S.Ü. Müh.‐Mim. Fak. Derg., c.25, s.3, 2010  J. Fac.Eng.Arch. Selcuk Univ., v.25, n.3, 2010 ANTİK DÖNEMDE TOROSLARʹDAKİ PB, ZN ±AG±CU±SN MADENCİLİĞİ      Hasan BAHAR1, Kerim KOÇAK2    1Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, KONYA  2Selçuk Üniversitesi, Mühendislik – Mimarlık Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, KONYA  [email protected]       ÖZET:  Dünyada madenciliğin dikkati çekmeye başladığı Kalkolitik Çağ (M.Ö.5500‐3000) yıllarından  çok önce Neolitik Çağ başlarında (M.Ö.VIII. bin) Diyarbakır Çayönü ve Aksaray Aşıklı ve  Konya  Çatalhüyük’te bazı madenler tanınmaya ve kullanılmaya başlanmıştır. Anadolu bu öncü rolüyle, dünya  uygarlığının beşiği sayılan Mezopotamya uygarlığının oluşup gelişmesinde büyük bir paya sahiptir.  Mezopotamya’nın ilk yazılı kaynakları Anadolu’nun zengin maden yataklarını ima eden kayıtlara yer  vermektedir. Nitekim Mezopotamyalı tüccarların Anadolu’ya maden ticareti için gelmeleri Anadolu’da  tarihsel çağların başlamasını sağlayan en önemli etkenlerin başında gelir. Antik dönemde Anadolu  uygarlıklarının  oluşup  gelişmesinde  maden  ve  madenciliğin  çok  önemli  bir  yeri  vardır,  ancak  günümüzde bu konunun yeterince araştırıldığı söylenemez. Uzun yıllardır Tarih ve arkeolojisi üzerine  yüzey  araştırmaları  yapılan  Konya  ve  karaman  illerinin  özellikle  güneyinde  kalan  Toros  dağlık  kesiminde antik yerleşmelerin büyük bir kesiminde madencilik yapıldığı yüzeyde bulunan maden  posalarından anlaşılmaktadır. Diğer taraftan, bölgede antik döneme ait bulunan maden işçiliğine ait  galeriler,  Torosların yoğun bir madencilik geçmişinin bize kalan izlerini yansıtmaktadır. Anadolu  madenciliği üzerine yapılan yüzey araştırmalarında derlenen cevher ve cüruf örneklerinde toplam kayaç  kimyasal analizleri gerçekleştirilmiştir. Kızılgeris (Hadim/KONYA) örneklerinde Fe (% 47), Pb, Zn, Cu,  Ag (30 ppm); Üçhüyük (Akşehir/KONYA) örneklerinde Cu, Pb (22 ppm), Sn (116 ppm); Çavuşkale  (Hüyük, Beyşehir/Konya) örneklerinde Cu (606 ppm); Erengirit (KONYA) örneklerinde U (23 ppm);  Tatköy (Konya) örneklerinde ise Zn (335 ppm)’ca bir zenginleşme izlenmektedir.  Arazi özellikleri,  cevher ve  cürüfların toplam kimyasal analiz sonuçları söz konusu lokasyonlarda muhtemelen  Pb,  Zn±Ag±Cu±Sn madenciliğinin gerçekleştirildiğini ileri sürmektedir.               Anahtar Kelimeler: Anadolu, Toros madenciliği, Karaman, Konya.      Pb, Zn ±Ag±Cu±Sn mining at Taurus Mountains in Antique Period    ABSTRACT:  Some  mines  at  Çayönü  (Diyarbakir),  Aşıklı  (Aksaray),  Çatalhüyük  (Konya)  were  recognised and used before the beginning of the Neolithic age (B.C. 8000).  This is long time ago from the  mining in the World took attention in the Chalcolithic age (B.C. 5500‐3000).  With its pioneering role, The  Anatolia  has  substantial  contribution  in  the  formation  and  development  of  the  Mesopotamian  civilization, assumed as a cradle of World civilisation. The first written records of Mesopotamia indicate  that the Anatolia has many important  mineral deposits.  Coming of Mesopotamian Merchant to  Anatolia for mining trade is thus one of the most important factors, which leads to start historical eras in  Anatolia.  Mines and mining had a very important role in the formation and development of Anatolian  civilization in ancient times, but it is difficult to say that this issue has been researched sufficiently.  Mine  was extracted at the large part of the ancient settlements situated at the Taurus mountains, particularly  at the south of Konya and Karaman cities, as evidenced existence of the mine residue on the surface.  On  the other hand, finding out of the mining galleries from ancient period reflect us preserved traces of  intensive historical mining.  Bulk rock chemical analyses were performed on the slag and ore obtained  by surface research on Anatolian mining.  The results show that Kızılgeris (Hadim/KONYA) and 12  H. BAHAR, K. KOÇAK  Uchoyuk (Akşehir/KONYA) samples are enriched in Fe (% 47), Pb, Zn, Cu, Ag (30 ppm) and Cu, Pb (22  ppm), Sn (116 ppm), respectively.  In contrary, Çavuşkale (Huyuk, Beyşehir/Konya) and Tatköy (Konya)  samples show enrichment in Cu (606 ppm) and Zn (335 ppm), respectively.  On the other hand, Erengirit  (KONYA) samples show only and remarkable U enrichment (23 ppm).  Land characteristics, and results  of the ore and slag suggest that minings of Pb, Zn ±Ag±Cu were possibly operated at these locations.      Keywords: Anatolia, Taurus mining, Karaman, Konya.      GİRİŞ  kesici  alet  yapımında  kullanılmaktaydı)  ve    çakmaktaşı  gibi  alet  yapımında  kullanılan  Anadolu  doğal  kaynakları  bakımından  materyallerin,  Doğu  Akdeniz  ve  zengin bir ülkedir. Aynı zamanda dünyanın eski  Mezopotamya’ya  Anadolu’dan  götürüldüğü  uygarlık merkezleri Mezopotamya ve Mısır gibi  görülmektedir.  Hasan  Dağı,    Acı  Göl,  Bingöl  bölgelere komşudur. Anadolu’nun zengin ham  Dağları  ve  Süphan  Dağı’ndaki  obsidiyen  madde kaynakları bu uygarlıkların gelişmesinde  yataklarından Mezopotamya ve doğu Akdeniz  önemli  bir  itici  güç  olmuştur.  Ancak  şimdiye  yerleşmelerine obsidiyen ihraç edildiği yapılan  kadar  Anadolu’nun  yeraltı  zenginliklerinin  arkeolojik kazılarla ortaya çıkarılmıştır (Mellaart  kendisine olduğu kadar çevresine olan katkıları  1975).  Anadolu’nun  kıymetli  taş  ve  maden  yeterince çalışılmış değildir.   yönünden  zenginliği  Anadolu  insanını,  daha  Doğu  ile  batı  arasında  kültürel  bir  köprü  Neolitik  Çağdan  itibaren  obsidiyen  olan  Anadolu,  başta  madenler  olmak  üzere  kaynaklarının yanında madenleri de keşfetmeye  birçok değerlerin taşınmasında da başlıca rolü  teşvik etmiştir.   oynamıştır. Özellikle dünya uygarlığının beşiği  Diyarbakır’ın  Ergani  ilçesi  Çayönü  olan  Mezopotamya  uygarlığı  ihtiyacı  olan  kazılarında  Akeramik  Neolitik  kazılarında  kıymetli taş, maden ve kereste gibi kaynakları  bulunan bakırdan yapılmış süs eşyaları (Çambel  Anadolu’dan sağlamıştır. Mezopotamya’nın en  ve  Braidwood  1970)  Urfa  Nevali  Çori  doğal  erken yazılı kaynakları bu konuda doğrudan ya  bakır boncukları, Aksaray Aşıklı Hüyük bakır  da  dolaylı  bilgiler  sunmaktadır.  Bu  yazılı  boncukları ve Konya Çatalhüyük’teki bakır ve  belgeleri  Prehistorik  çağdan  itibaren  görülen  kurşundan  üretilmiş  süs  eşyaları  bu  gerçeği  arkeolojik buluntular da desteklemektedir.  yansıtmakta  ve  özellikle  Çayönü  ve  Aşıklı  Madenler  tanınmadan  önceki  dönemde,  Hüyük  buluntuları  madencilik  tarihinin  parlak  renkli  mineral  ve  cevherlerle  boyama  başlangıcı  olarak  görülmektedir(Mellaart  yapılmaktaydı.  Bu  durumu  yansıtan  izlere  2003,Yalçın 2003).   Paleolitik ve Mezolitik çağlarda kullanılmış karst  Neolitik  Çağ  Çatalhüyük,  Kalkolitik  boşluklarında  ve  mağaralarda  Karaman‐Can  Hasan  ve  Mersin‐Yumuktepe  karşılaşılmaktadır. Bir yerleşim alanında tespit  metal buluntuları Toros madenciliğinin olduğu  edilen en erken cevher buluntuları ise ülkemizde  kadar  Anadolu  madenciliği  için  önemlidir.  Halan  Çemi  ve  Çayönü’nde  tespit  edilmiştir.  Çatalhüyük’teki  obsidiyenler  Hasan  Dağı  Çanak  Çömleksiz  Neolitik  döneme  ait  Halan  çevresinden  getirilirken;  kalsit  ve  alabaster  Çemi’deki bir evin tabanında malahit “pigment”  büyük olasılıkla Kayseri yöresinden, zarif beyaz  parçaları  bulunmuştur.  Yine  Çayönü  Çanak  mermerler  Batı  Anadolu’dan  (büyük  olasılıkla  Çömleksiz  Neolitiğinde  I.  ve  II.      kültür  Afyon);  damlataşları  ovanın  güney  ve  tabakalarının  yuvarlak  kulübeleri  ve  ızgara  batısındaki  Toroslardan;  duvar  resimlerindeki  planlı yapılarında işlenmemiş malahitler tespit  boya  maddeleri  ise  Konya’nın  güney  ve  edilmiş.  II.  kültür  katının  üst  evresinde  ise  batısındaki  demir  oksit  yönünden  zengin  işlenmiş malahitler bulunmuştur (Yalçın 2003).  dağlardan;  civa  da  Sızma  çevresinden;  bakır  Henüz  madenin  tam  olarak  bilinmediği  oksitler ve karbonatlar (kuprit, malahit, azurit),  Neolitik  Çağda  en  fazla  ihtiyaç  görülen  hematit,  limonit,  manganez,  galen  ve  linyitin  obsidiyen  (bir  tür  silikatlı  taş‐oldukça  sert  ve  kökeni tam tespit edilememiş olmakla birlikte Antik Dönemde Toroslarʹdaki Pb, Zn ±Ag±Cu±Sn Madenciliği  13 büyük olasılıkla Toroslardan getirilmiş olmalıdır  gümüş  maden  yataklarına  sahip  olmasından  (Mellaaart 2003).   kaynaklanmalıdır.   Çatalhüyük’teki  IX.  tabakaya  Anadolu’da Neolitik Çağdan itibaren dikkati  (yak.M.Ö.6400)’a  kadar  erken  dönemden  çekmeye başlayan maden kaynakları, Kalkolitik  itibaren bakır ve kurşun; boncuk, pandantif, tüp  Çağda  öne  çıkmaya  başlamış  ve  yoğun  bir  ve  diğer  küçük  nesnelerin  üretiminde  kullanım  görmeye  başlamıştır.  Bunun  sonucu  kullanılmıştır.  Genellikle  yapı  katlarının  olarak da İlk Tunç Çağda madenciliğe bağlı yerel  tümünde  bakır  ve  kurşun  boncuklar  tespit  krallıkların kurulmaya başladığı görülür.    edilmiştir.  VI.  tabakadaki  bir  cüruf  Tunç  Çağında  tunç  endüstrisi  için  ihtiyaç  topluluğunun  analizi  IX.  tabakadan  itibaren  olan  madenlerin  başında  ve  bakır  ve  kalay  ergitme  işleminin  olduğunu  yansıtmaktadır.  gelmektedir.  Anadolu  bakır  yönünden  zengin  Bazı bakır boncuklar ise  Diyarbakır’ın Ergani ve  olmasına karşın kalay yönünden yoksundur. Bu  Anadolu’nun diğer bölgelerinde de oldukça bol  nedenle İlk Tunç Çağı Anadolu insanının kalay  görülen nabit bakırdan yapılmıştır. Bu nedenle  ihtiyacını nereden karşıladığı bilim dünyasında  Çatalhüyük’te  işlenen  bakır  nesnelerin  tartışılan bir sorundur. Orta Tunç Çağında ise  kaynağının  neresi  olduğu  tam  olarak  başta  Kültepe  kazılarında  çıkan  tüccarlara  ait  söylenemez.  Diğer  taraftan  Çatalhüyük’ün  80  yazılı kil tabletlerin sunduğu ışıkla olay daha  km.  batısında  bulunan  Çatalhüyük’ün  X‐VI.  netlikle görülebilmekte ve kalay Asur tüccarların  tabakaları  ile  çağdaş  olan  Suberde’nin  alt  aracılığıyla Afganistan’dan getirilmektedir.  tabakalarında  bulunan  4  cm  uzunluğundaki  Bir  şanssızlık  gibi  görülen  Anadolu’da  bakır  bir  bızın  bulunması  bölgedeki  maden  kalayın  yokluğu,  uzak  bölgelerle  ticaretin  işçiliği konusunda bilgi vermektedir. Dövülmüş  yapılmasını  hızlandırıp,  diğer  bölgelerle  ince bakır levhaların yuvarlanmasıyla yapılmış  ekonomik, ticari ve siyasal ilişkilerinin artmasını  boncukların,  işleminde  ısıdan  faydalanıp,  sağlamıştır.  Kuşkusuz Afganistan’a kadar gidiş‐ faydalanılmadığı  anlaşılamamıştır(Mellaart  geliş  yapan  Asurlu  tüccarlar  bu  iletişimde  2003).   başlıca rolü oynamışlardır. Diğer taraftan yazılı  Mersin  Yumuktepe’de  bulunan  bakır  belgeler Anadolu’nun Doğu Akdeniz’deki Ebla  cüruflar  ekstraktif  metalurjinin  başlamasında,  gibi merkezlerle de ticari faaliyetleri olduğunu  yani  cevherden  bakır  ergitme  teknolojisinde  göstermektedir (Bilgiç 1994).  önemli  bir  adımdır.  Yumuktepe’nin  VI.  Son  yıllarda  bilim  adamlarının  yazılı  Tabakasındaki M.Ö. 5000‐4900 yıllarına ait rulo  belgelerin ışığında arkeolojik ve jeolojik verileri  başlı iğneler, yassı baltalar veya keskiler önce  de  kullanarak  antik  madenciliğe  yönelik  açık kalıplara dökülüp, sonra çekiçle dövülerek  araştırmalar dikkati çekmektedir(Savaş 2006). Bu  şekillendirilmişlerdi.  Bu  dönemde  Doğu  çalışmaların  bir  kısmı  Anadolu’nun,  İlk  Tunç  Anadolu’nun  Elazığ  Altınova’daki  Tepecik  ve  Çağı’nda  ihtiyacı  olan  kalayın  nereden  Tülintepe,  Malatya  Değirmentepe’de  görülen  sağladığına  dair  sorulara  cevap  bulmaya  benzer faaliyetler dikkat çekicidir(Yalçın 2003).     yöneliktir.  Bu  konuda  Orta  Anadolu’nun  M.Ö. 3 binden itibaren Mezopotamya’da görülen  doğusunda  Niğde  ve  Güney  Anadolu’da  yazılı  kaynaklar,  Sümer  kent  krallarının  Antakya çevresindeki Amanoslar’da çalışmalar  Anadolu’dan  götürdükleri  maden,  kıymetli  yapılmıştır.  Niğde  Çamardı’nda  az  miktarda  taşlar  ve  keresteden  söz  etmektedirler.  Onları  kalay bulunduğu öne sürülse de bunun Anadolu  izleyen  dönemde  sözü  edilen  Akkad  İlk Tunç Çağı kalay ihtiyacı için yeterli olmadığı  krallarından  Sargon  ve  torunu  Naramsin’in  görülmektedir.  Diğer  taraftan  Bursa  Anadolu’ya  yapmış  olduğu  seferler,  bölgenin  Madenbeleni’nde  de  kalay  rezervleri  kıymetli  hammadde  zenginliğine  yönelik  bulunmuştur.  Ancak  bu  rezervlerin  antik  olmuştur.  Dönemin  Mezopotamya  dönemde  kullanılıp  kullanılmadığını  kaynaklarında  “Gümüş  Dağları”(Bilgiç  1948)  bilemiyoruz  (Altun  ve  diğ.  1979;).    Kalay  şeklinde  adı  geçen  dağlar  Toroslardır.  Bu  kaynaklarına  yönelik  çalışmalara  örnek  olarak  dağlara bu ismin kullanılması, kuşkusuz gümüş  Yener (1980,1984);Yener ve Earl (1993);Yener ve  gibi  parlayan  görüntüsünün  yanında,  zengin  Vandiver  (1993);  Özbal  ve  Çıtakoğlu  (1993) 14  H. BAHAR, K. KOÇAK  verilebilir.  Bu çalışmaların yapıldığı bölgenin  buluntular,  Hadim  ilçesi  Bolat  Kasabası  antik  batısında  Orta  Toroslarda  henüz  antik  Astra (Hadim‐Bolat Yaylası) çevresindeki Konya  madencilik  üzerinde  kapsamlı  araştırmalar  Arkeoloji Müzesi kurtarma kazılarında bulunan  bulunmamaktadır.   fırınlar  ve  Hadim  Bozkır  arasında  Korualan  Antik  madencilik  üzerine  yapılan  çevresindeki  cüruf  analiz  sonuçları  dikkati  çalışmaların bir bölümü de kazı buluntuları ve  çekmektedir (Sertok ve diğ. 1998).  yakın çevresi ile ilgili çalışmalardır (Yalçın ve  Bu  analizler,  MTA  raporları,  Osmanlı  diğ. 1994, Bahar 2008, Belli 1988,2001)   dönemi  yazılı  belgeleri  (Konyalı,  1937)  ve  19.  Konya  ve  Karaman  illeri  ve  çevresinde  yy.dan  itibaren  bölgeye  gelen  gezginlerin  yaptığımız  arkeolojik  ve  tarihsel  yüzey  gözlemleri  bölgenin  kurşun,  bakır,  gümüş  ve  araştırmalarımız sırasında tespit ettiğimiz belli  demir  yönünden  zenginliğini  yansıtmaktadır  başlı  antik  madencilik  merkezlerini  bir  harita  (Bahar 1991). Nitekim bu gezginlerden biri olan  üzerinde  işlediğimizde  Konya,  Ladik,  Sızma,  Hamilton, Bozkır çevresinin kurşun yönünden  Geriş ve Erengirit Dağı çevresi ile Karaman’ın  çok  zengin  olmasından  bölgeye  “Tris  maden”  Taşkale  kasabası  çevresinde  yoğunlaştığı  (Toros  Madeni)    denildiğini  belirtmektedir  görülmektedir.  Bu  alanlar  Konya  ve  Karaman  (Hamilton  1842).  Bölge  ile  ilgili  MTA  jeolojik  illerinin  güneyindeki  dağlık  kesimidir.  haritasında bölgenin kurşun ve demir yönünden  Madencilik faaliyetleri Ovalık kesimde oldukça  zenginliği  görülmektedir.  Bölgede  tespit  az  görülmekle  birlikte  Sarayönü  Zengen  ettiğimiz  madenlerin  bu türden  madenlere  ait  (Özkent),  Sarayönü‐Dedenin  Hüyük,  Çumra‐ cüruflar olduğunu düşünmekteyiz. Bu cürufların  Sırçalı  ve  Karaman‐İslihisar  gibi  bazı  ova  tarihlemesini  de  şimdilik  bulundukları  yerleşimleri dikkati çekmektedir (Şekil 1).  merkezlerin çanak çömlek kültürleri ile ilişkili  MTA’nın bölgedeki madencilik çalışmaları,   görerek  paralellik  kurmaya  çalışmaktayız. Çatalhüyük arkeolojik çalışmalarında elde edilen           Şekil 1. Konya‐Karaman Bölgesi Antik madencilik Alanları.  Figure 1. Antique mining areas of the Konya‐Karaman region. Antik Dönemde Toroslarʹdaki Pb, Zn ±Ag±Cu±Sn Madenciliği  15   Cürufların  tespit  edildiği  merkezlerin  günümüzde  cıva  madeni  işletilmiş  önemli  tarihsel  dönemleri  arasında  farklılıklar  merkezlerden  biridir.  Antik  ismi  Laodikea  görülmektedir. Bunlardan kimi merkezlerde İlk  Katakekaumenê olarak bilinen ve bir süre Roma  Tunç  Çağı,  Orta  Tunç  Çağı,  Demir  Çağı  ve  döneminde  CLAUDIA‐  LAODIKEIA  olarak  Helenistik,  Roma gibi farklı kültürleri yansıtan  adlandırılan buradaki hüyükteki çanak çömlek  çanak  çömlekler  bulunurken,  bir  kısmında ise  buluntuları M.Ö. II. Bin yılına kadar gitmektedir.   Roma  gibi  sadece  bir  dönemin  kültürünü  Konya’nın  30  km.  kuzeyinde  yer  alan  kasaba  yansıtan  çanak  çömleğe  sahiptir.    Cüruflar  Antik  dönemde  Roma’nın  doğuya  uzanan  çoğunlukla  Roma  çanak  çömleğinin  olduğu  önemli bir yol kavşağı idi.  yerde görülmektedir.   Daha  erkene  giden  çanak  çömlek  kültürü  Bu  çalışmamızda  arkeolojik  ve  tarihsel  olan  yerleşmede  Hellenistik  dönemde  yönden  araştırma  yaptığımız  Anadolu’nun  Antiokhoslar  tarafından  Laodikeia  adıyla  bir  güney  kesimi  antik  Lycaonia,  Isauria,  Doğu  kent kurulmuştur. Ladik kasabasında çok sayıda  Phrygia, Doğu Pisidia, Güney Galatia, Kuzeybatı  antik  mimari  ve  mezar  sitelerine  ait  parçalar  Kilikia  ve  Güneybatı  Kappadokia’yı  kapsayan  bulunmaktadır.  Bunun  yanında  Çırakman  günümüz Konya ile Karaman illeri sınırlarının  mevkiindeki cıva madenciliğine ait galeriler ve  güneyindeki  (özellikle  Lycaonia‐İsauria)  antik  Bayamlı dağı çevresinde antik mermer ocakları  madenciliği üzerinde durulacaktır.  dikkati çekmektedir.    Çırakman mevkiinde (Şekil 2) Roma dönemi  KONYA  VE  KARAMAN  YÖRELERİNDE  madenciliğine ait galeriler bulunur. Günümüzde  ANTİK MADENCİLİK  maden çalışmaları durdurulduğu için buradaki    galerilerin girişleri büyük oranda kapatılmıştır.  Konya  ve  Karaman  illeri  sınırları  içinde  Ancak kapatılan ocakların bazılarının girişlerini  yapılan  arkeolojik  yüzey  araştırmalarına  göre  ve bazı galerilerin de çökmelerden dolayı gidiş  Bölgenin batıdan doğuya doğru;  istikametini  yüzeyden  anlamak  mümkün  1)  Doğanhisar‐Hüyük  arası,  2‐)  Sarayönü  olmaktadır.   Ladik  –  Selçuklu  Sızma  arası,  3)  Meram‐ Bu mevkide çok sayıda kesilmiş ana kayalar  Seydişehir arası Erengirit Dağı çevresi, 4) Bozkır‐ burada  antik  taş  ocaklarının  varlığını  da  Çumra‐Hadim  üçgeni,  5)  Beyşehir  Adalar  ve  yansıtmaktadır.  Maden  ocaklarının  batı  güneyi dağlık bölge, 6) Karaman Taşkale çevresi  kesiminde kayalara oyulmuş antik bir mimari de  antik  dönem  ve  günümüzde  madencilik  dikkati  çeker.  Ana  kayaya  oyulmuş  havuz  yönünden  dikkat  çekici  merkezler  olduğu  şeklinde muhtemelen bir maden işleme yeri ve  anlaşılmaktadır. Burada önemli olan belli başlı  batısında  ana  kayaya  oyulmuş  mezar  yer  merkezlerden söz edilecektir.   almaktadır.    1)  Hüyük  İlçesi:  Sarıkaya,  Mağazanın  Başı  Mezarın güneyinde Geç Roma döneminde  Tepesi, İlçenin yaklaşık 10 km. batısında yer alan  moloz  taşlarla  örülmüş  bir  duvar  vardır.  Bu  tepede  değişik  türden  antik  dönemde  yapılan  duvarın  yapısında  horasan  kireç  katkısı  madencilikle  ilgili  cüruflar  bulunmaktadır.  olmasından Bizans dönemine ait bir ekleme yapı  Burada dikey halde kuyu şeklinde kazılmış bir  karakteri sergilemektedir.  de antik döneme ait bir galeri yer almaktadır.    İşleme  yerinde  kare  şeklinde  kesilip  Bölgenin kuzeyinde Başköy Hüyük ve Akşehir  düzlenmiş,  birbirleriyle  simetrik  iki  adet  Akaid Hüyük’te maden cürufları bulunmuştur.  dikdörtgene  yakın,  çokgen  şekilli  oyuk  ve  üç  Özellikle  Akaid  yerleşmesindeki  kalay  dikkat  tane de değişik çapta dairesel oyuklar, zemine  çekicidir.  Bölgedeki  Sultan  dağlarının  kuzey  oturtulan  mekanizmaların  yuvalarına  ait  eteğinde yer alan ve Roma döneminin önemli  olmalıdır (Şekil  3). Bir  tezgah  ya  da pres,  bu  merkezleri  Ladik  ve  Sızma  kuşkusuz  cıva  ve  çokgen  yuvalara  yerleştirilip  havuza  konulan  kurşun galerileri ile en başlıca maden çıkarma ve  maden  cevherinin  arıtılmasını  sağlamada  işleme merkezlerindendir.  kullanılmıştır. Bu kompleksin maden ergitmede  2a)  Sarayönü  İlçesi:  Ladik  (Halıcı):  Sarayönü  ya da arıtmada kullanıldığı düşünülmektedir.  ilçesine bağlı Ladik Kasabası Antik dönemde ve 16  H. BAHAR, K. KOÇAK        Şekil 2. Ladik Çırakman Mevkii galeri girişi.  Figure. Entrance of the mine gallery at Ladik Çırakman area.        Şekil 3.  Ladik Çırakman yöresinde muhtemel antik maden işleme yeri.  Figure 3. Possible processing site of antique mine at Ladik Çırakman area.    Havuza,  yukarıdan  taşları  keserek  elde  kömür  yapımında  kullanılan  meşe  ormanının  edilen 20 x 20 cm. geniş ve derinlikte üstü açık  Roma  döneminde  madencilikte  kullanılmış  bir su kanalıyla su getirilmişti. Bu suyla ergitilen  olmasından,  belki  de  “yanık”  anlamına  gelen  cıva  madeni  soğutulmuş  olmalıydı.  Bölgenin  Katakekaumenê  sıfatını  bu  özelliğinden  almış  ormanlık  yapısı  da  geçmişte  bu  alandaki  olmalıdır.  ağaçların  ergitme  işlemlerinde  kullanıldığını  Günümüzde  olduğu  gibi  Ladik  antik  düşündürmektedir. Günümüzde zaman zaman  madenciliği 10 km. güneyinde bulunan Selçuklu Antik Dönemde Toroslarʹdaki Pb, Zn ±Ag±Cu±Sn Madenciliği  17 ilçesi  Sızma  Kasabası  madenciliği  ile  irtibatlı  istikametine;  kuzey  yönelen  yollar  ise  Bilecik‐ olmalıdır.  Kestel‐  Kadınhanı‐Ilgın  istikametine  gider.    Çakıliçi  Hüyük’le  Bilecik  Büyükpınar  H.  2b)  Selçuklu  İlçesi:  Sızma  (Antik  Zizime)  :  Prehistorik  çağlardan  itibaren  irtibat  Konya çevresinde Roma dönemi için önemli bir  bulunmaktadır.    merkez  Selçuklu  ilçesine  bağlı  Sızma     kasabasıdır.  Ladik’in 10 km. güneyinde yer alan  2d)  Selçuklu‐Sille:  Konya  tarihinde  Sille’nin  yerleşme Konya’nın 30 km. kuzeybatısındadır.  önemli  bir  yeri  vardır.  Özellikle  Osmanlı  Konya‐İstanbul  karayolunun  ise  20.  km.sinde  döneminde Konya sosyo‐ekonomik yapısında el  ayrılan 12 km.lik bir yolla ulaşılır.  sanatları,  ticaret,  yapı  ustalığı,  dokumacılık,  Robinson tarafından 1922 yılında kazılar yapılan  folklor konusunda çoğu kez Konya ismiyle yan  Sızma  Hüyük’ün  yer  aldığı  Sızma  Kalkolitik  yana  anılmıştır.  Silledeki  madencilik  Çağ’dan  itibaren  yerleşmeye  sahne  olmuş  faaliyetlerine Tatköy Çakıliçi’ndeki  önemli bir merkezdir. Burada ETİBANK 1970’li  antik  madenciliğin  Sille  ekonomisine  katkısı  yıllara kadar cıva madenciliği yapmıştır. Kasaba  olduğunu düşünmekteyiz. Sille’de günümüzde  merkezinin  1  km.  batısında  yapılan  bu  çömlekçilik  işinde  tek  kişi  kalan  Yaşar  Usta  çalışmalarla  ilgili  galeri  kalıntıları  tarafından bazı madeni katkılar, sır tekniği ve  bulunmaktadır. Bunlardan birçoğunun girişleri  renkleri elde etmek için kullanılmaktadır.  Bu  kapatılmıştır. Roma dönemi işletimciliğine dair  türden katkılar Hüyük ilçesinde de tek çömlekçi  fazla veri olmamakla birlikte bu yatakların Roma  ustası  olan  İsmail  Arıkan  usta  tarafından  da  döneminde  de  işletilmiş  olabilir.  Çünkü  kullanılmaktadır.     buradaki yatakların Antik dönemde Çatalhüyük    Neolitiğinden  beri  bilindiği  ve  duvar  3)  Meram  İlçesi‐  Hasan  Şıh,  Erengirit  Dağı,  resimlerinde kullanıldığı sanılmaktadır.   Karamutlu, Çifte Kisse Kuyusu:   Meram ilçesi  Etibank  tarafından  çalıştırılmış  olan  ve  şu  Hasanşeyh  Köyü’nün  Erengirit  yaylasında  yer  anda  terk  edişmiş  olan  madende  cıva  alır. Erengirit Dağı (Günümüzde Erenler Dağı  çıkarılmaktaydı.  Bu  madende  Sızma’dan  ve  olarak  bilinmektedir);  Konya‐Beyşehir‐ Ladik’ten  bir  çok  kişi  çalışmıştı.    Zehirli  bir  Seydişehir  üçgeni  arasında  yaklaşık  23  köy  maden olan cıvanın çıkarılması yeni teknolojileri  yerleşmesi tarafından kutsal görülen bir dağdır.  gerektirdiğinden olsa gerek bu çalışmalara ara  Volkanik  iki  tepeye  sahip  olan  Erengirit  dağı  verilmiştir. Ancak madenlerin kapanmasının asıl  üzerinde  Roma‐Bizans  dönemlerine  ait  antik  nedeni civa fiyatlarının son yıllardaki düşmesi  tapınak ya da Ortaçağa ait kilise temel izleri;  olarak  gösterilebilir.  Çünkü  çevreci  lobilerin  Selçuklu‐Osmanlı  dönemlerine  ait  yöredeki  etkisiyle,  altın  zenginleştirilmesinde  civa  köylerden gelen ziyaretçilerin mescit ve küçük  kullanımı  terkedilmiş,  bu  nedenle  fiyatlar  namazgâh yapıları mevcuttur.   düşmüş  ve  işletilen  madenlerin  birçoğu  Bu  dağın  Karamutlu  denilen  doğu  ekonomikliğini  yitirmiştir.  Zira  yörede  cıva  yamacında  ise  Bizans  döneminden  kalan  bir  madenciliği  birçok  genç  ölümlerin  kaynağı  kiliseye  ve  bu  kiliseyle  bağlantılı  geniş  bir  görülmektedir.  Son  yıllarda  bölgede  demir,  komplekse  ait  temel  yapıları  vardır.  Bu  kurşun,  çinko  madenciliği  (?)  konusunda  da  mekanda,  büyük  ihtimalle  burada  madencilik  çalışmaların  olduğu  köylüler  tarafından  ifade  yapan işçiler ve kilisede görev yapan rahipler  edilmiştir.   kalıyordu. Yapıların 50 m. kadar batısında yer    alan  antik  kuyu  madencilik  faaliyetlerinde  2c) Selçuklu İlçesi, Tatköy‐Çakıliçi; Sille’nin 10  kullanılmıştır.  Çevresinde  tespit  edilen  çok  km.  güneydoğusundadır.  Antik  dönemde  sayıdaki  cüruf  bu  durumu  yansıtmaktadır.  Tatköy‐Başrakavak  ve  Bilecik  arasında  önemli  Burada  bulunan  antik  kuyu  (Şekil  4)  ve  bir yol kavşağıdır. Çakıliçi’nden ayrılıp batıya  çevresinde  görülen  maden  cürufları  burada  yönelen  yol  Başarakavak’tan  Derbent  antik madenciliğin olduğunu yansıtmaktadır. 18  H. BAHAR, K. KOÇAK      Şekil 4. Meram İlçesi Erengirit‐Karamutlu maden galerisi.  Fgure 4. A mining gallery at  Erengirit‐Karamutlu area, Meram town.         Şekil 5. Göksu Bağbaşı Baraj Dolum Alanı Cıva galerileri.  Figure 5. Hg galleries  at the filling area of the Goksu Bagbasi Dam.    4)  Hadim,  Dedemli  Geriş  Madenleri:    Geriş,  Madencilik  alanının  güneyinde  Antalya‐ Konya ilinin Hadim ilçesi Dedemli Kasabasının  Gündoğmuş’un Eğrigöl yaylaları bulunur. Antik  yayla  kesiminde  2000  m.  deniz  seviyesinden  dönemde  bu  kesimdeki  yollar  üzerinden  yükseklikte yer alır. Geyik Dağlarının kuzeyinde  güneydeki  Alanya  (Korekesion)  gibi  Akdeniz  Torosların  zirvesindeki  Geriş’te  antik  Roma  limanlarına  taşındığını  düşünmekteyiz.  Zira  dönemi  ve  Osmanlı  dönemi  işletilen  maden  Osmanlı döneminde Karaman bölgesi madenleri  ocakları  1980‐90  arası  özel  sektör  tarafından  Alanya  limanı  üzerinden  İstanbul’a  işletilmiştir.  Şu  anda  eski  ocak  girişleri  taşınmaktaydı. Toros’un bu kesiminde Payallar  kapatılmıştır. Çevrede az sayıda Roma dönemi  Yaylası,  Perşembe  Yaylası,  Seyricek  ve  çanak çömlek parçası tespit edilmiştir.     Kumaderesi’nde  antik  yerleşme  izleri  bulunmaktadır. Antik Dönemde Toroslarʹdaki Pb, Zn ±Ag±Cu±Sn Madenciliği  19 Bağbaşı Baraj Bölgesi: Bağbaşı Barajı dolum  almasında  karstlaşmanın  etken  olduğu  ileri  alanında Yelbeyi Kaya Anıtının da bulunduğu  sürülmüştür  (Turan,  2006).  Pb‐Zn  oluşumları,  mevkiinin kuzeyindeki kayalıklarda çok sayıda  Akdeniz kuşağındakilere (İspanya, Fransa, İran)  Roma  ve  Bizans  dönemlerinde  kullanılmış  benzer Pb izotop bileşimlerine sahip olup,  Pb  maden  galerileri  bulunmaktadır  (Şekil  5).  Bu  izotop oranları Üst Kabuk Pb kaynağına işaret  alan birkaç yıl içinde su altında kalacaktır.   etmektedirler  (Ceyhan, 2003).      Anadolu  madenciliği  üzerinde  yapılan  5)  Beyşehir  Adaları:  Beyşehir  Gölünde  30  yüzey  araştırmalarında  yüzeyden  derlenen  civarında irili ufaklı ada mevcuttur. Bunlardan  cüruflardan  ve  cevherden  seçilen  8  örnek   bir kısmı Isparta il sınırları içinde iken önemli bir  Kanada’ya (ACME laboratuarı) gönderilmiş ve  kısmı da Konya il sınırları içindedir. Bu adalarda  bunların  toplam  kayaç  kimyasal  analizleri  Prehistorik  çağlardan  itibaren  Tarih  boyunca  gerçekleştirilmiştir  (Tablo  1).    Ana  oksitler,  çeşitli dönemlerde yerleşmeler olmuştur.   öğütülen  ve hazırlanan  örneklerden 0.2 gramı  2005  yılında  gerçekleştirilen  yüzey  ICP  –  emisyon  spektrometresinde  analiz  araştırmalarında, Keltaş Adası, Habibin Adası,  edilmiştir  (ACME  laboratuarının  4A  analiz  Helimin  Adası,  Tavşanlı  Ada  ve  Hacı  Akif  paketi).  İz  elementler  için  ise  öğütülen  ve  Adasıdır.  Helim’in  adasında  ise  Antik  dönem  hazırlanan  örneklerden  0.2  gramı  ICP  –  kütle  buluntuları  dışında  Selçuklu  dönemine  ait  bir  spektrometresinde  (ACME  laboratuarının  4B  depo  binasına  ait  yapıya  ait  çiniler  tespit  analiz paketi) analiz edilmiştir.    edilmiştir..      Kızılgeriş  (Dedemli,Hadim  /  KONYA)    cevher örneğinde Fe (% 47), Pb, Zn, Cu, Ag (30  6)  Karaman  İli;  Taşkale  ve  Çevresi:  Kumluk  ppm); Üçhöyuk (Akşehir, KONYA) örneklerinde  Dağı’ında Işılayık Suyu civarında demir madeni  Cu,  Pb  (22  ppm),  Sn  (116  ppm);  Çavuşkale  olduğu  bilinen  cüruflarının  olduğu  bölgedir.  (Hüyük, Beyşehir) örneklerinde Cu (606 ppm);  Burası antik madencilik yapılma ihtimali olduğu  Erengirit (Meram, KONYA) örneklerinde U (23  için ölçümlerimize alınmıştır.  ppm); Tatköy (Konya) örneklerinde ise  Zn (335    ppm)’ca bir zenginleşme kendini göstermektedir  Cevherlerin özellikleri ve kimyasal bileşimi  (Şekil  6).    Genel  olarak  Pb,  Zn  ±Ag±Cu    madenciliğinin  yapıldığı  sözkonusu  Orta  Toroslarʹda  çoğunlukla  Pb  ‐  Zn  lokasyonların  kimyasal  analiz  sonuçlarında,  yatakları; Aladağ Birliğine ait Devoniyenʹden –  özellikle Erengirit örneğindeki yüksek oranda U  Üst  Kretaseʹye  değişen  yaşlardaki  konsantrasyonu ilginçtir.  Konu U’ un aranması  formasyonların karbonatlı kayaçlarma epijenetik  açısından  önem  arz  etmektedir.    Ayrıca  biçimde  yerleşmiş  olarak  damar,  mercek,  Üçhüyük  (Akşehir)  örneklerinin  yüksek  Sn  katmansı  yataklanma  şekillerinde  bulunurlar.   içeriği de  üzerinde daha detaylı çalışılması ve  Bu  yataklar bütünüyle oksidasyona uğramışlar  yorumlanması  gereken  bir  konudur.    Önceki  ve  ayrışma  sonucu  oluşan  sülfatlar  aktif  yan  çalışmalarda (Yener ve diğ., 1989) Göltepe‐Kestel  kayaç  olan  kireçtaşları  ve  dolomitlerle  Höyüğü’nde  (Celaller  Köyü,  Çamardı  ilçesi,  reaksiyona  girerek  karbonatlı  cevherleri  Niğde ili) kalay madenciliğine ait izler deliller  oluşturmuş  ve  karstlaşma  sonucu  oluşan  bulunmuş  olması  Kalay  madenciliğinin  tarihi  boşluklara  yerleşmişlerdir  (Kuşcu  ve  Cengiz,  dönemlerde Niğde’den Konya (Akşehir) civarına  2001).  Cevherlerin  bugünkü  konumunu  kadar uzandiğinin bir göstergesi sayılabilir. 20  H. BAHAR, K. KOÇAK  Tablo 1. Kızılgeriş Pb madeni (Dedemli/Hadim) ve Antik Maden curuflarının toplam kimyasal analiz  sonuçları.  Maksimum değerler kalın olarak gösterilmiştir.  1: Çavuşkale, Huyuk (Konya),  2. Tatköy (Konya),  3. Gezlevi (Hadim), 4. Astra (Hadim),  5. Erengirit  (Meram), 6. Karaman,  7. Uchoyuk (Aksehir),  8. Zn cevheri,  Kızılgeriş, Dedemli (Hadim).    Table 1. Results of the bulk chemical analyses of the antigue slag and Kızılgeriş Pb ore  Maximum values are shown as bold.  1: Çavuşkale, Huyuk(Konya),  2. Tatköy(Konya),  3. Gezlevi(Hadim), 4. Astra(Hadim),  5. Erengirit(Meram),  6. Karaman,  7. Uchoyuk(Aksehir),  8. Zn cevheri,  Kızılgeriş, Dedemli(Hadim).    Element  1  2  3  4  5  6  7  8     Fe  60  6  3.63  58.35  45.66  56.53  38.33  46.8  %  Sn  0.5  2.2  0.1  15.6  2.2  5.9  115.7  4.2  PPM  Cu  605.9  52.1  1  21.2  71.6  50.2  210.9  201.7  PPM  Zn  19  335  3  6  10  4  37  10000  PPM  Pb  1.9  17.3  0.2  2.3  1.5  1.2  21.9  516.9  PPM  U  0.8  2  4.6  1.3  23.3  0.7  3.9  1.2  PPM  Ag  0.1  0.1  0.1  0.1  0.1  0.1  0.1  29.9  PPM  Sn  0.5  2.2  0.1  15.6  2.2  5.9  115.7  4.2  PPM  Ni  27.3  85.7  1.1  24.4  47.6  61.8  145.9  3.4  PPM  Co  8.2  19.5  1.5  25  21  24  60.9  3.3  PPM  Mn  408  789  10000  1466  10000  408  730  48  PPM  As  256  13  1  11  11  18  124  257  PPM  Mo  8.4  2.7  1.9  2.2  4.8  3.9  15.2  0.9  PPM  Au  0.1  0.1  0.1  0.1  0.1  0.1  0.1  0.1  PPM  Th  1.3  7.8  0.2  1.5  4.4  1.4  4.8  0.6  PPM  Sr  95  49  66  42  309  189  209  9  PPM  Cd  0.2  0.3  0.1  0.1  0.2  0.1  0.8  62.8  PPM  Sb  15.8  3.1  0.1  1.2  0.4  2.9  26.4  10.8  PPM  Bi  0.1  0.1  0.1  0.1  0.1  0.1  1.5  0.1  PPM  V  33  139  35  58  330  42  93  64  PPM  K  0.34  2.45  0.06  0.2  0.91  0.56  0.7  0.09  %  Ca  1.88  0.68  1.16  3.62  5.57  6.35  2.62  4.29  %  P  0.073  0.059  0.222  0.073  0.304  0.093  0.179  0.032  %  La  7.3  25.3  1.7  5.3  15.1  4.8  26.7  2.4  PPM  Cr  26  114  2  21  41  84  63  24  PPM  Ba  746  966  565  345  3233  235  207  11  PPM  W  0.1  2  2.2  22.3  18  3.6  6.1  0.1  PPM  Zr  18.8  71.7  3.3  22.2  60.3  29.3  107.3  5.8  PPM  Ce  10  51  4  9  25  8  37  2  PPM  Y  3.4  15.9  4  5.5  16.6  4.8  26.9  0.9  PPM  Nb  1.6  10.7  0.3  2.2  5.7  2.4  5.2  0.9  PPM  Ta  0.1  0.7  0.1  0.1  0.3  0.1  0.3  0.1  PPM  Be  1  2  2  1  5  1  2  1  PPM  Sc  2  16  1  3  4  3  9  1  PPM  Li  5.5  46.9  1.5  12  14.4  9.4  17.8  1.2  PPM  Rb  8.3  100.6  1.3  5.4  22.6  10.9  25.4  5.1  PPM  Hf  0.4  2.1  0.1  0.6  1.3  0.8  2.7  0.1  PPM