Antigone als mens De transformatie van de Antigone van Sophokles naar Carson en Toneelgroep Amsterdam Bachelorscriptie Floor Zwertbroek 4170148 15 augustus 2015 Voorwoord Begin mei 2015 werd door theatergroep Moira het stuk Oe-ID-pus opgevoerd, een stuk waarin het verhaal rondom Oidipous en zijn nageslacht centraal stond. Ik had het genoegen daarin de rol van Antigone op mij te nemen en te vertolken. Al voordat deze opvoering plaatsvond, had ik een affiniteit met tragedie. De keuze voor mijn scriptie was daarmee al ten dele gemaakt. Hierbij voegde ik de vraag die me al een tijdje gedurende mijn studie bezighoudt: waarom zijn we nog steeds zo geïnteresseerd in de klassieken? Ik wilde graag gaan bekijken wat de oorzaak is van talloze heropvoeringen die niet alleen de Antigone, maar ook vele andere tragedies kennen. Uiteindelijk heb ik het bij de Antigone gehouden, maar er is nog veel interessants te ontdekken op dit gebied. Mijn verwachting was dat het, in het geval van de Antigone, vooral draait om het conflict tussen Antigone en Kreon en de vraag: wie heeft er gelijk? Bij bestudering van de secundaire literatuur rondom de Antigone vandaag de dag bleek die vraag niet altijd even relevant. Tel hierbij op dat mij, tijdens het zien van de Antigone van Toneelgroep Amsterdam, nog een ander aspect opviel, namelijk de aandacht voor de persoonlijke ontwikkeling en het resultaat is deze scriptie. Hiervoor wil ik bij deze nog Maarten de Pourcq speciaal bedanken voor de fijne samenwerking die we hebben gehad. De ingeleverde teksten zijn altijd van goed en nuttig commentaar voorzien en er was altijd veel begrip aanwezig voor het feit dat het wat langer duurde dan verwacht, vanwege de stage die ik tegelijkertijd liep. Mijn dank is groot voor Peter van Kraaij, dramaturg bij de Antigone, die tijd heeft vrijgemaakt voor een interview. Hiernaast kon ik hem altijd mailen met vragen en stond hij klaar om me te helpen. Verder gaat mijn dank uit naar Esmee Bruggink die nuttige inzichten bood om verder te komen in het scriptieproces en naar Sylvia van Kogelenberg en Lucas Verlinden die op het laatste moment mijn scriptie van commentaar hebben willen voorzien. In het bijzonder dank ik Thijs Strangmann die niet alleen mijn scriptie meer dan eens heeft doorgelezen, maar ook troost was als het niet meer lukte of meedacht wanneer dat wel het geval was. Zonder jullie was deze scriptie niet in de huidige vorm tot stand gekomen, waarvoor dank! 2 Inhoud Inleiding p. 4 Sophokles en de Antigone p. 6 Het conflict en de theorieën p. 8 Reflectie p. 12 Antigone vandaag de dag p. 14 Focus op de mens – dramaturgische methode p. 17 Carson en Toneelgroep Amsterdam p. 19 Martha Nussbaum en Judith Butler p. 21 Antigone p. 23 Entree – Ismene en Antigone p. 23 Polyneikes’ ritueel p. 25 Antigones terugkeer p. 29 Kreon p. 31 Entree – Kreon en het koor p. 31 Kreon en de wachter p. 32 Kreons einde p. 34 Conclusie p. 36 Literatuurlijst p. 39 Bijlage – Interview met Peter van Kraaij p. 41 3 Inleiding In deze scriptie zal een comparatieve analyse gemaakt worden tussen de Antigone van Sophokles en het script dat Toneelgroep Amsterdam heeft gebruikt voor hun bewerking van de Antigone, alsmede aspecten uit de opvoering die ik heb gezien op 18 april 2015. Het uitgangspunt van deze scriptie is het conflict dat zich afspeelt tussen Antigone en Kreon. Een dergelijk conflict leent zich uitstekend voor een comparatieve analyse, omdat het duidelijke argumenten voor en tegen de hoofdpersonen weerspiegelt. Deze kunnen een goed raamwerk vormen ter ondersteuning van een moderne bewerking. Hiervoor zullen eerst Sophokles en de Antigone besproken worden, waarna een uiteenzetting volgt over de theorieën die over dit conflict gevormd zijn. Ook wordt er gekeken naar versies van de Antigone uit de negentiende en twintigste eeuw die al zijn gemaakt, om te kijken in welke traditie de Antigone van Toneelgroep Amsterdam geplaatst kan worden. Wat bij het lezen en zien van de verschillende versies van Antigone in het bijzonder opviel, is het verschil in focus tussen Sophokles enerzijds en Anne Carson en Toneelgroep Amsterdam anderzijds. Het stuk van Sophokles gaat mijns inziens hoofdzakelijk over de wetten die vertolkt worden door Antigone en Kreon. De moderne bewerking van Toneelgroep Amsterdam lijkt daarentegen meer te gaan over de mensen die deze wetten nastreven. Om dit te onderzoeken is een dramaturgische beschouwing gemaakt die handige aanknopingspunten biedt om deze stelling te toetsen. Het onderzoek dat in deze scriptie naar voren komt is drieledig. Er wordt gekeken naar het belang van het conflict, naar de traditie waarin de moderne bewerking van Toneelgroep Amsterdam zich plaatst en naar de mate van aandacht voor de persoonlijke ontwikkeling van de personages in het stuk. Hierbij is het onderzoek gericht op de scriptversie van Anne Carson, waarvoor ze haar eigen vertaling van de Antigone, Antigonick, heeft aangepast. Deze scriptversie heeft Toneelgroep Amsterdam gebruikt voor hun uitvoering Antigone. Antigonick wordt kort behandeld, maar de nadruk ligt in deze vooral op het originele werk van Sophokles en de toneelversie van Toneelgroep Amsterdam. Enkele opvallende aspecten van het toneelstuk van Toneelgroep Amsterdam worden vergeleken met de tekst van Sophokles. Deze aspecten omvatten vooral tekstuele en dramaturgische veranderingen die zijn toegelicht door Peter van Kraaij, de dramaturg van Toneelgroep Amsterdam, die werkzaam is geweest bij hun bewerking van de Antigone.1 1 Een uitgewerkte versie van het interview is te vinden in de bijlage. 4 Verder is er, om de tekst goed te kunnen vergelijken, gebruik gemaakt van mijn eigen vertalingen van de Antigone. Bij het vertalen heb ik gebruik gemaakt van het commentaar en de teksteditie van Mark Griffith2 en van de online teksteditie3 en vertaling4 op Perseus. 2 Griffith (2012). 3 Storr (1912). 4 Jebb (1891). 5 Sophokles en de Antigone Sophokles leefde in de vijfde eeuw voor Christus, ca. 497/6-406/55, als zoon van Sophilos, een ambachtsman of handelaar. Veel informatie over hem komt uit de Suda, een tiende- eeuwse encyclopedie waarvan de auteurs onbekend zijn. Dat dit als bron wordt gebruikt, is te rechtvaardigen omdat de bronnen van de Suda waarschijnlijk lexica en geleerde verzamelingen van de Romeinse periode en de late oudheid waren. Hoewel dit nog steeds een behoorlijk tijd van Sophokles zelf verwijderd is, staat deze bron qua tijd het dichtst bij de periode waarin Sophokles leefde. De Suda behelst onder andere materiaal van Alexandrijnse geleerden en van Hesychius van Milete, een kroniekschrijver en biograaf uit de zesde eeuw n.Chr. die veel heeft geschreven over klassieke schrijvers.6 In de Suda staat dat Sophokles de eerste was die drie toneelspelers op het toneel liet staan en dat hij het koor aanvulde tot vijftien personen. Hij zou 123 stukken hebben geschreven en maar liefst 23 prijzen hebben gewonnen.7 Hoeveel stukken er precies zijn geweest is onbekend, we hebben er vandaag de dag zeven over. Ook het jaar waarin de Antigone werd opgevoerd is onzeker, maar in 1900 werd door de classicus sir Richard Jebb 441 voor Christus geopperd. 8 Eén van de redenen voor deze schatting is dat het succes van de Antigone geleid heeft tot het verkrijgen van het generaalschap voor Sophokles, dat hij uitoefende in een expeditie tegen Samos. Athene oefende twee expedities naar Samos uit in 440 v.Chr.9 Niet alleen zegt dit iets over de datering, ook lijkt dit een goede indicatie te zijn dat de Antigone al in haar eigen tijd een bekend en geroemd werk was. 10 Ook nu wordt het nog vaak opgevoerd en deze scriptie gaat ten dele laten zien waarom dit het geval is. 11 Het conflict tussen Kreon en Antigone bestaat eruit dat Antigone haar broer, Polyneikes, wil begraven tegen de wil en het uitgevaardigde decreet van Kreon in. Polyneikes is volgens Kreon een vijand van de staat, een opvatting die in Antigone niet betwist wordt. Ook Antigone ontkent nergens in de Antigone dat hij een verrader is, maar het lijkt er niet toe te doen voor 5 Tyrell (2012), p. 20. 6 Dickey (2007), p. 90. 7 Suda, 815. Voor een uitgebreidere discussie over het aantal overwinningen zie Tyrell, (2012), p. 25, noot 36. 8 Jebb (1900), p. xlii. 9 Jebb (1900), p. xlii. 10 Er bestaat nog veel discussie over de datering: voor een alternatieve datering zie Lewis (1988). 11 Voor een selectie van stukken die zijn opgevoerd in Nederland, zie: http://dighum.uantwerpen.be/grieksdrama/data/bibliografie.html. 6 haar. Ze wil hem begraven omdat hij haar broer is en dat is belangrijker dan het edict van Kreon: Ant. (44-48) ‘Is. Want ben jij van plan hem te begraven, terwijl het verboden is door de stad? An. Hij is mijn broer, en de jouwe, ook al zou je dat niet willen: ik zal geen verrader blijken. Is. O onwrikbare, terwijl Kreon het verbiedt? An. Geenszins is het aan hem om mij van de mijnen te scheiden.’ In deze discussie met haar zus, Ismene, blijkt het gegeven dat het hier om haar broer gaat het edict van Kreon te verwerpen. Ze gaat Polyneikes toch begraven en wordt betrapt. Kreon veroordeelt haar tot de dood en ze wordt naar een grot gebracht die wordt dichtgemetseld. Als het vervolgens fout lijkt te gaan in de stad, de goden willen de offers niet meer accepteren, wordt Kreon door het koor en Teiresias gemaand om Polyneikes toch te begraven en Antigone te bevrijden. Dit gebeurt echter te laat: Antigone is al dood en haar verloofde Haimon, de zoon van Kreon, heeft zich bij haar lijk neergestoken. Eurydike, de vrouw van Kreon, pleegt bij het horen van het nieuws ook zelfmoord en zo blijft Kreon alleen achter. Niet in de minste plaats omdat hij de heilige wetten van familie heeft geschonden.12 De vraag of hij daarmee ook de hele Antigone door ongelijk heeft gehad is daar echter nog niet mee beantwoord. 12 Griffith (1999), p. 33. 7 Het conflict en de theorieën Deze vraag ‘Wie heeft er gelijk?’ houdt wetenschappers al enige tijd bezig. Grofweg zijn er twee stromen te onderscheiden die door André Lardinois in zijn artikel over de Antigone in A Companion to Sophocles duidelijk uiteen zijn gezet. Aan de ene kant is er het ‘orthodoxe standpunt’ dat er hoofdzakelijk uit bestaat dat Antigone gelijk heeft en Kreon niet. Aan de andere kant is er het ‘Hegeliaanse standpunt’, namelijk dat beide karakters een goed punt hebben, maar dat ze door hun koppige en standvastige houding allebei ongelijk hebben.13 Richard Jebb, eerder al genoemd, is een van de eersten die uitgebreid op dit conflict ingaat. Hij noemt beide invalshoeken, zowel het orthodoxe standpunt als het Hegeliaanse standpunt, maar sluit zich uiteindelijk aan bij het eerste. ‘…he (Sophokles) has been content to make Antigone merely a nobly heroic woman, not a being exempt from human passion and human weakness; but none the less does he mean us to feel that, in this controversy, the right is wholly with her, and the wrong wholly with her judge.’14 Jebb meent dat niet alleen omdat hij van mening is dat vroeger de menselijke wetten zich moesten schikken naar de goddelijke,15 maar ook omdat het publiek Kreon waarschijnlijk als een tiran beschouwde.16 Zijn lijn van argumentatie wijst duidelijk Kreon aan als de schuldige en Antigone als slachtoffer. Dat het publiek Kreon als een tiran beschouwde, staat echter geenszins vast. Zijn heerschappij was wellicht ongewoon verkregen, maar voor de Grieken wel legitiem. Zo stelt Blundell in haar boek Helping friends and harming enemies. A study in Sophocles and Greek ethics dat ‘this throne is his by inheritance’ en dat ‘Ismene’s words in the prologue left no doubt as to the legitimacy of his authority.’17 Hiermee borduurt ze voort op Knox’ stelling dat Kreon absolute macht heeft die door de polis is overgedragen.18 Bovendien kon het publiek zich wellicht vinden in het uitgevaardigde decreet. Want, zo stelt Vincent Rosivach, professor Klassieken aan de Fairfield Universiteit, de Atheners gaven vaker geen begrafenis aan verraders.19 Dit wordt in de introductie van het commentaar van Griffith beaamd.20 Het decreet van Kreon kon dus naar alle waarschijnlijkheid enige weerklank vinden in het vijfde- 13 Lardinois (2012), p. 58-62 14 Jebb (1900), p xxii 15 Jebb (1900), p xxii 16 Jebb (1900), p. xxiv 17 Blundell (1989), p. 116. 18 Knox (1964, p. 63. 19 Rosivach (1983), p. 193. 20 Griffith (1999), p. 30. 8 eeuwse Atheense publiek. Op Jebb volgen enkelen die zich uitspreken vóór het orthodoxe standpunt, maar een gematigder mening erop na houden. Reginald Winnington-Ingram, een classicus, zegt bijvoorbeeld in zijn behandeling van de Antigone het volgende: ‘Antigone had spoken of a Justice which dwells with the nether gods. However much or little she understood, Antigone was right.’21 Volgens hem komt Kreon er op het eerste gezicht niet slecht van af, omdat de gronden waarop hij de macht kreeg goed waren.22 Later blijkt volgens hem echter dat Kreon tiranniek wordt in zijn standvastigheid, waardoor hij uiteindelijk alleen en ongelukkig achterblijft.23 Niet zijn claim is dus fout, maar de manier waarop hij aan die claim vasthoudt. Wat we echter niet moeten vergeten, is dat Antigone hetzelfde doet. Ook zij houdt tot in de dood vast aan haar standpunt. Is zij dan niet net zo ‘koppig’ als Kreon en daarin ook ‘fout’? Mary Blundell gaat hierop verder in haar boek. Ze plaatst Antigones claim, ‘Ik ben door de natuur gevormd immers niet om te haten, maar om wederzijds lief te hebben’24 tegenover haar vijandige houding ten opzichte van haar nog enige levende familielid, Ismene. ‘Antigone excludes her sister from the bounds of that ‘joining in philia’, which can be expressed only in death.’25 Aan de ene kant zegt Blundell dat Antigone in plaats van te haten liefheeft, maar aan de andere kant verwerpt ze haar zus volledig op het moment dat die niet meedoet met haar plan. Na deze negatieve connotatie bij het gedrag van Antigone, gaat Blundell uitgebreid op Kreons karakter in. Ook zij erkent dat Kreon in beginsel de rechtvaardige heerser is en zijn decreet geldig, maar dat hij allereerst fout zit door het compleet negeren van verplichtingen tegenover zijn eigen philoi. Natuurlijk moest men rekening houden met de staat, maar eigen philoi, zoals familie, waren volgens Blundell net zo belangrijk.26 Ze plaatst Kreons opmerkingen in de tijd van opvoering en vergelijkt deze met Plato’s ideale staat. In deze vergelijking verliest Kreon volgens haar bij voorbaat, aangezien hij niet de eensgezindheid, die men kan verkrijgen door te luisteren naar de omgeving, kan waarborgen. Kreon streeft echter op zijn manier ook naar eensgezindheid, alleen is zijn weg ernaartoe anders dan bij Plato het geval is. Kreon wil die eensgezindheid creëren door alle neuzen dezelfde kant op te laten staan, namelijk zijn kant. Op deze manier dienen ze volgens hem de belangen van de stad. Blundells vergelijking gaat in die zin niet op dat het streven naar eensgezindheid bij Kreon niet echt ontbreekt. Hij wil eensgezindheid bereiken, maar dan 21 Winnington-Ingram (1980), p. 121 22 Winnington-Ingram (1980), p. 118 23 Winnington-Ingram (1980), p. 127 24 Ant. v. 523. 25 Blundell (1989), p. 115. 26 Blundell (1989), p. 119. 9 middels een gezamenlijk doel. Op een bepaalde manier is Kreon juist bezig zich aan de regels van de platonische staat te houden, middels zijn streven naar een eensgezinde opvatting over hoe de staat ingericht moet worden. Vervolgens behandelt Blundell hoe de verhouding tussen rede en passie bij beide hoofdfiguren is. Hoewel ze zowel bij Antigone als Kreon een verschuiving naar passie aantreft, beschouwt ze uiteindelijk Antigones mening als juister: ‘One-sided and ‘autonomous’ though she may be, Antigone’s obsession is less sterile and destructive than Creon’s. (…) Antigone abides heroically by the first variety of philia [sc. de natuurwet] as she interprets it, and can make some claim to the second [sc.de wet van de staat], but Creon is a failure at both.’27 In Brill’s Companion to Sophocles komt David Carter in zijn artikel over de Antigone tot ongeveer hetzelfde oordeel.28 Hij baseert zich hoofdzakelijk op Robert Knox die in The heroic temper: studies in Sophoclean tragedy Antigone gelijk geeft. Knox ziet koppigheid als een kenmerk van de heroïsche held29 en aangezien Antigone volgens hem meer bij haar standpunt blijft dan Kreon, heeft zij uiteindelijk meer gelijk.30 Carter gaat met hem mee, maar ziet dat Kreon beter had kunnen schipperen tussen publieke en private belangen als een argument tegen Kreons gelijk.31 Bijzonder hieraan is dat door Blundell koppigheid als een argument tegen en door Knox en Carter als een argument voor het gelijk van Antigone wordt gebruikt. Een ander argument voor het gelijk van Antigone is Rosanna Lauriola’s artikel over het taalgebruik van de beide hoofdfiguren. Hierbij gaat ze in op de plaatsing en het gebruik van Griekse woorden over verstand, zijnde φρήν-, νοῦς-, μωρία-, μανία- en βουλή-woorden, bij zowel Kreon als Antigone. 32 Ze kijkt naar het verschil in betekenis van de woorden en hoe de negatie ten opzichte van de positieve term (dwaasheid versus wijsheid) wordt gebruikt en is geplaatst bij de twee protagonisten. Haar conclusie is dat beide karakters fout handelen, omdat ze koppig zijn en hun negatieve bijvoeglijk naamwoorden daarop duiden, maar dat Antigone degene is die gelijk heeft. Dit omdat Kreons koppigheid tegen de goddelijke wetten gekant is en de koppigheid van Antigone tegen Kreons wetten.33 Haar taalonderzoek blijkt uiteindelijk een ondersteuning van een argument dat we eerder gehoord hebben: Kreon heeft 27 Blundell (1989), p. 148. 28 Carter, D. (2012). 29 Knox (1964), p. 6. 30 Knox (1964), p. 73. 31 Carter (2012), p. 119. 32 Lauriola (2007). 33 Lauriola (2007), p. 403-404. 10