HISTORIA RZECZYPOSPOLITEJ WIELU NARODÓW 1505-1795 Seria wydawnicza: Dzieje krajów Europy Środkowo-Wschodniej Dotychczas ukazały się: Jerzy Kłoczowski Historia Polski od czasów najdawniejszych do końca XV wieku Andrzej Sulima Kamiński Historia Rzeczypospolitej Wielu Narodów Hanna Dylągowa Historia Polski 1795-1990 Natalia Jakowenko Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku Jarosław Hrycak Historia Ukrainy 1772-1999 W przygotorvaniu: Hienadź Sahanowicz Historia Białorusi do końka XVIII wieku Zachar Szybieka Historia Białorusi w XIX-XX wieku Adomas Butrimas Historia Litwy do końca XVIII wieku Antanas Kulakauskas Historia Litwy w XIX-XX wieku Andrzej Sulima Kamiński HISTORIA RZECZYPOSPOLITEJ WIELU NARODÓW 1505-1795 OBYWATELE, ICH PAŃSTWA, SPOŁECZEŃSTWO, KULTURA INSTYTUT EUROPY ŚRODKOWO WSCHODNIEJ Lublin 2000 Redakcja i opracowanie indeksów: Wojciech Polak Konsultacja redakcyjna: Hubert Łaszkiewicz Opracowanie i wykonanie map: Maria Juran Projekt okładki i stron tytułowych: Agata Pieńkowska Korekta: Piotr Sanetra Redakcja techniczna i skład: „Apim” © Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2000 © Andrzej Sulima Kamiński, Lublin 2000 Praca wydana dzięki finansowemu wsparciu: Fundacji Lanckorońskich Komitetu Badań Naukowych Fundacji im. Tadeusza i Zofii Romerów Realizacja projektu napisania prac dotyczących dziejów narodów Europy Środkowo-Wschodniej była możliwa dzięki wsparciu: National Endowment for Democracy Institute for Democracy in Eastern Europe Fundacji im. Stefana Batorego Kasy im. Józefa Mianowskiego - Fundacji Popierania Nauki ISBN 83-85854-60-6 Instytut Europy Środkowo-Wschodniej ul. M. Curie-Sklodowskiej 58/1 20-029 Lublin tel/fax. (48 81) 533-85-88 e-mail: [email protected] Druk: Agencja “Wschód” tel. (4881) 527-70-51 Wstęp Redakcji. Historia Białorusi, Litwy, Polski i Ukrainy Inicjatywa równoległego opracowania historii czterech krajów zrodziła się na zjeździe w Rzymie wiosną 1990 roku. Postanowiliśmy, Ŝe autorzy i komitet redakcyjny podejmą bliską współpracę, aby w moŜliwie największym stopniu uwzględnić róŜne punkty widzenia, zawsze w szerokiej perspektywie porównawczej. W czasie licznych spotkań zespołu autorów i redaktorów, w bardzo szczerej, przyjacielskiej atmosferze, staraliśmy się zrozumieć róŜne stanowiska i moŜliwości ujęcia danego tematu, sporu w bardzo trudnej przecieŜ historii naszego długiego i niekiedy jakŜe bliskiego obcowania czterech narodów; Na takie spory i róŜne ujęcia dziejów natrafialiśmy na kaŜdym kroku. W centrum naszych zainteresowań staraliśmy się umieszczać społeczeństwa, ludzi i ich prawa, doświadczenia obywatelskie na wszystkich szczeblach Ŝycia społecznego. Celem nie było przy tym ujednolicenie poglądów; KaŜdy z autorów i redaktorów zachowywał swój punkt widzenia. Poszczególne ujęcia wyrastały z tradycji historiograficznych czterech krajów, podejmując zarazem niejednokrotnie polemikę z nimi i dając nowe propozycje, rozwiązania, hipotezy. Zakładamy, Ŝe publikacja w językach tych krajów, a takŜe w językach kongresowych, naszych prób syntez, pozwoli po pierwsze, na lepsze zrozumienie najbliŜszych sąsiadów, co często jest najtrudniejsze a po drugie - wywoła powaŜną debatę naukową wokół naszych dziejów, potraktowanych -jak chcielibyśmy - nowocześnie, porównawczo, z szerszym oddechem europejskim przy równoczesnym zrozumieniu swoistości losów i kultur. Bliska jest nam wizja pewnej wspólnoty losów Europy Środkowo-Wschodniej jako części Europy. Mamy nadzieję, Ŝe nasza wspólna praca obejmie w przyszłości cały region i przyczyni się do lepszego, prawdziwszego spojrzenia na całość dziejów Europy. Historię kaŜdego z czterech krajów przedstawiamy w dwóch lub w trzech tomach. Przewidujemy takŜe osobny tom wspólnego atlasu oraz tom z podstawowymi tekstami s.5/6 źródłowymi, dotyczącymi tak całego obszaru, jak i jednego kraju-państwa. Anatol Hryckiewicz (Mińsk) Jarosław Isajewycz (Lwów) Andrzej Sulima Kamiński (Waszyngton) Jerzy Kłoczowski (Lublin) Juozas Tumelis (Wilno) s.5/6 Historia Polski a dziedzictwo Rzeczypospolitej Historię Polski w trzech kolejnych tomach w opracowaniu Jerzego Kłoczowskiego (średniowiecze), Andrzeja Sulimy Kamińskiego (doba nowoŜytna) oraz Hanny Dylągowej (wieki XIX-XX) chcemy przede wszystkim traktować jako propozycję tak do debaty naukowej, jak do refleksji i dyskusji w najszerszych kręgach osób zainteresowanych historią naszego kraju i społeczeństwa. Propozycja wyrosła w sposób szczególny w toku wieloletniej współpracy z kolegami białoruskimi, litewskimi, ukraińskimi, i stąd dotyczy w duŜej mierze naszych wzajemnych stosunków. Są one kluczowe dla rozumienia zwłaszcza całej problematyki unii Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeczypospolitej Obojga Narodów, i to tak w czasie jej trwania, jak i później w sensie dziedzictwa tak niezwykle waŜnego i zarazem niełatwego aŜ po dziś dzień. Dziś Polska, łącząc się ściśle - zgodnie ze swą ponad tysiącletnią tradycją - z Zachodem, przywiązuje zarazem najwyŜszą wagę do swych stosunków z Białorusią, Litwą i Ukrainą i ich miejsca we wspólnocie europejskiej jutra. Jesteśmy przy tym przekonani, Ŝe właśnie dobre rozumienie historii uwzględniające róŜne punkty widzenia, nie tylko ten, który uwaŜamy za własny, ma fundamentalne znaczenie dla budowania dobrych, przyjacielskich stosunków między Polakami a Białorusinami, Litwinami i Ukraińcami. Dla stabilizacji tego wielkiego obszaru Europy z ponad stu milionami mieszkańców jest to dziś potrzeba bardzo pilna i zasadnicza. KsiąŜkę poddajemy pod szeroką ocenę i debatę przede wszystkim w czterech krajach, które mają prawo - jeśli zechcą - przyznawać się do dziedzictwa Rzeczypospolitej. Liczymy, Ŝe jej wersje: białoruska, litewska i ukraińska ułatwią taką debatę. Dobrze będzie oczywiście, gdy maksymalnie uwzględni ona wszystkie cztery propozycje syntetycznych ujęć dziejów naszych krajów wyrosłe z wieloletniej współpracy. Jest rzeczą jasną - i podkreślić to wypada raz jeszcze z całym naciskiem - Ŝe kaŜdy z autorów zachowuje pełną swobodę i odpowiedzialność za sformułowane przez siebie zdania. Wiele stwierdzeń zawartych w naszych tomach wywoła z pewnością gorące reakcje, i to zarówno uznania, jak i sprzeciwu. Jeśli to będzie prowadziło do rzeczywistej wymiany zdań i pogłębionej, wieloaspektowej debaty. to ksiąŜki w pełni spełnią swoje zadanie. s.7/8 Ale dzieje Polski i Rzeczypospolitej łączą się takŜe w swym długim trwaniu z dziejami innych narodów i ludów, między innymi Niemcami, Rosjanami, śydami. Jesteśmy przekonani o wadze pracy historycznej w XXI wieku, jaką trzeba będzie kontynuować i prowadzić łącznie z badaczami tych właśnie narodowości. Do nich teŜ kierujemy nasze syntezy z Ŝyczeniami, by stały się pomocne w przyszłych spotkaniach i debatach. Jerzy Kłoczowski s.7/8 Wstęp ...naszemu europejskiemu człowieczeństwu wrodzona jest pewna entelechia, która przenika wszystkie przemiany postaci Europy i nadaje im sens rozwoju zmierzającego ku idealnej postaci Ŝycia i bytu jako wiecznemu biegunowi. (Edmund Husserl) Do Czytelnika: białoruskiego litewskiego polskiego ukraińskiego Zakres prac W prezentowanych tu dziejach Rzeczypospolitej zwracam szczególną uwagę na historię społeczeństwa obywatelskiego i jego kultury politycznej. Jest to więc historia przestrzeni obywatelskiej, która umocniwszy się nad Wisłą i Wartą w XVI wieku, stopniowo dotarła nad Dźwinę i Dniepr, oddziałując na Moskwę, Rygę, Jassy i Królewiec. Kultura obywatelska nie była domeną tylko jednego ~tanu - szlachty - zwanego narodem politycznym. Bardzo silnie oddziaływała na mieszczaństwo, a takŜe Kozaków. Odezwała się, chociaŜby w czasie powstania kościuszkowskiego, nawet wśród chłopstwa. Nadawała specjalny klimat kulturze i zwyczajom całego kraju, szerząc umiłowanie wolności, poczucie osobistej godności, przywiązanie do instytucji samorządowych i dumę z moŜliwości sprawowania i kontrolowania władzy państwowej. Terenami szczególnie intensywnej walki o prawa obywatelskie były Prusy Królewskie oraz województwa poznańskie, kaliskie, krakowskie, sandomierskie, bełskie i ruskie Tam teŜ najsilniejszy był wpływ obywateli na decyzje zarówno lokalne, jak i państwowe.