izmir Trade and Industrial Chamber’s Periodical, British Embassy’s Reports on Economical Conditions in Turkey. In addition to these we also utilized the local and country wide press. Ahenk ve Anadolu newspapers are the most important ones that we used. While forwarding on the lines illuminated by the researches made by our instructors and researchers, we also investigated and evaluated the memorial novels. We used the main economical opus of the Economy Science as bases to our evaluations without mentioning in the footnotes. Our research was composed of six parts: First Part: Factors Affecting on Izmir’s Economy Second Part: Agriculture, forestry and raising livestock Third Part: Energy resources, industries and mining Fourth Part: Transportation and communication Fifth Part: Finance and banking Sixth Part: Trade and socio-economical situation In the last five parts of the research, Izmir’s Economy in the Period of Atatürk was scrutinized by sectors. Due to this is an economical research we had to use statistical data often. In order to be reached easily by the readers to these data, we submitted them in tables. II ÖNSÖZ Yeni kurulmakta olan Türkiye Cumhuriyeti ulusal bağımsızlık kavramı ile ekonomik bağımsızlık kavramını eş değer görmekteydi. Bunu sağlayabilmek için Lozan Barış Antlaşmasında muhataplarından talepleri nedeni ile görüşmelerin sekteye uğraması ve tam bu esnada, tam da İzmir’de bir iktisat kongresinin toplanması, yeni yönetimin ekonomik bağımsızlığa verdiği önemin göstergesidir. İzmir’in bütün tarih boyunca ve Osmanlı İmparatorluğu’nun son yüzyılında Akdeniz’in en önemli ticaret limanlarında birisi olması, İzmir’deki sosyal ve demografik yapının özellikleri, bu şehrin iktisat kongresi için seçilmesini ve yeni yönetimin ekonomi politikaları içindeki önemine işaret etmektedir. 1922’deki yangından sonra harabe olan kentte bir de mübadele yaşanmış, şehir neredeyse yeniden oluşturulmuştur. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti ile birlikte İzmir şehri de neredeyse yeniden kurulmuş, bununla birlikte ekonomisi ve ticaret aktörleri de yenilenmiştir. İncelediğimiz dönem bu yeniden kuruluş dönemini ele alması bakımından oldukça ilgi çekicidir. Konumuzun ekonomi olması doğal olarak istatistiki bilgilere ağırlık vermemize neden olmuştur. Bunun neticesinde de temel kaynak olarak İzmir Vilayeti İstatistiklerini, Devlet Salnamelerini, Ticaret Salnamelerini, Vilayet Salnamelerini kullandık. Yine önemli kaynak olarak Türkiye İktisat Mecmuası ile İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmualarını saymalıyız. Ayrıca gazete koleksiyonları da çalışmamıza önemli katkıda bulunmuştur. Ekonomiyi etkileyen sosyal yapının da genel olarak ele alınmasının kaçınılmaz olduğu çalışmamızda konu seçiminden bitirilmesine kadar sabırla bana yol gösteren, titizlikle eksikliklerimi düzelten, yorum ve eleştirileriyle yeni ufuklar açan, danışmanım Yrd. Doç. Dr. Kemal ARI’ya teşekkürlerimi sunarım. Bizlere huzurlu bir çalışma ortamı sağlayan Enstitü Müdürümüz Prof. Dr. Ergün AYBARS’a çalışmalarımız süresince göstermiş olduğu kolaylık ve destekten dolayı şükranlarımı arz ederim. Sabırla beni destekleyen eşime, zamanından feragat eden oğluma müteşekkirim. İzmir, 2006 Bülent DURGUN III KISALTMALAR A.g.e. / a.g.e. : Adı Geçen Eser A.g.m. / a.g.m. : Adı Geçen Makale A. M. D. : Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi Bk. : Bakınız Bel. No. :Belge numarası Ç. T. T. A. D. : Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi DH - KMS : Dahiliye Kalemi Mahsus D. :Dolap Ds. :Dosya DUİT : Dosya Usulü İradeler Tasnifi İ. T. : İttihat ve Terakki Lbs. : Libre M. Ö. : Milattan Önce M. S. : Milattan Sonra T. T. : Tarih ve Toplum T.T. K. : Türk Tarih Kurumu IV İ İ İ Ç NDEK LER ÖZET I SUMMARY II ÖNSÖZ III KISALTMALAR IV İÇİNDEKİLER V GİRİŞ 1 I- İZMİR EKONOMİSİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER 11 A- DOĞAL VE DEMOGRAFİK YAPI 11 1- DOĞAL YAPI 11 2- DEMOGRAFİK YAPI 13 B- İDARİ YAPI 22 C- KAMU HİZMETİ GÖREN KURULUŞLAR VE ESNAF ODALARI (Esnaf ve Ticaret Odaları) 25 1- İZMİR TİCARET (VE SANAYİ) ODASI 27 2- İZMİR SANAYİ BİRLİĞİ 30 3- İZMİR TİCARET BORSASI 31 4- MİLLİ İKTİSAT VE TASARRUF CEMİYETİ 34 5- İTFAİYE TEŞKİLATI 36 6- MEZBAHA 36 7- İHRACATÇI BİRLİKLERİ 37 V D- ATATÜRK’ÜN EKONOMİ POLİTİKASI 37 1- LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI 38 2- İZMİR İKTİSAT KONGRESİ 40 3- 1923–1929 YILLARI ARASINDA EKONOMİ POLİTİKALARI 43 4- 1929 DÜNYA EKONOMİK BUHRANI VE DEVLETÇİ YAKLAŞIMLAR 45 II- TARIM, ORMAN VE HAYVANCILIK 52 A- TARIM 52 B- ORMAN 90 C- HAYVANCILIK 94 III- ENERJİ KAYNAKLARI, SANAYİ VE MADENCİLİK 99 A- ENERJİ KAYNAKLARI 99 B- SANAYİ 106 C- MADENCİLİK 130 IV- ULAŞIM VE HABERLEŞME 143 A- KARAYOLU 144 B- DEMİRYOLU 156 C- DENİZ VE SUYOLU 169 D- HAVAYOLU 184 E- HABERLEŞME 185 V- MALİ DURUM VE BANKACILIK 198 A- PARA VE KAMBİYO 198 B- BANKACILIK 201 C- KREDİ KURULUŞLARI VE KOOPERATİFLER 215 D- YABANCI YATIRIMLAR 235 VI