T. C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SLAV DİLLERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI RUS DİLİ VE EDEBİYATI BİLİM DALI Yüksek Lisans Tezi A.S. PUŞKİN VE MASALLARI Canan Ersoy 2501412238 Tez Danışmanı: Doç. Dr. Türkan Olcay İstanbul - 2010 Canan Ersoy “A.S. Puşkin ve Masalları” ÖZ “A.S. Puşkin ve Masalları” konulu çalışmamızda Rus ve dünya edebiyatında önemli bir yere sahip olan Aleksandr Sergeyeviç Puşkin’in edebi masal yaratıcılığı incelenmiştir. Söz konusu yaratıcılığı ortaya çıkarabilmek için sanatçının 1820’li yıllarda Rus halkına, kültürüne ve edebi ürünlerine yönelik ilgisinin artması sonucunda kaleme aldığı “Papaz ile Yardımcısı Balda”, “Çar Saltan”, “Balık ile Balıkçı”, “Ölü Prenses ile Yedi Bahadır” ve “Altın Horoz” adlı edebi masalları yapısal ve sanatsal yönden irdelenmiştir. Adı geçen yapıtların halk masalları ile benzerliklerinin ve farklılıklarının ortaya çıkarılmasında karşılaştırmalı, sanatsal yönlerinin incelenmesinde ise analiz yöntemlerinden yararlanılmıştır. Amacımız Puşkin’in ilk Rus halk masalları derlemesinin yayınlanmasından otuz yıl önce ve şiir biçiminde kaleme aldığı masalların olağanüstü özgünlüğünü gözler önüne sermek ve ülkemizde daha çok şair ve roman yazarı olarak bilinen Aleksandr Puşkin’i bir masal anlatıcısı olarak tanıtmaktır. Bununla birlikte bir evrensel tür olarak masal üzerinde durularak, halk masallarının başlıca özellikleri, bunların incelenmesi sürecinde ortaya çıkan okullar, kuramlar ve bazı yöntemler anımsatılacaktır. iii Canan Ersoy “A.S. Pushkin and His Tales” ABSTRACT In our work, “A.S. Pushkin and His Tales,” Aleksandr Sergeyevich Pushkin’s literary tale writing creativity which has an important place in Russian and world literature, has beenanalysed. Literary talessuch as‘Priest and his assist Balda’, ‘Tsar Saltan’, ‘The Fish and The Fisherman’, ‘Dead Princess and Seven Gallant’, ‘Golden Rooster’ were written as a result of the artist’s increasing affinity to Russian people, Russian culture and Russian literary works in 1820s. This paper is focused on their structural and artistic aspects. To reveal the similarities and differences between folk tales and the works mentioned a comperative perspective has been adapted and their artistic aspects have been examined analitically. Our aim is to reveal the extraordinary originality of the tales which Pushkin wrote in the form of poem, 30 years before the publication of first Russian Folk Tales Compilation, and to introduce Aleksandr Pushkin who is better known in our country as a poet and novelist, also as a tale teller. Besides emphasizing on tale as a universal genre, main characteristics of folk tales and different analytical schools, theories and methods evaluated. iv ÖNSÖZ “A.S. Puşkin ve Masalları” adlı çalışmamızda Aleksandr Puşkin'in 1820’li yıllarında gerçekçiliğe yönelmesinden sonra “Papaz ile Yardımcısı Balda”, “Çar Saltan”, “Balık ile Balıkçı”, “Ölü Prenses ile Yedi Bahadır” ve “Altın Horoz” adlı şiir biçiminde yazdığı masalların sanatsal yönleri ayrıntılı olarak irdelenecektir. Bir masal anlatıcısı olarak Puşkin’in olağanüstü özgünlüğünü gözler önüne serebilmek için ilk önce halk masallarını bir evrensel tür olarak tanıtılarak başlıca özellikleri anımsatılacaktır. Bununla birlikte masallar üzerine bilimsel araştırmaların tarihçesi ve masal incelemelerindeki kuram ve yöntemler özetlenecektir. Aleksandr Puşkin'in masalları ile ilgili ülkemizde kapsamlı bir çalışmanın bulunmadığını düşünecek olursak, araştırmamızın bu konu üzerine yapılacak olan çalışmalar için bir basamak olacağını düşünmekteyiz. Çalışma süresince her aşamasında beni yönlendiren, bana yol gösteren ve hiçbir desteğini esirgemeyen danışmanım Doç. Dr. Türkan Olcay'a teşekkürlerimi sunarım. Konuyu seçmemde ve ön çalışmalarımda bana yardımcı olan Doç. Dr. Gönül Uzelli’ye ve Doç. Dr. Emine İnanır’a, kaynak araştırmalarımda Korhan Korbek’e ve tüm çalışma arkadaşlarıma teşekkürederim. Ayrıca çalışma süresince gösterdikleri anlayış, özveri ve desteklerinden dolayı tüm aileme de teşekkür borçluyum. v İÇİNDEKİLER Öz……………………………………………………………………………….. iii Abstract………………………………………………………………………….. iv Önsöz……………………………………………………………………………. v İçindekiler……………………………………………………………………….. vi Giriş……………………………………………………………………………... 1 1. Masal: Bir Evrensel Anlatı Türü ……………………………………………. 3 1.1. Masal Nedir? ………………………………………………………….. 3 1.2. Masalların Başlıca Özellikleri …………………………………………. 5 2. Masalların İncelenme Tarihçesine Genel Bir Bakış ……………………….... 11 2.1. Masalların Kökenine Dair Okullar (Mitoloji Okulu, Hindoloji Okulu, 11 Antropoloji Okulu) ………………………...………………………....... 2.2. Masalların Sınıflandırılması Üzerine Çalışmalar ……………………… 13 2.3. Masal İncelemelerinde Kuram ve Yöntemler …………………………. 20 2.3.1. Gelişme Kuramı ………………………...……………………….. 20 2.3.2. Yayılma Kuramı ………………………...………………………. 20 2.3.3. Tarihî-Coğrafî Fin Kuramı ve Yöntemi ……………………….... 21 2.3.4. Psikoanalitik Kuram ve Yöntem………………………................ 23 2.3.5. Yapısalcı Kuram ve Yöntemler ………………………................. 24 2.3.5.1. Kahramanın Biyografisini Çözümleyen Yapısal Yöntemler 25 2.3.5.2. Vladimir Propp ve Masalların Yapısal Çözümlemesi ……. 25 2.3.5.3. Claude Levi-Strauss Ekolü Yapısal Çözümleme Yöntemi .. 29 3. Halk Masalından Edebiyat Masalına………………………........................... 30 4. Halk Edebiyatının A.S. Puşkin’in Hayatındaki Yeri ……………………….. 36 5. A. S. Puşkin’inMasallarınınİncelenmesi ………………………................... 40 5.1. “Papaz ile Yardımcısı Balda” ……………………….............................. 40 5.2. “Çar Saltan” ………………………...……………………….................. 47 5.3. “Balıkçı ile Balık”………………………...………………………........ 56 vi 5.4. “Ölü Prensesile YediBahadır”………………………........................... 61 5.5. “Altın Horoz”………………………...………………………................ 69 Sonuç ………………………...………………………...………………………... 77 Kaynakça ………………………...………………………...……………………. 80 vii GİRİŞ Bütün halkların kültürlerinde tarih boyunca masallar çok önemli yer tutmuşlardır. Değişik yerlerde yaşamış olsalar da insanların benzer düşüncelere ve duygulara sahip olmaları benzer masallar anlatmalarına neden olmuştur. Buna karşın her masal,bulunduğu toplumun kendi özelliklerini yansıtmıştır. Masallar bir halkın hazinesidir. Masallarda halkın idealleri, hayalleri, gayeleri gizlidir. Bununla birlikte onun gelişme sürecini tüm evrelerin izlerini barındırmaktadır. Bir halkın medeniyetinin izlerini yarattığı masallardan çıkarmamız mümkündür. 19. yüzyılın başında geniş çapta yayılan romantizm, masallara yönelik ilginin artmasına neden olmuş, masallar birçok yazar için konu, karakter, motif vb. öğeler bakımından önemli bir kaynak haline gelmiştir. Rus edebiyatında bu yazarların öncülüğünü yapan, okurlara gerçek Rus masallarının dünyasını tanıtan Aleksandr Puşkin’dir. İleride edebi masal olarak adlandırılacak edebiyat türünün yaratıcısı da yine Puşkin’dir. Ülkemizde Puşkin denildiğinde genellikle şiirleri, “Yevgeniy Onegin”, “Yüzbaşının Kızı” gibi yapıtları düşünülür. Ancak yazarın yarattığı şiir biçimindeki masalların da çok önemli yere sahip olmalarından tanıtılması gerektiğini düşünüyoruz. Çalışmamızın amacı Puşkin’i bir masal anlatıcısı olarak tanıtmak, 1830’lu yıllarda şiir biçiminde yazdığı masalları konu, zaman, mekân, kahraman ve sanatsal özellikler yönünden incelemek, halk masallarıyla karşılaştırarak olağanüstü özgünlüğünü ortaya çıkarmaktır. “A.S. Puşkin ve Masalları” adlı çalışmamız beş bölümden oluşmaktadır. Birinci ana bölümde masal bir evrensel anlatı türü olarak ele alınacak, başlıca özellikleri saptanmaya çalışılacaktır. 1 İkinci bölümde halk masallarının inceleme tarihçesi ve masalların bilimsel sınıflandırması ele alınacaktır. Yine bu bölümde halk masal incelemelerinde uygulanan kuram ve yöntemler özetlenecektir. Bir sonraki bölümde halk edebiyatından esinlenen yazarlarca yaratılan edebi masalar ve bunların özellikleri üzerinde durulacaktır. Daha sonra bir masal yazarı olarak Aleksandr Puşkin tanıtılacak, yaşamı ve yaratıcılığında halk edebiyatının yeri, masal yazmasındaki en önemli etkenler saptanmaya çalışılacaktır. Son bölümde sırasıyla “Papaz ile Yardımcısı Balda”, “Çar Saltan”, “Balık ile Balıkçı”, “Ölü Prenses ile Yedi Bahadır” ve “Altın Horoz” adlı masallar tek tek ele alınarak irdelenecektir. Çalışma sürecinde ulaşılan sonuçların özetlenmesiyle çalışmamız son bulacaktır. 2 1. Masal: Bir Evrensel Anlatı Türü Halk edebiyatının önemli bir bölümünü oluşturan masallar, özellikleri itibariyle kuşaktan kuşağa yüzlerce yıllık bir süreçten süzülerek günümüze kadar gelen anlatı türüdür. Bu süreç içinde masallardan bir kısmı unutulmuş, bir kısmı yazıya geçirilmiş, bir kısmı ise diğer türlerle karışmıştır. Edebi bir tür olarak yüzyıllardır anlatılan ve her defasında anlatıcının tinsel, fiziksel ve yaşam enerjisiyle ilintili olarak farklı farklı aktarılan masalın özü, bir başka deyişle çekirdeği aynı kalmıştır. 1.1. Masal Nedir? Masal sözcüğü Habeşçe ‘mesl’, Aramca ‘meslâ’ ve İbranca ‘maslâ’dan Arapçaya ‘mesel’, ‘mâsal’ şekilleriyle geçtikten sonra Türkçede de kullanılmaya başlanmıştır.1 “Mesel, halk dilinde meşhur olan, adap ve öğütleri anlatan söz demektir. ‘Darbı mesel’, atalardan kalma hikmetler, ibretli sözler anlamındadır”.2 Araştırmamızın konusu olan Rus masallarını ifade eden ‘skazka’ sözcüğü ise ilk kez XVI. yüzyıl eski Rusça yazılı kaynaklarında rastlanan ve ‘liste’ (перечень), ‘tamı tamına betimleme’ (точное описание) anlamına gelen ‘kazat’ (казать)’tan türetilen ‘sıkazıka’ (съказъка)’dan gelmektedir. XVII. yüzyılda bunun yerine ‘skazka’(сказка) sözcüğü kullanılmaya başlanmıştır.3 Masal sözcüğünün esas anlamıyla ilgili Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde şu açıklamalar yer almaktadır: 1. “Genellikle halkın yarattığı, ağızdan ağza, kuşaktan kuşağa sürüp gelen, çoğunlukla insanların veya tanrıların başından geçen, olağan dışı olayları anlatan hikâye; 2. Öğüt verici, ahlak dersi veren alegorik eser”.4 1Edebiyat Ansiklopedisi,İstanbul,Milliyet, 1991, s. 195. 2NakiTezel,Türk Masalları1,5. bsk. Ankara,Türk Tarih Kurumu, 1997, s. IX. 3Skazkahttp://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BA%D0%B0 (20.01.2010). 4Türkçe Sözlük,İstanbul, Milliyet, C. 2,1988, s.992. 3