ARAP ŞİİRİNDE RECEZİN ORTAYA ÇIKIŞI* Kemal TUZCU Özet Recez, Câhiliyye döneminde Arapların savaş meydanlarında, atışmalarda ve günlük hayatta irticalî (doğaçlama) olarak söyledikleri birkaç beyitlik kısa şiire verilen addır. Titreme, kasılma anlamlarına gelen recez, sonraki dönemlerde bir aruz bahri olarak kullanılmıştır. Arap şiirinin başlangıç aşamasını oluşturduğu düşünülen recezin kaynağı secî‘ (uyaklı düz yazı) dir. Zamanla secî‘ gelişerek basit ölçülerle receze dönüşmüştür. Recez çoğu zaman şiirden sayılmamış, daha çok bir halk şiiri türü olarak al- gılandığı için Câhiliyye dönemi ve İslâmî dönem şâirleri receze önem ver- memişlerdir. Anahtar Kelimeler: Arap Şiiri, Recez, Aruz. The Appearance of Rajaz In Arabic Poetry Summary Rajaz is a name that called a few verses commonly used improvisely in some personel feelings and emotions in warfields or daily life. It means tremor or spasm and used like a prosody meter in Islamic periods. The origin of rajaz is saj‘(rhymes without meter) and it is considered a starting point for Arabic poetry. By the time, saj‘ developed and turned into rajaz in simple meters. Mostly it isn’t considered like a poem because of closeness to saj‘. For that reason the great poets has not attached an importance in pre-Islamic and Islamic periods. Keywords: Arabic Poetry, rajaz, prosody. * Bu makale daha önce Bahauddin Zakaria University, Multan-Pakistan, Journal of Research, Faculty of Languages & Islamic Studies 2007 dergisi, Vol.12, s.117- 130’da İngilizce olarak yayımlanmıştır.  Doç.Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Arap Dili ve Ede- biyatı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi ([email protected]). NÜSHA, YIL: 12, SAYI: 35, 2012/II 109 ARAP ŞİİRİNDE RECEZİN ORTAYA ÇIKIŞI Aruz vezninin on altı bahrinden1 birine ad olan recez, aynı zamanda bir nazım türüdür. İslâm öncesi erken dönem Arap şiirinde “günlük işlerde, atışmalarda, savaş meydanlarında, kuyulardan su çekerken, yolculuk ederken ya da herhangi bir durum karşısında irticâlî (doğaçlama) olarak birkaç beyit halinde söylenen kısa şiirler” için kullanılan bu terimin, II/VIII. yüzyılda da- ha çok bir aruz bahri olarak kullanıldığını görüyoruz. Recez sanatı Emevî devletinin sonları ve Abbâsî dönemi başlarında yüksek bir yere ulaşmış an- cak daha sonra yalnız didaktik şiirlerde ve bilimsel manzûmelerde kullanılmıştır. Eski Araplar bu bahrin yapısını, günlük yaşamlarının ayrılmaz bir parçası olan develerinde görülen bir tür titreme hastalığına benzeterek bu bahre recez adını vermişlerdir. Lisânu’l-Arab’ta “recez” için “develerin uyluklarında çıkan bir has- talıktır” denmekte ve “ayağa kalkmak istediği zaman devenin bacaklarının bir saat kadar titremesi ve sonra yatışmasıdır.” şeklinde açıklanmaktadır. Genel olarak ardaşık hareketleri ifade eden bu kökten türemiş (irteceze) sözcüğü: recez söyledi anlamına geldiği gibi gök gürültüsünün arda arda gelmesi, (terecceze) sözcüğü ise: gök gürledi anlamlarına gelmektedir. Bazı araştırmacılar (er-Ricâze) sözcüğünü, muvâzene aracı veya dara anlamlarında yorumlayarak recez bahriyle bu sözcük arasında bir bağlantı kurmaktadırlar2. Bir aruz bahri olarak recez ritmik titreme, sürat ve hareket ifade etmektedir3. Recez veya urcûze söyleyen kimseye ise râciz ( ), rec- câz ( ), çoğulda ise ruccâz ( ), dişiline ise reccâze ( ) denmektedir. Recezin recez olarak adlandırılmasının bir nedeni de yine bu titreme hastalığına yakalanmış devenin, kendisine titreme geldiği zaman titreyen ayağını yukarı kaldırarak üç ayak üzerinde durmasıdır. Çoğunluğu meştûr4, yani üç tefile üzere kullanıldığı düşünülen recez devenin bu üç ayağı üzerin- de duruşuna benzetilmiştir5. er-Râ‘î (öl.90/708)’nin, ateşin kenarına sacayak şeklinde konan taşları tasvir eden aşağıdaki beyti bu duruma açıklık getir- mektedir6: (et-Tavîl) Üçü, bir ay boyunca ateşe atıldılar ve üzerlerinde büyük bir kazan kaynama sesleri çıkardı. 110 NÜSHA, YIL: 12, SAYI: 35, 2012/II KEMAL TUZCU 1. Bir Nazım Türü Olarak Recezin Ortaya Çıkışı: 1.1. Recez ve Secî‘: Arap edebiyatında mensûr ve manzûm anlatım türleri arasında nasıl bir bağlantı olduğu günümüz edebiyatçılarının da yanıtlamaya çalıştığı bir soru olmuş, bir kısmı Arap şiirinin düz nesir, secî‘li nesir, recez ve kasîde aşamalarından geçerek oluştuğu görüşüne varmıştır. Bazıları ise şiirin nesir- den daha eski olduğunu ileri sürerek şiir ile müzik arasında bir bağ kurmuş- lar, şiir ve nesrin ayrı birer anlatım türü olarak ortaya çıktıklarını belirtmiş- lerdir. İbn Reşîk (öl.456/1063) önceleri sözün tamamının mensûr olduğunu, daha sonra Arapların ahlâklarını, örf ve adetlerini, yiğitlik ve şecaatlerini, cömertliklerini dile getiren duyguları sonraki kuşaklara aktarmaya ihtiyaç duymalarıyla birlikte aruzları icat ettiklerini ve bu vezinler olgunlaşıp işlek bir hal alınca buna da şiir adını verdiklerini belirtmektedir7. Yazarın bu ifadelerinden, yazının yaygın olarak kullanılmadığı, bilgi aktarımının bir gelenek halinde sözlü olarak yapıldığı göçebe Arap toplumu kendi değerlerini yeni nesillerin dimağlarına yerleştirmek için şiiri buldukla- rı anlaşılıyor. Mensûr bir ifadenin insan hafızasında saklanması, manzûm bir uyaklı ölçülü ifadenin saklanmasından daha zordur. el-Câhiz (öl. 255/868) mensûr anlatımın bu zorluğunu şöyle belirtiyor: “Arapların konuştukları gü- zel mensûr sözler, güzel mevzun (şiir) sözlerinden daha fazladır. Ancak ne mensûr sözün onda biri korunmuştur, ne de şiirin onda biri kaybolmuştur”8. Mensûr anlatımın bu zorluğu yüzünden düz nesir yavaş yavaş basit uyaklar halinde kafiyeleşmeye başlamış ve böylece recezin ilkel hali olan secî‘ ortaya çıkmıştır. Sözlük anlamı olarak, güvercinin ard arda monoton bir şekilde ötmesi anlamına gelen secî‘ bir edebiyat terimi olarak uyaklı fakat vezinsiz, beyit şatırları gibi konuşmaktır9. Brockelmann, Araplarda ilk sanatsal anlatım türünün secî‘, yani vezinsiz ancak kafiyeli nesrin olması gerektiğini, kâhinlerin ve arrâfların ke- hanetlerini ifade ettikleri secî‘den de recezin türediğini, diğer bahirlerin de recezden geldiğini belirtmektedir10. Goldziher de Brockelmann’ın görüşler- ine benzer şekilde; secî‘nin en eski anlatım türlerinden biri olduğunu, kasîdeler ve urcûzelerden daha eski olduğunu recezin ise secî‘nin gelişmiş bir şekli olduğunu belirtmektedir11. Corci Zeydân Târîhu’l-Âdâbi’l-Luğati’l-‘Arabiyye adlı kitabında yu- karıda geçen, İbn Reşîk’in görüşlerine benzer şekilde Arapların ahlaklarını, şecaatlerini ileriki nesillere aktarmak için secî‘ye ihtiyaç duyduklarını, şiire NÜSHA, YIL: 12, SAYI: 35, 2012/II 111 ARAP ŞİİRİNDE RECEZİN ORTAYA ÇIKIŞI secî‘ ile başladıklarını belirtip kâhinlerin secî‘lerinden örnekler vermiş ve bu secî‘leri kâhinlerin kafiyeye uygun bir terennüm içinde söylediklerini be- lirtmiştir12. Cahiliyye devrinden günümüze gelen secîli ifadelerin daha çok kâhinlere ait olduğunu görüyoruz. Câhiliyye devrinde gaybı bildiklerini ileri süren kâhinler, kendilerine gelen insanların sorularını, kendilerine ilham ya da vahy olunduğu sanılan, gelecekte olması muhtemel olaylara işaret eden bazı bilgileri, üstü kapalı, insanları şaşırtan telmihlerle dolu ancak sağlam bir yapıda ve secîli bir üslupta cevaplıyorlardı. Kaynaklarda secîleri geçen Câhiliyye döneminin meşhur kâhinleri Şikk Enmâr ve Satîh ez-Zi’b’î’dir13. Eski Yemen krallarından Rebî‘a b. Nasr el-Lahmî’nin bir rüyasını her iki kâhin de aynı ifadelerle secî‘li bir şekilde yorumlamışlardır. Şikk ve Satîh’in hemen hemen aynı sözcüklerle rivayet edilen bu secî‘leri dizeler halinde alt alta yazıldığında şiirsel bir görünüm ortaya çıkmaktadır14: Bir ateş gördün karanlıktan çıkmış, Sehmet toprağına düşmüş, Ondan bütün kafataslılar yemiş. Esed kabilesinin kâhini ‘Avf b. Rebî‘a eski efendileri olan İm- ru’u’l-Kays (öl.545)’ın babası Hucr b. ‘Amr el-Kindî’yi öldürmeye karar verdiklerinde söylediği şu secî‘yi alt alta yazarsak şu manzûme ortaya çı- kar15: 112 NÜSHA, YIL: 12, SAYI: 35, 2012/II KEMAL TUZCU Hep galip olup hiç mağlup edilmeyen, Deve sürüleri içinde maiyeti ile dolaşan, Savaş hengamesi hiç başını ağrıtmayan, Şimdi kanı akacak, Yarın ilk önce o öldürülecek. Bundan bir süre sonra bazı kâhinler geleceğe yönelik haberlerini, secî‘-recez karışımı bir üslupta kısa manzûmelerle vermişlerdir. Hz. Mu- hammed’e “kâhin” denilince bu konuda kendisinden bilgi istenen Hatar b. Mâlik şunları söylüyor16: Ka‘be ve direkler üzerine yemin ederim ki: artık azgın cinlerin ha- ber almaları yasaklandı. Kudret sahibinin elindeki bir mızrakla, açık bir delil ve kitapla gönderilen yüce bir elçi yüzünden. İbn Hacer bunların recez ve secî‘ karışımı olduklarını da belirtmiş, bu konu üzerinde çalışan D. Frolov da eski recezi örneklendirirken bunların secî‘ olmadığını söylemektedir. Frolov bu dizeleri, aruza göre seri‘ de olsa üç tefileli recez olarak değerlendirmiş ve bazı dizelerde vezin bozuklukları tesbit etmiştir17. Manzûm anlatımın en eski şekli olarak değerlendirebilece- ğimiz recezin çeşitli konularda yazılmış kaynaklarda sıkça geçmesi, recezin bir zamanlar eski Arap toplumu tarafından yaygın bir şekilde kullanıldığını göstermektedir. Özellikle dil ve edebiyatla ilgili kitaplarda, söyleyeni belirli veya belirsiz ya da anonim birçok recez geçmektedir. Câhiliyye devri şâir- lerinin divanlarında az sayıda recezin geçmesi, recezin daha çok bir halk şi- iri türü olarak görülmesinden kaynaklanmaktadır. 1.2. Recez ve Hudâ’: Arap edebiyatını inceleyen bazı müsteşrikler, Câhiliyye Arapları gibi ilkel toplumlarda bir takım benzer özelliklerden yola çıkarak Arap şiiri için bir başlangıç teorisi oluşturmaya çalışmışlardır. Buna göre eski ilkel toplumlarda şiir, toplum bireylerinin hep birlikte çalışırken ya da yolculuk yaparken tekrarladıkları basit tekerlemelerle başlamıştır. NÜSHA, YIL: 12, SAYI: 35, 2012/II 113 ARAP ŞİİRİNDE RECEZİN ORTAYA ÇIKIŞI Tâhâ Huseyn, şiirin nesirden önce ortaya çıktığını ileri sürerek mü- zik ile şiir arasında da bir ilişki kurar ve şirin başlangıcını şarkıya bağlar. Araplarda şiir ve şarkının birlikte ortaya çıkıp geliştiklerini savunur18. Bazı eski Arap tarihçilerinin eserlerinde de yazarın bu görüşlerine uyan rivayetler bulunmaktadır. Bu rivâyetler şarkının başlangıcının el-Hudâ olduğunu be- lirtmektedir19. el-Hudâ’ ya da el-Hidâ’ ve el-Hadv (deveyi bir şarkı eşli- ğinde sürmek ve yürümesi için veya daha hızlı gitmesi için onu gayrete ge- tirmek) fiilinin mastarıdır20 . Bu ezgileri söyleyen kişiye ise el-Hâdî ( ) adı verilir. Hâdiler şiirle uğraşan şâir kişiler olmayıp kafileden sesi ve bece- risi hudâ söylemeye uygun herhangi biridir. Hudâsını, herhangi bir hazırlık yapmaksızın irticâli olarak söyler21. Şiir bahirlerini düzenleyerek aruz veznini bulan Halîl b. Ahmed, el- Hudâ’yı doğrudan receze bağlar ve “Hudâ’ hâdînin develerin arkasında re- cez söylemesidir” der22. Diğer bir dil bilgini el-Ahfeş ise recezin iş yaparken, develeri sürerken ve hudâ söylerlerken terennüm edildiğini belirtir23. Kendisine gelen Iraklılarla edebiyat konusunda sohbet eden İbnu Cerîh ise onlara recezi sorarken “recez, yani el-hudâ için ne dersiniz?” şeklinde bir soru sormaktadır24. Hudâ’ nın başlangıcı hakkında birbirine yakın çeşitli rivayetler varsa da bunların kabul göreni Hz. Muhammed’in de atalarından biri olan Mudar b. Nizâr b. Ma‘ad b. ‘Adnân’ın25 deve sürüsünü dağıtan deve çobanının eline bir sopayla vurması ve bu güzel sesli çobanın veya (Ah elim Ah Elim ) diyerek nağmeli bir şekilde ağlaması dağılan develerin tekrar toplanmasıdır26. Bundan sonra bu sözler hudâ’ olarak değerlendirilmiş ve kullanulmıştır. Ancak sözleri recez bahrinde değil, remel bah- rindedir. Hudâ’ sayesinde müzikle tanışan Araplarda bir süre sonra mûsîkî gelişmiş nasb, sinad ve hezec adlı müzik türleri ortaya çıkmıştır. el-Mes‘ûdî (öl.364/974)’ye göre el-hudâ’, şarkıdan önce başlamıştır27. Bazı yazarlar Ar- apların develeri kontrol etmek için kullandıkları ilk ezginin hudâ’ olduğu, Arapların recezi hudâ’ olarak kabul ettiklerini, aruz veznindeki bütün bahirl- erin çölde hudâ’ eşliğinde yürüyen develerin bu hudâ’nın ritmine göre ayak- larını kuma vuruşundan alındığını belirtmektedirler 28. 2. Bir Aruz Bahri Olarak Recezin Ortaya Çıkışı: Bütün Sami kavimlerde aruz veya aruza benzer şiir vezinlerinin 114 NÜSHA, YIL: 12, SAYI: 35, 2012/II KEMAL TUZCU varlığı bir gerçektir. Tarihteki ilk edebî ürünlerden biri olan Gılgamış des- tanının da recez bahrinde nazmedildiği ileri sürülmektedir29. Câhiliyye dö- neminde Recez, Remel, Hezec gibi vezinlerin kısa bazı nazım türleri bilin- mekteydi. el-Halîl b. Ahmed (öl.175/791) Arap şiirini korumak amacıyla oluşturduğu aruz vezni denilen ölçü sisteminde bunları temel almıştır. Kureyşin yaşlılarından olan el-Velîd b. el-Muğîre (öl.1/622) bir grup Kureyşliyi toplayarak yaklaşan Hacc mevsiminde Kabe'ye dışardan gelecek- lere Hz. Muhammed'i nasıl anlatacakları konusunda konuşmak ister. Ku- reyşliler onun için “şâir” deriz derler ancak el-Muğîre: "şiirin hepsini; re- cezini, hezecini, karîzini biliyoruz, söyledikleri şiir değil" demiştir30. Onun bu sözlerinden kendi zamanında karîz yani kasîdenin yanı sıra recez, hezec gib diğer nazım türlerinin de bulunduğunu anlıyoruz. Dilci el-Ahfeş ise el- Kavâfî adlı eserinde: “Arapların çoğundan şunu işittim: şiirin tamamı kasîde, recez ve remeldir. Kasîde basit, tavil, tam kamil, tam medîd, tam va- fir ve tam recezden bahirlerinden gelir. Bineklerine binenler onunla şarkılar söyler. Bazıları ise el-hafif bahriyle bu şarkıları söylediklerini iddia ederler remel ise kasîde ve recezin dışında olan şiirlerdir. Araplarda recez üç tefile- li her şiirdir. Onu işlerinde, develerini sürerken, terennüm ederler” 31 der. el-Ahfeş’in yukarıdaki ifadelerinden recez ve remelin bir bahir olmaktan başka ve belki daha önce başka anlamlarda bir terim olarak kullanıldığı hatta bir nazım türünün karşılığı olduğu anlaşılmaktadır32. Recezin şiirin dışında bir nazım türü oluşu konusunda gelen başka bilgiler de vardır. el-Kâfî fi ‘İlmeyi’l-Aruz ve’l-Kavâfî adlı eserde şâirlerin bütün az tefileli kısa şiirlere hangi bahirden olursa olsun recez dedikleri be- lirtilmektedir33. Ayrıca el-Cevherî recezin, uzun olsun kısa olsun Mustef‘ilun dan oluşan her bahri içerdiğini el-munsarih ve el-muktedab’ın da recez oldu- ğu belirtmektedir34. Sonraki devirlerde, recez bahrinde olmayan bazı kasîde- lerin, bütün beyitlerinin aynı kafiyede oluşu yüzünden recez olarak değer- lendirildiğini görüyoruz35. Bu nakiller ve rivâyetlerden el-Halîl b. Ahmed aruz sistemini gelişti- rene kadar recez ve benzeri bahirlerin birer nazım türü olarak tanındığını, bundan sonra el-Halîl’in bunları adları ve vezinleri ile birlikte aruz sistemi- ne aktardığı anlaşılmaktadır. Recezin bir aruz bahrine nasıl dönüştüğü ko- nusunda başka bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak recez bahrinin secîde bir- birini izleyen kelimelerin armonisinden ortaya çıkmış olması mümkündür. Ancak yukarıdan da anlaşılacağı gibi recez sözcüğünün anlamı ile bu bah- rin yapısı arasında bir benzerlik vardır. Tefilelerinin yakınlığı, illet ve zihaf- larla çok karmaşık şekillere bürünmesinden36 dolayı olsa gerek, Halîl b. Ahmed’e receze niçin bu adın verildiği sorulduğunda “devenin bacakların- daki titremeye benzediği için” demiştir37. Böyle değişken ve hareketli bir bahir olduğu için sonraları Himâru’ş-Şi‘r (Şiirin Merkebi), ya da Matiyye- NÜSHA, YIL: 12, SAYI: 35, 2012/II 115 ARAP ŞİİRİNDE RECEZİN ORTAYA ÇIKIŞI tu’ş-Şu‘arâ’(Şâirlerin biniti) adları da verilmiştir. 2.1. Recez ve Kasîd-Kasîde-Karîz Kavramları : Râviler, başlangıç aşamasında şiirin tamamının recez ve kıt’alardan ibaret o1duğunu ileri sürmüşler, şiir söyleyene şâ‘ir, recez söyleyene ise râciz adını vermişlerdir. Daha sonraki zamanlarda İbn Reşîk şâir adının hem şâiri hem de râcizi kapsadığını belirtmiştir38. İlk kasîdeler ‘Abdulmuttalib ve Hâşim b. ‘Abdi Menâf zamanında ortaya çıkmaya başlamış ve uzamıştır39. Kasîde söyleyen ilk şâirler ise el- Muhelhil (öl.531) ve İmru’u’l-Kays olmuştur. Bir rivayete göre ilk kasîdeyi el-Efveh el-Evdî (öl.570) ’nin söylediği, el-Efveh’in hepsinden daha eski ol- duğu anlatılmaktadır40. Yaklaşık olarak Hicretten 150 yıl kadar önce şiir uzamaya başlamış, Kasîd adıyla bazı kurallara bağlanan bir nazım türü ortaya çıkmıştır. Bir şeyi yapmaya kasd etmek, bir şeye yönelmek anlamlarına gelen kö- künden kasîd adıyla adlandırılmasının nedeni şâirin şiirini önce sözle dol- durması, sonra da bunları ayıklayıp, içinden iyi ve güzel anlamları seçmesi olarak gösterilmiştir. Lisân41’da el-Cevherî den nakille “Sefîn sözcüğünün çoğulunun sefîne olduğu gibi kasîd de kasîde sözcüğünün çoğuludur. Çoğu- lu hem kasîd hem de kasâ’id’dir .” denmektedir. Bu adlandırmanın nedeni olarak şâirin kasîdeyi söylemeye öncelikle kasd etmesi, onu kafasında kurması, hissettiklerini aklına, diline geldiği gibi söylemeyip, onu daha gü- zel bir hale getirmek için kafa yormasıdır42. Secî‘-recez- kasîde zinciri bü- tünlüğü içinde, recezdeki tefilesinin, kasîdelerde çok kullanılan diğer bahirlere nasıl dönüştüğü konusunda bazı çalışmalar yapılmış, örne- ğin bu tefilenin Kâmil bahrine dönüşümü şöyle açıklanmıştır: Tef‘ile olarak formu formuna dönüşmüş, yani sebeb-i sakîl değişerek sebeb-i hafîf olmuş; formundaki Sîn harfi atılarak bu form haline gelmiş, böylece ilk Arap kasîdesinin yapısı tekamül etmiş, bu olgunluğa işaret olarak da bu bahre el-Kâmil adı verilmiştir43. Câhiliyye şâirlerinden el-Murakkış el-Ekber (öl.552)’ in aşağıda ilk iki be- yiti verilen kasîdesi recezden kâmile geçişe örnek olarak verilmektedir 44: 116 NÜSHA, YIL: 12, SAYI: 35, 2012/II KEMAL TUZCU Hiçbir şey duymayan ev kalıntılarının cevap vermesi mümkün mü? Bir şeyler anlatacak bir iz olsaydı konuşurdu. Ev ıssızdır, izler de kalemin yüzün üzerine koyduğu noktalar gibi- dir. Ayrıca muallakalarda ilk iki beytin uyaklı olması receze dayalı eski Arap şiiri geleneğinin bir izi olarak kabul edilmektedir45. Şiirde bu tür ge- lişmelerden sonra Tavîl bahri kasidelerde çok kullanlan bir bahir haline gelmiş, bunun yanı sıra Kâmil, Vâfir, Basît gibi diğer bahirler de kullanıl- mıştır46. Çünkü tam vezinler ve uzun bahirlerde şâir anlatıma daha iyi adapte olabilir; ancak recez gibi kısa vezinlerde bu mümkün değildir47. Tavîl bu bahirler arasında en uzunu ve sağlamlık bakımından kasîd’e en uygun olanıdır. Ancak gerçek şâirler bu bahirde bir şeyler söyleyebilir, şâir olmayanlar başarısızlığa uğrar48. Zamanla Arapların en önemli nazım türü haline gelen kasîd bir şiir terimi olarak öncelikle beyitlerinin her iki şatrı tam olan, vezni çeşitli zihaf ve illetlerle değişmemiş şiirdir49. e1-Ahfeş, Arapların çoğunun şiirin tama- mının kasîd, recez ve remelden oluştuğunu söylediklerini işittiğini belirterek kasîd sözcüğü için ise “tavîl. basît, kâmil, medîd, vâfir, recez ve hafîf bahir- lerinin tam şekillerinde gelen şiirdir.” demektedir. Burada tam sözcüğünden bu bahirlerin meczû’, meştûr ve menhûk olmayanı an1aşılmalıdır. Yazar kasîdi bu şeki1de tanımladıktan sonra recezi, Arapların iş yaparken veya de- veyle yolculukları sırasında hudâ’ olarak terennüm ettikleri üç tefileli şiirler olarak tarif eder ve bunların dışında kalan şiirleri de remel olarak adlandı- rır50. Kasîdenin bir diğer şartı ise beyit sayısı ile ilgilidir. Eğer şiir üç ya da altı beyit olursa buna kıt‘a, maktû‘a, maktû‘ veya mukatta‘a adı verilmekte- dir. Bu tür şiir1erde de bir vezin birliği söz konusudur51. Kasîdenin beyit sa- yısı konusunda oldukça fazla görüş ileri sürülmüş ancak kesin bir tanım or- taya konulamamıştır. el-Ahfeş üç ve daha fazla beyitli şiiri kasîde saymış, İbn Cinnî (öl.392/1001) ise üç, on veya on beş beyitli şiirlerin kasîde olabi- leceğini söylemiş, ancak kesin bir görüş belirtmemiştir. Bu konuda genel olarak kabul edilen görüş kasîdenin en az yedi beyit olmasıdır52. el-Bakillânî ise dört beyitten aşağısını recez, iki beyitten aşağısını ise kasîd olarak kabul etmemektedir53. Kasîdenin önemli şart1arından biri de beyitlerinin hepsinin aynı bahirde olmasıdır. Beyitler farklı bahirlerde olursa bu şiir kasîde olarak adlandırılamaz54. Necmuddîn Sa‘îd b. Muhammed es-Sa‘îdî ise ‘Arûzu’s- Sâvî Şerhi’nde recez ve remel gibi bahirlerdeki kasîdelerin zihafı fazla ise bunlara kasîde denemeyeceğini, hatta bunlara şiir bile denemeyeceğini be- lirtmektedir55. Recez de ise her tef‘ilede iki harf atmaya izin verildiği için il- NÜSHA, YIL: 12, SAYI: 35, 2012/II 117 ARAP ŞİİRİNDE RECEZİN ORTAYA ÇIKIŞI let ve zihâflar oldukça fazladır56. Recezi kasîdeden ayıran en önemli özellik, recezde edebi anlamda bir şiir söyleme niyetinin olmaması, anlamlar ve edebi sanatlar üzerinde uz- un uzadıya düşünme, seçme ve ayırma işleminin olmamasıdır. Özellikle Câhiliyye döneminde recezin irticâlî (doğaçlama) olarak, anında dile getirildiğini görüyoruz. Belki de recezin şiirden sayılmamasının nedeni şiirin “Niyetten sonra dört şeye bağlıdır; bunlar lafız, vezin, kafiye ve anlamdır.” Şeklinde yapılan tanımıdır57. Recez ise duyguların istem dışı sayılabilecek bir serzenişle söylenmesidir. Serzeniş sözcüğü burada özellikle kullanılmıştır. Çünkü bir aruz terimi oluşu dışında recez sözcüğünün Türkçe karşılıklarını bu sözcükte bulmak mümkündür. Recezle kasîdenin böyle ayrı ayrı nazım türleri olarak algılanmasının bir nedeni de aralarındaki beyit sayısı farkıdır. İbn Reşîk, recez adının, meştûr, menhûk ve buna benzer manzûmelere, kasîde adının ise çok beyitli, uzun nazım türlerine verildiğini ifade etmekte elAhfeş ve el-Halîl’in çoğu zaman şiirden bile saymadığı meştûr ve menhûk recezin de kasîde olabilme şartını yine beyit sayısına bağlamaktadır. Yazar recezin bu türlerinde söylenmiş kasîde uzunluğunda şiirlerde de kasd ve niyet unsurunun bulunduğunu belirterek bu tür manzûmelere de kasîde denmesine cevaz vermiştir58. Recez bahrinde söylenmiş kasîdelere ise urcûze adı verilir59. Çoğulu erâcîz dir. Şâir el-Kumeyt (öl.126/743) bir kazanın kaynama seslerini ur- cûzelere benzeterek şöyle der60: (el-Mutekârib) (O kazanın) kaynama fokurtuları, Eslem’in Gifâr’ı hicveden urcûze- leri gibidir. Kasîde tanımına girmeyen, özellikle Câhiliyye ve Sadru’l-İslâm dö- nemine ait recez bahrinde veya nadir de olsa başka bahirlerde söylenmiş kısa şiirlere recez demek daha doğrudur. Bunun çoğulu ise ercâz’dır. İbn Reşîk, er-Recez ve’l-Kasîd adıyla bir bölüm ayırdığı el-‘Umde adlı eserinde bu terimleri tarif etmiş ve bu konudaki belirsizlikleri gidermeye çalışmıştır. Yazar uzun olsun kısa olsun her halükârda urcûzenin kasîde ola- rak adlandırılabileceğini, ancak kasîdeye, kasîde çeşitlerinden biri olmadık- ça, şatırları aynı kafiyede de (musarra’) olsa urcûze denemeyeceğini, her re- ceze kasîd denebileceğini, şatırları receze benzeyen her kasîdeye recez de- nemeyeceğini belirtmiştir. Yazar İbn Nahhâs’tan nakille karîz sözcüğünü 118 NÜSHA, YIL: 12, SAYI: 35, 2012/II