Antoni Mironowicz Kultura prawosławna w dawnej Rzeczypospolitej Elpis 5/7/8, 201-235 2003 ANTONI MIRONOWICZ KULTURA PRAWOSŁAWNA W DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ Polska od momentu formowania się struktury państwowej przez całe średniowiecze była na szlaku krzyżujących się wpływów kulturowych Wschodu i Zachodu. Poprzez przyjęcie chrześcijaństwa ze strony Czech w 966 r. znalazła się w sferze cywilizacji łacińskiej. Równocześnie zie­ mie polskie były na peryferiach łacińskiej chrześcijańskiej Europy. Wła­ śnie w średniowieczu uformowały się granice etniczne i terytorialne Pol­ ski, wykształciła się tożsamość kulturowa. Wyznanie prawosławne o tra­ dycji bizantyjsko-ruskiej było obecne w granicach państwa polskiego już w czasach panowania Bolesława Chrobrego. Po przyjęciu chrześcijań­ stwa przez Ruś Kijowską zasięg oddziaływania tego państwa zaczął na­ bierać treści kościelno-religijnej. Rola polityczno-kulturowa Kościoła prawosławnego na ziemiach pol­ skich zwiększyła się po powstaniu Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Za rządów księcia Romana, a następnie Daniela, obszar księstwa poszerzył się o ziemie między Wieprzem a Bugiem, Lubaczów, Przemyśl, a nawet znaczną część Lubelszczyzny. W 1238 roku Daniel zdobył Dro­ hiczyn, co otworzyło Romanowiczom znaczne perspektywy ekspansji te­ rytorialnej na północy1. W ślad za zdobyczami terytorialnymi szedł roz­ wój struktury organizacyjnej Cerkwi prawosławnej. Rozwój organizacji cerkiewnej nastąpił na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIII wieku, po koronacji księcia Daniela w Drohiczynie (1253 r.). Podję­ te wówczas próby legata papieskiego Opizona pozyskania do unii wład­ cy Księstwa Halicko-Wołyńskiego zakończyły się niepowodzeniem. Kon­ 1 B. Włodarski, Polska i Ruś 1194-1340, Warszawa 1966, s. 45 i następne. Dzieje Księ­ stwa Wołyńskiego w XI-XIII wieku zostały szeroko opracowane w publikacjach: W. Pasz­ ko, Oczerki po istorii Galicko-Wołynskoj Rusi, Moskwa 1950; I. Krypjakewycz, Hałyć- ko-Wołynśke kniaziwstwo, Kyjiw 1984; H. Łowmiański, Początki Polski, t. VI, cz. 1, Warszawa 1985; A. S wieża wski, Ziemia bełska. Zarys dziejów politycznych do roku 1462, Częstochowa 1990. 201 flikty polityczne z katolickimi państwami - Węgrami, Polską (z księciem krakowskim Leszkiem Białym) i Zakonem Krzyżackim - wywołały opór duchowieństwa prawosławnego przed wszelkimi związkami z Kościo­ łem katolickim2. Ponowne zajęcie Lubelszczyzny ( 1244 r.) i innych tere­ nów przez książąt polskich spowodowało zwiększenie liczby wyznaw­ ców prawosławia w ich państwie. Problem ten szczególnie ostro wystąpił na początku XIV wieku w okresie zjednoczenia ziem polskich3. * W wieku XIV Królestwo Polskie utraciło znaczne obszary etnicz­ nych ziem polskich na zachodzie. Wschodnia granica państwa przesunę­ ła się w głąb dorzecza Dniestru i Prypeci. W rezultacie włączenia przez Kazimierza Wielkiego Rusi Halickiej zmieniła się struktura wyznaniowa i etniczna państwa. Polska utraciła swojąjednorodność wyznaniowo-na- rodową. Ostatni przedstawiciel dynastii wchłonął tereny niepolskie z za­ mieszkałą tam ludnością prawosławną. Za jego panowania na terenach Korony i Litwy nastąpiło zetknięcie się na szeroką skalę tradycji łaciń­ skiej i bizantyjsko-ruskiej. Oba państwa od dawna prowadziły wspólną ekspansję wobec Rusi Halickiej i Wołynia. Obecnie jednak Rusini stali się obywatelami tych państw, a w niektórych ich regionach stanowili więk­ szość ludności. Język starobiałoruski był oficjalnym językiem państwo­ wym na Litwie, a kultura ruska była chętnie przyjmowana przez książąt 1 bojarów litewskich. Pod wpływem rutenizacji Litwini zostali częściowo schrystianizowani przez Kościół wschodni z całą tego faktu konsekwen­ cją. Litwa, posiadająca w swych granicach ziemie ruskie, była jedynie formalnie państwem pogańskim. Poprzez Kościół prawosławny upowszechniła się na ziemiach ru­ skich i polskich kultura bizantyjska. Kultura prawosławna wywołała za­ interesowanie ostatnich przedstawicieli dynastii piastowskiej. Kazimierz Wielki korzystał z usług malarzy i budowniczych ruskich. Artyści ruscy pracowali przy wystroju ufundowanej przez króla kolegiaty wiślickiej 2 W. Abraham, Powstanie organizacji Kościoła łacińskiego na Rusi, Lwów 1904, s. 121- 143; E. Gołubinskij, Istorija Russkoj Cerkwi., t. II, cz. 1, Moskwa 1900, s. 82-86. 3 T. M. Trajdos, Metropolici kijowscy Cyprian i Grzegorz Camblak a problemy Cerkwi prawosławnej w państwie polsko-litewskim u schyłku XIV i pierwszej ćwierci XV w., [w:] Balcanica Posnaniensia. Acta et studia, t. II, Poznań 1985, s. 213-214; J. Fijałek, Biskup­ stwa greckie na ziemiach ruskich od połowy XIV wieku na podstawie źródeł greckich, „Kwartalnik Historyczny”, t. XI, 1897, s. 27-34. 202 i kaplicy na Wawelu. Rusini wybudowali również kamienicę „hetmańską” na Rynku Głównym. Za panowania Kazimierza Wielkiego wybudowana została jedna z największych cerkwi w tym czasie - św. Jura we Lwowie. Okres XIV w. przyniósł nowe kanonizacje świętych, czczonych w całej ruskiej prowincji kościelnej. W rozwoju chrześcijaństwa wschod­ niego na terenie Litwy szczególne znaczenie miała kanonizacja trzech męczenników wileńskich Antoniego, Jana i Eustachego. Święci Antoni, Jan i Eustachy przed przyjęciem chrześcijaństwa nosili imiona pogań­ skie: Niażyła, Kumiec, Kruglec. Wszyscy byli stryjecznymi braćmi Ol­ gierda Giedyminowicza (1345-1377). Pod wpływem duchownego pra­ wosławnego Nestora młodzi książęta litewscy przyjęli chrześcijaństwo i stali się jego gorącymi propagatorami. Podobnie jak św. Charytyna bra­ cia wileńscy rozpowszechniali chrześcijaństwo wśród Żmudzinów. Ich działalność wywołała represje ze strony książąt litewskich. W 1347 r. ksią­ żę litewski Olgierd skazał Antoniego, Jana i Eustachego na śmierć. Ka­ nonizacja męczenników wileńskich nastąpiła na soborze lokalnym Ko­ ścioła prawosławnego już w 1364 r. W 1374 r. relikwie świętych męczen­ ników przeniesiono do soboru św. Zofii w Konstantynopolu, a po upadku Cesarstwa Bizantyjskiego staraniem metropolitów kijowskich powróciły one do Wilna. Relikwie do dnia dzisiejszego przechowywane są w sobo­ rze monasteru św. Ducha w Wilnie4. Równie wielkim echem odbiła się kanonizacja metropolity Piotra zmarłego w 1326 r. Inicjatorem kanoniza­ cji był metropolita kijowsko-moskiewski Teognost, który już w 1339 r. prosił patriarchę konstantynopolitańskiego o zgodę na jej przeprowadze­ nie. Kanonizacja wybitnego hierarchy miała potwierdzić jedność Cerkwi na ziemiach ruskich5. * Większego znaczenia w życiu kulturowym państwa polskiego Ko­ ściół prawosławny nabrał po unii krewskiej. Za panowania Jagiellonów 4 G. P. Fiedotow, Swiatyje driewniej Rusi (X-XVII st.), New York 1959, s. 18-31; Żytija swiatych, opr. przez monachini? Taisję, t. I, New York 1983, s. 211-218; A. A. Mielni­ ków, Put’ niepieczalen. Istoriczeskije swidietielstwa o swiatosti BielojRusi, Mińsk 1992, s. 144-152; A. Mironowicz, Święci w Kościele prawosławnym na Białorusi, [w:] Wilno i kresy północno-wschodnie, 1.1, Historia i ludzkie losy, pod red. E. Feliksiak i A. Mironowicza, Białystok 1996, s. 86, 87. 5 E. Gołubinskij, Istorija kanonizacyi swiatych w Russkoj Cerkwi, s. 67, 68; A. Mirono­ wicz, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Białystok 2003, s. 138-140. 203 Kościół prawosławny, początkowo prawnie ograniczany, stał się waż­ nym podmiotem w polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa. Przy­ pominano, że początki dynastii Giedymina wiążą się z prawosławną księż­ niczką Julianną Twerską. Prawosławna hierarchia z dystansem odnosiła się do wizji Moskwy - odbudowy w jednym organizmie państwowym ziem należących niegdyś do Księstwa Kijowskiego. Podporządkowanie Moskwie ziem ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony ozna­ czało likwidację samodzielnej prowincji kościelnej, metropolii kijowskiej. Wśród hierarchii prawosławnej panowało przekonanie, że do tradycji re­ ligijnej Rusi Kijowskiej mają większe prawo książęta Wielkiego Księ­ stwa Litewskiego, aniżeli władcy moskiewscy6. Prawosławnych jako własnych obywateli mogli więc traktować Jagiellonowie, którzy w od­ różnieniu od Andegawenów czy Walezjuszy swoją potęgę budowali na wielowyznaniowej strukturze Wielkiego Księstwa Litewskiego. Obcy był im model zachodni jedno wyznaniowego katolickiego państwa, z jedną dominującą kulturą łacińską. Do takiej postawy Jagiellonów zmuszała struktura etniczna Księstwa Litewskiego. Największy wpływ bizantyjsko-ruskiej sztuki cerkiewnej na ziemie polskie przypadł na przełom XIV i XV w. i związany był głównie z me­ cenatem artystycznym króla Władysława Jagiełły. Jagiełło miał większe upodobanie do sztuki ruskiej aniżeli Kazimierz Wielki. Król wyrósł na Litwie w otoczeniu sztuki cerkiewnej. Duży wpływ na jego przywiązanie do prawosławnej sztuki sakralnej miała matka króla polskiego, księżna twerska, Julianna, która wychowała Jagiełłę w bizantyjsko-ruskiej trady­ cji kulturowej. Jagiełło, zafascynowany sztuką cerkiewną, zapraszał ma­ larzy ruskich do wykonania wystroju fundowanych przez siebie kościo­ łów, rezydencji, pomieszczeń zamkowych. Regestr podskarbiego Hincz- ki z lat 1393 -1394 odnotował wydatki na malarzy ruskich pracujących na zamku krakowskim. Źródła potwierdzają działalność na ziemiach pol­ skich co najmniej dziewięciu malarzy ruskich za panowania Władysława Jagiełły. W rzeczywistości było ich znacznie więcej. Ta grupa artystów ruskich wykonała między innymi polichromię w stylu bizantyjskim kate­ dry gnieźnieńskiej i sandomierskiej, wystrój kolegiaty w Wiślicy, kościół benedyktyński św. Krzyża na Łysej Górze, kaplice św. Trójcy i misjona­ 6 T. Wasilewski, Prawosławne imiona Jagiełły i Witolda, [w:] „Analecta Cracoviensia”, t. XIX, 1987, s. 107-115. 204 rzy w katedrze wawelskiej, kościół św. Trójcy w Lublinie oraz sypialnię królewską na Wawelu7. Wielkie zasługi w rozwoju kultury ruskiej na zie­ miach polskich ma czwarta żona Władysława Jagiełły, Zofia Holszańska. Księżna, choć w roku zawarcia związku małżeńskiego z Jagiełłą (1422) przyjęła katolicyzm, to jej zamiłowanie do sztuki ruskiej było powszech­ nie znane. Kaplica św. Trójcy w katedrze krakowskiej stała się jej gro­ bowcem. Choć liczba obiektów sakralnych, ozdobionych przez artystów ruskich i zachowanych do naszych czasów, nie jest zbyt duża, to jednak możemy mówić o okresowej ekspansji kultury ruskiej w kościołach ła­ cińskich. Nigdy dotąd nie dokonano na tak dużą skalę przeniesienia sztu­ ki wschodniej w świat gotyckiej sztuki zachodniej. Obecność tego nurtu w kulturze polskiej jest tym ciekawsza, że ówcześni dostrzegali odmien­ ności stylów gotyckiego i bizantyjsko-ruskiego. Zachowane do naszych czasów polichromie bizantyjsko-ruskie w kościołach: lubelskim, wiślic­ kim, sandomierskim i kaplicy św. Krzyża przy katedrze krakowskiej po­ twierdzają silne oddziaływanie sztuki prawosławnej na XV-wieczne bu­ downictwo sakralne w Polsce. Pod koniec XIV w. co trzeci mieszkaniec Polski był Rusinem. Fakt ten musiał się odbić na muzyce, sztuce i piśmien­ nictwie polskim8. Spośród wymienionych obiektów najlepiej została zachowana poli­ chromia w kościele św. Trójcy w Lublinie. Na gotyckich, żebrowych skle­ pieniach, filarach i w prezbiterium wykonane zostały freski w stylu bi- zantyjsko-ruskim, których charakter kontrastuje ze stylem architektonicz­ nym świątyni. Na ścianach prezbiterium wykonano, zgodnie z bizantyj­ ską ikonografią, najważniejsze sceny pasyjne i komunię Apostołów. Na sklepieniu przedstawiono wyobrażenie charakterystyczne dla tematów umieszczanych w kopule cerkiewnej: wizerunek Pantokratora z symbo­ lami Ewangelistów. W nawach umieszczono tematy ewangeliczne, po­ 7 A. Różycka-Bryzek, Zarys historyczny badań nad bizantyńsko-ruskimi malowidłami w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. XXVII, Warszawa 1965; taż, Bizantyjsko-ruskie malowidła ścienne w Kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu, „Studia do dziejów Wawelu”, t. III, Kraków 1967; E. Chojecka, Sztuka średniowiecznej Rusi Kijowskiej i jej związki Z Polską w XI-XV w., [w:] Ukraina. Teraźniejszość i przeszłość, pod red M. Karasia i A. Podrazy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne”, R. CCXLVII, z. 32, Kraków 1970, s. 413; J. Kłoczowski, Młodsza Europa, s. 333, 334; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, s. 184-187. 8 F. Sielicki, Polsko-ruskie stosunki kulturalne do końca XV wieku, Wroclaw 1997, s. 106. 205 stacie ojców Kościoła wschodniego, proroków i świętych. Na ścianie przed prezbiterium umieszczono wizerunek fundatora. Władysław Jagiełło zo­ stał przedstawiony w towarzystwie świętych, duchownego i giermka klę­ czących przed Matką Bożą z Dzieciątkiem. Ruski wizerunek króla wpły­ nął na rozpowszechnienie się takiego stylu przedstawień portretowych w malarstwie polskim. Autorami polichromii lubelskiej wykonanej w 1418 r. była grupa malarzy pod kierunkiem mistrza Andrzeja. Kaplica św. Trójcy na zamku lubelskim z bizantyjskimi freskami stanowi syntezę kultur bi- zantyjsko-ruskiej i łacińskiej9. Tradycje sztuki ruskiej dominowały nie tylko w otoczeniu dworu jagiellońskiego. W epoce jagiellońskiej prawosławie stało się wiarą na­ rodową i ludową, poprzez wszechobecność różnorodnych form kultu i obrzędów. Powszechność kultu cudownych ikon i miejsc świętych pod­ nosiło świadomość religijną wiernych. Kult cudownych ikon Matki Bo­ żej w okresie piastowskim przeniknął z Bizancjum na tereny Kijowsz- czyzny, a stamtąd na obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kult cu­ downych obrazów wpłynął na świadomość duchową wiernych, przenik­ nął do literatury i sztuki. Kult maryjny spowodował powstanie nowych sanktuariów, które integrowały ówczesne społeczeństwo różnych stanów. Matce Bożej i szczególnie popularnym na ziemiach ruskich świętym (św. Mikołaj, św. św. Borys i Gleb, św. Pantelejmon) przypisywano rolę opie­ kunów rodzaju ludzkiego i pośredników między wiernymi a Bogiem. Kult cudownych obrazów Matki Bożej, rozwijający się pod wpływem prawo­ sławia, szerzył się na ziemiach polskich w skali nieznanej w innych kra­ jach zdominowanych przez chrześcijaństwo łacińskie. Kult ikony Matki Boskiej Częstochowskiej, ofiarowanej w 1382 r. przez Władysława Opol- czyka do klasztoru Paulinów na Jasnej Górze jest tego najlepszym wyra­ zem. Obraz Matki Bożej przywieziony z Bełza do klasztoru częstochow­ skiego dał początek kultowi cudownej ikony, która wpisała się na trwałe w tradycję religijną Polaków i Rusinów10. Równie popularny w tym okre­ sie był kult cudownych ikon Matki Bożej Kijowsko-Pieczerskiej, Smo­ 9 A. Różycka-Bryzek, Sztuka w Polsce piastowskiej a Bizancjum i Ruś, [w:] Polska - Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. II, pod red St. Stępnia, Przemyśl 1994, s. 295-306; taż, Bizantyjsko-ruskie malowidła w Polsce wczesnojagiellońskiej: problem przystosowań na gruncie kultury łacińskiej, tamże, s. 307-326. 10 T. Mroczko, B. Dab, Gotyckie Hodegetrie polskie, [w:] Średniowiecze. Studia o kultu­ rze, t. III, Wrocław 1966, s. 20-32; A. Rogow, Czenstochowskaja ikona Bogomatieri как 206 leńskiej, Włodzimierskiej, Zasławskiej, Nowodworskiej, Połockiej, Kor- suńskiej, Kupiatyckiej11. Na ziemiach polskich mamy też przykłady kultu ikon ruskich po­ chodzących z terenów Rusi Halickiej. Wielką popularność zyskała po­ chodząca z XII w. mozaikowa ikona Matki Bożej, przechowywana w skarb­ cu klasztoru klarysek w Krakowie. Poznańska ikona Matki Bożej Hode- getria, datowana na połowę XV w., stanowi jeszcze jeden dowód oddzia­ ływania Kościoła prawosławnego na życie religijne i sztukę wśród miesz­ kańców Polski12. Wielu dygnitarzy duchownych i świeckich przechowy­ wało w swych domach ikony ruskie. Sztuka malarska, zwłaszcza sakral­ na, przejmowała niektóre elementy sztuki ruskiej. Wpływy ruskie są wi­ doczne w technice malarskiej i w powszechności zastosowania wschod­ nich form przedstawień ikonograficznych13. Księgi ruskie można było powszechnie spotkać na dworach wielkoksiążęcych i możnowładców. Od pamiatnik wizantijsko-russko-polskich swiaziej, [w:] Driewnierusskoje iskusstwo. Chu- dożestwiennaja kultura domongolskoj Rusi, Moskwa 1972, s. 316-321; tenże, Ikona M. B. Częstochowskiej jako świadectwo związków bizantyjsko-rusko-polskich, „Znak”, 1976, nr 262, s. 509-516; F. Sielicki, Polsko-ruskie stosunki kulturalne..., s. 101, 102. 11 P. Chomik, Kult Supraskiej Ikony Matki Bożej, „Elpis”, z. 1 (14), Białystok 1999, s. 199-206; A. Mironowicz, Kult ikon Matki Bożej na Białorusi, „Białostocki Przegląd Kresowy”, t. V, pod red. J. F. Nosowicza, Białystok 1996, s. 137-141; tenże, Jozafat Du- bieniecki - Historia cudownego obrazu żyrowickiego, „Rocznik Teologiczny”, R. XXXIII, z. 1, Warszawa 1991, s. 195-215; G. Łużnickij, Słownik Czudotwornich Bo- horodicznych ikon Ukraijny, „In trepido Pastori”, Rim 1984, s. 153-188; L. A. Komiłowa, Stranicy biełorusskoj mariologii: Zyrowiczskaja, Biełyniczskaja i Ostrobramskaja ikony Bogomatieri, [w:] Sbornik Kałużskogo chudożestwiennogo muzieja, t. I, Kaluga 1993, s. 30-33; N. Talberg, Prostrannyj miesiacesłow russkich swiatych i kratkija swiedienija 0 czudotwornych ikonach Bożyjej Matieri, Jordanville 1951; S. Sniessoriewa, Ziemnaja żyzń Preswiatoj Bogorodicy i opisanije swiatych czudotwornych jeje ikon, Jaroslawl 1998; A. Jaśkiewicz, Spradwiecznaja achońnica Biełarusi, Minsk 2001. 12 E. Chojecka, Sztuka średniowiecznej Rusi Kijowskiej i jej związki z Polską w XI-XV w., s. 422; A. Różycka- Bryzek, Bizantyjskie malarstwo jako wykładnia prawd wiary. Recep­ cja na Rusi - drogi przenikania do Polski, [w:] Chrześcijańskie dziedzictwo bizantyjsko- słowiańskie, pod red. A. Kubiś i A. Ruseckiego, Lublin 1994, s. 65-66. 13 A. Różycka-Bryzek, Bizantyjsko-ruskie malowidła w kaplicy zamku lubelskiego, War­ szawa 1983, s. 9, 10; E. Chojecka, Sztuka średniowiecznej Rusi Kijowskiej i jej związki Z Polską w XI-XV w., [w:] Ukraina. Teraźniejszość i przeszłość, pod red M. Karasia 1 A. Podrazy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne”, R. CCXLVII, z. 32, Kraków 1970, s. 422; A. I. Rogow, Kultumyje swiazi Rusi i Polszy w XIV- naczale XV w., „Wiestnik Moskowskogo Uniwiersitieta”, sierija IX, Istorija, 1972, z. 4, s. 63-71. 207 końca XIV w. można zauważyć symbiozę kultury białoruskiej z polską, zwłaszcza w zabytkach architektury cerkiewnej i piśmiennictwie. Bogate biblioteki klasztorne zachowały liczne kroniki, latopisy oraz ilustrowane ewangeliarze z XIV i XV stulecia. Do najbardziej znanych zalicza się or- szański, mstiski i ławryszewski14. * Kościół prawosławny w istotny sposób wpływał na religijność i oby­ czaje mieszkańców Rzeczypospolitej. W pobożności wiernych Kościoła prawosławnego na pierwsze miejsce wysuwał się majestat Boga i kult Matki Bożej. Taka gradacja świętości znajdowała swój wyraz w liturgii prawosławnej, sztuce cerkiewnej i postawach wiernych. Najbardziej cha­ rakterystyczne cechy pobożności na ziemiach ruskich Korony i Wielkie­ go Księstwa Litewskiego ukształtowały się pod wpływem Bizancjum. Kultura bizantyjska, tak głęboko przesiąknięta wartościami religijnymi, na ziemiach ruskich Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego miała swoje oparcie w ruchu monastycznym. Monastery były nie tylko ośrod­ kami życia kontemplacyjnego, ale też ważnymi centrami kulturowymi Cerkwi prawosławnej. Wschodnie życie monastyczne miało silne oddzia­ ływanie na religijność społeczeństwa polskiego. W ośrodkach monastycznych przebywali święci mnisi, hierarcho­ wie, rozwijała się myśl teologiczna i filozoficzna. Z klasztorami prawo­ sławnymi byli związani m.in. święci książęta smoleńscy: Teodor (1240- 1299), Andrzej (1360-1390) i Gleb (I. poł. XV w.), biskup smoleński Michał (1383-1402), archimandryta Szymon (1351-1392), Jelisiej Ław­ ryszewski (II. poł. XIII w.) czy Charytyna, księżna litewska (zm. 1281). Wszyscy wymienieni zostali kanonizowani przez Cerkiew prawosławną w czasach jagiellońskich. Liczne kanonizacje miały wzmóc przekonanie o szczególnym umiłowaniu przez Boga narodu ruskiego15. Zakonnicy gromadzili bogate zbiory biblioteczne, sporządzali kro­ 14 T. Friedlówna, Ewangeliarz ławryszewski. Monografia zabytku, Wrocław 1974; M. Ni- kałajeń, Palata knihapisnaja, Minsk 1993. 15 E. Gołubinskij, Istorija kanonizacyi swiatych w Russkoj Cerkwi, Moskwa 1903, s. 76- 109, 213-217; A. A. Mielników, Put’ niepieczalen, s. 114-152, 171-174; A. Mironowicz, Kult świętych na Białorusi, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawo­ sławnego”, nr 4, 1992, s. 6-21; tenże, Święci w Kościele prawosławnym na Białorusi, [w:] Wilno i kresy północno-wschodnie, 1.1, Historia i ludzkie losy, pod red. E. Feliksiak i A. Mironowicza, Białystok 1996, s. 75-94. 208 niki i latopisy, które obecnie stanowią jedne z podstawowych źródeł do poznania dziejów średniowiecznej Europy Środkowo-Wschodniej. Trze­ ba zaznaczyć, że cała hierarchia cerkiewna wywodziła się z ośrodków klasztornych. W murach monasterów przebywali wybitni teolodzy, w tym Grzegorz Camblak, autor wielu traktatów teologicznych i literackich. Z metropolitą kijowskim Piotrem (1308-1326) wiąże się powstanie monasteru Przemienienia Pańskiego w Werchracie koło Rawy Ruskiej na początku XIV w. O założeniu klasztoru przez metropolitę Piotra wspomi­ na Żywot świętego Cypriana. Według tego źródła metropolita zorganizo­ wał sobie pieczarę nad rzeką Rata, wokół której powstała osada klasztor­ na. Ośrodek klasztorny w Werchracie zasłynął w XIV w. jako ważne cen­ trum ikonograficzne. Monaster nazywany „Piotrowym” odegrał istotną rolę w rozwoju życia zakonnego na terenie Księstwa Halicko-Wołyńskie­ go16 . Równie wielkie znaczenie w rozwoju życia monastycznego odegrał powstały około 1340 r. monaster św. Jerzego we Lwowie oraz założony w latach 1347-1350 monaster św. Trójcy w Wilnie. Monastery te przez cztery kolejne stulecia staną się podporą Kościoła prawosławnego w Koro­ nie i Wielkim Księstwie Litewskim. Oprócz wymienionych ważną rolę w życiu religijnym i kulturowym posiadały monastery w Nowogródku, Witebsku, Ławryszewie, Kijowie i Smoleńsku. Powszechna znajomość języka ruskiego i cerkiewnosłowiańskiego, a często również greki, pozwala stwierdzić, że duchowieństwo, zwłasz­ cza zakonne, dobrze było przygotowane do pełnienia funkcji duszpaster­ skich. Gdy do tego dodamy setki kronik i latopisów, utworów hagiogra- ficznych i rozpraw teologicznych, to możemy powiedzieć o wysokim poziomie elit duchowieństwa prawosławnego. Opinii takiej nie można odnieść do wszystkich duchownych, zwłaszcza do środowiska kleru pa­ rafialnego. Brak szkół teologicznych powodował, że duchowieństwo pa­ 16 A. Mironowicz, Monastery prawosławne na terenie diecezji chełmsko-bełskiej wXIII-XVIII wieku, [w:] Wojsko Społeczeństwo Historia. Prace ofiarowane Profesorowi Mieczysła­ wowi Wrzoskowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę Jego urodzin, pod red. W. Fedorowicza i J. Snopki, Białystok 1995, s. 88, 89; tenże, Monastery prawosławne na terenie diecezji chełmsko-bełskiej, [w:] Zakony i klasztory w Europie Środkowo-Wschodniej X-XX w. Materiały z międzynarodowego seminarium pt: Atlas ruchu zakonnego w Europie Środ­ kowo-Wschodniej X-XX wiek, pod red. H. Gapskiego i J. Kłoczowskiego, Lublin 1999, s. 356; A. Gil, Monastery prawosławnej eparchii chełmskiej od XIII do końca XVI wieku, [w:] Zycie monastyczne w Rzeczypospolitej, pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomi­ ka, Białystok 2001, s. 66. 209