Katedra Matematyki Stosowanej Politechniki Lubelskiej i Komisja Historii Matematyki Polskiego Towarzystwa Matematycznego XIX Ogólnopolska Szkoła Historii Matematyki Wokół Bernoullich – Zamość 6-10 czerwca 2005 Lech Maligranda Lulea˚ University of Technology Antoni Łomnicki (1881-1941) 1 – matematyk lwowski Streszczenie Antoni Marian Łomnicki (1881-1941) był matematykiem, który napisał wiele ksią- żek, a zwłaszcza świetnych podręczników szkolnych i akademickich. Na jego podręcz- nikach gimnazjalnych z geometrii elementarnej, trygonometrii i geometrii analitycz- nej kształciły się całe generacje młodzieży. Jego podręcznik akademicki do rachunku różniczkowego i całkowego, jeśli uaktualnić w nim oznaczenia i język polski, mógł- by być nadal używany jako podręcznik i to nawet dla studentów matematyki. Tablice matematyczno–fizyczne, jego autorstwa, były wydane 13 razy w latach 1926-1951. Na- zwisko Łomnickiego jest znane w związku z wprowadzeniem teorii miary do prawdopo- dobieństwa oraz z twierdzeniem o funkcjach okresowych. W opisie omówione zostanie jego życie i związek z Politechniką Lwowską, gdzie pracował ponad 20 lat, od 1919 r. do 1941 r., także jako dziekan i dwa razy prorektor. Cała jego działalność naukowa, dydaktycznaiorganizacyjnazwiązanabyłaztąuczelniąilwowskimośrodkiemmatema- tycznym.Opisanyzostałteżjegodorobek naukowy,włączającwtonapisaneprzezniego książki. Oprócz prac matematycznych z analizy i rachunku prawdopodobieństwa, napi- sał on również prace ze statystyki, dydaktyki matematyki i kartografii matematycznej. Zebrany też został pełen spis jego książek, prac naukowych oraz artykułów dotyczących jego osoby. 1. Wstęp W roku 2006 przypada 125-ta rocznica urodzin Antoniego Mariana Łomnickiego (1881-1941). W związku z tym odczyt wygłoszony na konferencji w 2005 roku został znacznie rozszerzony. Opisane zostało jego życie i praca naukowa w matematyce, staty- styce, dydaktyce matematyki i kartografii matematycznej. Przed II wojną Łomnicki był 1 Jest to rozszerzona wersja godzinnego odczytu wygłoszonego w dniu 7 czerwca 2005 na XIX Ogólnopolskiej Szkole Historii Matematyki Wokół Bernoullich, Lublin–Zamość, 6-10 czerwca 2005. 179 Lech Maligranda znany głównie z podręczników szkolnych i akademickich. Napisał ich ponad dwadzie- ścia, a jego Rachunek Różniczkowy i Całkowy z 1935 roku był tak dobrze napisany, że gdyby uaktualnić w nim oznaczenia i język polski, to nadal mógłby być używany jako podręcznik akademicki i to nawet dla studentów matematyki. Praca składa się z 4 części. W pierwszej części zaprezentowane zostało życie, praca i rodzina Łomnickiego. Żył on w interesującym okresie i w ważnym miejscu (tzn. we Lwowie) dla matematyki polskiej. Jego życie jest raczej mało opisane w literatu- rze matematycznej (co zostało skolekcjonowane w części 5a), ale mimo to udało się zgromadzić w części pierwszej wiele ważnych i nowych faktów z życia Łomnickiego. Druga część opisuje dorobek naukowy Łomnickiego z uwzględnieniem jego pod- ręczników i książek. Część została podzielona na 4 podpunkty. W pierwszym z nich omawianesąpodręcznikiszkolneiakademickie.Zwróconouwagęnaichsukcespedago- giczny. W drugim podpunkcie wybrane zostały najważniejsze osiągnięcia Łomnickiego w matematyce, łącznie z jego twierdzeniem z 1918 roku o funkcjach okresowych, popar- te wieloma przykładami. Następny podpunkt to osiągnięcia w matematyce stosowanej i kartografii. Przytoczono w nim opinię Łomnickiego o matematyce stosowanej. Kończy się ta część omówieniem jego wkładu w dydaktykę matematyki. TrzeciaczęśćtowybraneopinieinnychmatematykówoŁomnickim.Czwartączęść stanowi spis podręczników, książek oraz prac Łomnickiego. Można mieć nadzieję, że jest to spis kompletny. Ostatnia, piąta część, dotyczy artykułów o Łomnickim, łącznie z recenzjami jego książek, a także prac innych matematyków cytowanych w tym artykule. 2. Życie, praca i rodzina Antoniego Łomnickiego AntoniMarianŁomnickiurodziłsię17stycznia1881rokuweLwowie.Rodzicami jego byli Marian Łomnicki i Maria ze Szczuckich. Zdjęcie 1. Zdjęcie Antoniego z indeksu z 1899 roku 180 Antoni Łomnicki (1881-1941) – matematyk lwowski Ojciec, Marian Alojzy Łomnicki (ur. 1 IX 1845 r. w Baworowie k. Tarnopola – zm. 25 IX 1915 r. we Lwowie), znany zoolog, paleontolog i geolog, był profesorem gimnazjalnym we Lwowie, Tarnowie, i ponownie we Lwowie. W latach 1905-1915 był kustoszem Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie. Ponadto był prezesem Polskie- go Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, organizatorem słynnych prac paleonto- logicznych w Staruni k. Kołomyi, gdzie w 1907 roku wykopano mamuta i nosorożca. Antoni miał dwóch młodszych braci: Jarosława Ludomira (1873-1931) i Maksymiliana (1877-1947). Antonirozpocząłnaukęw1888r.weLwowie,a30czerwca1899r.,zdającmaturę, ukończył IV Gimnazjum we Lwowie. Zdjęcie 2. Świadectwo ukończenia ósmej klasy z odznaczeniem Studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego odbył w latach 1899-1903. Uczyli go: Józef Puzyna (1856-1919), Jan Rajewski (1857-1906), Stanisław Kępiński (1867-1908), Marian Smoluchowski (1872-1917) i Kazimierz Twardowski (1866-1938). 181 Lech Maligranda Zdjęcie 3. Świadectwo dojrzałości z 1899 roku Zdjęcie 4. 1899: Zdjęcie Antoniego w indeksie z jego własnoręcznym podpisem 19 października 1899 roku powstało Kółko Matematyczno-Fizyczne Studentów Uniwersytetu im. Jana Kazimierza, na którym obecny był Łomnicki. Na posiedzeniach Kółkareferowałontrzytematy:1.Teoriaspektralna(chodziodziałfizyki,25I1900),2. Rachunek różnic skończonych (3 XII 1900), 3. O funkcjach symetrycznych (6 III 1902). 6 marca 1902 roku został wybrany przewodniczącym Koła. 8 listopada 1903 roku Łomnicki obronił doktorat O odwzorowaniach cząsteczko- wych funkcji hipergeometrycznych, którego promotorem był Józef Puzyna. Już 23 listo- 182 Antoni Łomnicki (1881-1941) – matematyk lwowski Zdjęcie 5. Indeks (książka legitymacyjna) nr 2044 z podpisami Puzyny, Smoluchowskiego, Twardowskiego pada 1903 roku został dyplomowanym nauczycielem szkół średnich, uzyskując dyplom nauczyciela matematyki i fizyki jako przedmiotów głównych w gimnazjach i w szkołach realnych z językiem wykładowym polskim. We wrześniu 1903 roku został zastępcą nauczyciela w VI Gimnazjum we Lwowie a od następnego roku do września 1907 roku był nauczycielem rzeczywistym w I Gimnazjum w Tarnowie. W 1905 roku zawarł związek małżeński z Władysławą z domu Baecker i 29 sierpnia 1906 roku urodziła im się pierwsza córka – Irena. Wlatach1906-1907przebywałwGetyndzecelemdalszegokształceniasięwdzie- dzinie matematyki. Było to stypendium ministerialne, tzn. Ministerstwa Wyznań Reli- gijnych i Oświecenia Publicznego (Ministerstwa WRiOP). Będąc w Getyndze, słuchał wykładów: Davida Hilberta (1862-1943), Felixa Kleina (1849-1925), Hermanna Min- kowskiego (1862-1943), Gustava Herglotza (1881-1953) i Carla Rungego (1856-1927). Brał udział w seminarium, na którym zajmowano się teorią funkcji automorficznych, powierzchniami minimalnymi, równaniami całkowymi i rachunkiem wariacyjnym. Za- obserwował silny zwrot ku arytmetyzacji. ŁomnickiegoznajdujemynaliścieczłonkówKołaMatematyczno-Fizycznegozdnia 1 stycznia 1909 r. Mieszkał on wtedy we Lwowie przy ul. Krzyżowej 11. Od 1 września 1907 roku do końca sierpnia 1920 roku był profesorem gimnazjal- nym w VII Gimnazjum we Lwowie, a w roku szkolnym 1916/17 pełnił nawet obowiązki dyrektora.Wrokuakademickim1913/14wykładałmatematykęjakodocentprywatnyna Wydziale Budowy Maszyn Szkoły Politechnicznej, a w 1914/15 wykładał matematykę ubezpieczeniową w Szkole Handlowej we Lwowie. W latach 1918-1919, jako ochotnik w stopniu szeregowca, brał udział w obronie Lwowa, za co otrzymał Krzyż Obrony Lwowa. 19 sierpnia 1919 roku uzyskał veniam 183 Lech Maligranda Zdjęcie 6. Świadectwo nauczyciela dyplomowanego z 1903 roku docenti(habilitację)zzakresumatematykiwSzkolePolitechnicznejweLwowie(uchwa- ła grona Profesorów z 17 VI 1919; zatwierdzenie Ministerstwa WRiOP – 19 VII 1919) na podstawie dwóch prac z lat 1918 i 1919. W dwa dni później został powołany na zastępcę profesora w Szkole Politechnicznej we Lwowie na rok 1919-1920 za dra Zdzi- sława Krygowskiego i jednocześnie został urlopowany z gimnazjum celem odbywania wykładów matematyki. 9 czerwca 1920 roku urodziła się druga córka Łomnickiego – Ewa. 1 sierpnia 1920 roku został profesorem nadzwyczajnym Politechniki Lwowskiej i kierownikiem Katedry II. W 1920 roku brał udział w wojnie polsko-sowieckiej w stopniu podporucznika. W tym też roku Łomnicki, za silną namową Steinhausa, przyjął Stefana Banacha na asystenta, mimo iż Banach nie miał ukończonych studiów. Przypomnijmy, że z powodu wybuchu I wojny światowej w 1914 roku Banach skończył tylko 2 lata studiów na 184 Antoni Łomnicki (1881-1941) – matematyk lwowski Zdjęcie 7. Dwie strony z książki rejestracyjnej Łomnickiego nr 34 z podpisami Herglotza, Hilberta, Kleina i Minkowskiego Zdjęcie 8. 1914: Antoni z żoną i córką Ireną 185 Lech Maligranda Zdjęcie 9. Antoni Łomnicki Zdjęcie 10. 1930: Antoni z córką Ewą PolitechniceLwowskiej(1911-1913).WstawiennictwoSteinhausabyłoważneimożliwe, gdyż Łomnicki i Steinhaus znali się jeszcze z czasów studenckich i z Getyngi. Wspomina Irena Wachlowska – starsza córka Łomnickiego ([Kł92], str. 49): Byłam kilkunastoletnią panną, kiedy Banach przyjechał w roku 1920 do Lwowa i zamieszkał w naszym domu przy ulicy Nabielaka 19. Nasze mieszkanie składało sięztrzechpokoi–jadalni,sypialniigabinetuojcaorazkuchniiłazienki.Banach prawdopodobnie nocował w gabinecie ojca. Mieszkał u nas niedługo – może kilka miesięcy, zanim nie urządził się we Lwowie. Ubrany był nader skromnie: w pocerowanym garniturze, w połatanych butach. Pozostawił wrażenie miłego, nie przeszkadzającego domownikom pana. 27 sierpnia 1921 roku Łomnicki został profesorem zwyczajnym Politechniki Lwowskiej. W latach akademickich 1922/23 i 1937/38 był Dziekanem Wydziału Mechanicznego Politechniki Lwowskiej. Zdjęcie 15 podpisane jest własnoręcznie przez Antoniego Łomnickiego. Zapis pod nim jest jego interesującym mottem: Symbol mojej działalności w całym życiu: prowadzić młodzież na szczyty! (Młodości! Ty nad poziomy wylatuj itd.) W dniach 3-10 września 1928 r. brał udział w VIII Międzynarodowym Kongresie Ma- tematycznym w Bolonii we Włoszech, jednak nie miał tam żadnego odczytu. 186 Antoni Łomnicki (1881-1941) – matematyk lwowski 11. 1920: nominacja profesorska Od 1929 roku, z inicjatywy Banacha i Steinhausa i pod ich redakcją, zaczęto wydawać we Lwowie czasopismo Studia Mathematica, Jak pisze Orlicz [Or81, str. 229]: nazwa czasopisma została zaproponowana przez Antoniego Łomnickiego. W 1930 roku Łomnicki przebywał 8 miesięcy na studiach naukowych w Rzymie (luty-maj), Paryżu (maj-czerwiec), Getyndze (czerwiec-lipiec) i w Berlinie (lipiec-wrze- sień). Było to stypendium Funduszu Kultury Naukowej. W roku akademickim 1930/31 był Dziekanem Wydziału Ogólnego Politechniki Lwowskiej a w 1933 roku kandydatem na Rektora. Został wybrany przez zebranie delegatów 23 maja 1933 r., ale nie został zatwierdzony przez Prezydenta Rzeczypospolitej (decyzja z 7 czerwca 1933 r.). Wlatach1935-1939Łomnickiprowadziłwykładyićwiczeniazmatematykistoso- wanej na Wydziale Inżynierii Politechniki Lwowskiej a w latach akademickich 1938/39 187 Lech Maligranda 12. 1921: nominacja Łomnickiego na profesora zwyczajnego Politechniki Lwowskiej i 1939/1940 był Prorektorem Politechniki Lwowskiej. W drugiej kadencji został zdjęty z posady we wrześniu 1939, po wkroczeniu Rosjan do Lwowa. Pierwsze prace naukowe opublikował Łomnicki w latach 1911 i 1918. Wróćmy tutaj jeszcze do spraw rodzinnych. Łomnicki był dwukrotnie żonaty. Naj- pierw z Władysławą (1882-1941 lub 19422) z domu Baecker. Mieli oni dwie córki: 1. Irenę (29 VII 1906 – 1987), po mężu Wachlowską, a później po drugim mężu Bombową. Była ona zesłana do Kazachstanu. Następnie mieszkała w Kanadzie, Anglii, a od 1971 w Polsce. Nie miała dzieci. 2. Ewę (9 VI 1920 – 5 V 2000), po mężu Broszkiewiczową. Była ona docentem psychiatrii na Akademii Medycznej w Krakowie. Mężem jej był Jerzy Broszkiewicz (1922-1993), znany pisarz i literat. Pani Ewa łączyła pracę kliniczną z badaniami na- ukowymi i dydaktyką. Przez długi czas była docentem, a na propozycję by zostać pro- 2 zmarła na serce w 1941 lub 1942 r., wkrótce po rozstrzelaniu Antoniego. 188