Andrzej Miś Czytanie Wittgensteina Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 5 (11), 109-120 1973 Andrzej Miś Czytanie Wittgensteina „Zbadanie logiki oznacza zba­ danie wszelkiej prawidłowości. A poza logiką wszystko jest przypadkiem” — tak brzmi teza 6.3 w Traktacie *. A w § 107 Dociekań: „Im dokładniej przyglądamy się rzeczywistemu językowi, tym sil­ niejszy staje się rozdźwięk między nim, a naszym postulatem. (Kryształowa czystość logiki nie jest przecież czymś do czego doszedłem; była jedynie pewnym postulatem.) Rozdźwięk ten staje się nie­ znośny; zanosi się teraz na to, że postulat stanie się czymś pustym. — Weszliśmy na gładki lód, gdzie brak tarcia i gdzie warunki są zatem w pewnym sensie idealne; ale z tego właśnie powodu nie umie­ my tam chodzić. Chcemy chodzić, a więc potrzeba nam tarcia. Zatem z powrotem na szorstki grunt”. Oto dwa zdania z „platońskiego dialogu z samym sobą” (te słowa Whiteheada o Russellu odnoszą się w większym jeszcze stopniu do Wittgensteina). 1 L. Wittgenstein: Tractatus logico-philosophicus. Przeło­ żył B. Wolniewicz. Warszawa 1970; L. Wittgenstein: Do­ ciekania filozoficzne. Przełożył, wstępem i przypisami opa­ trzył B. Wolniewicz. Warszawa 1972 Państwowe Wydaw­ nictwo Naukowe. Biblioteka Klasyków Filozofii. ANDRZEJ MIS 110 Przeglądam Notatkę na marginesie książki Norma­ na Malcolma «Ludwig Wittgenstein», trzy stroniczki napisane przez Tadeusza Różewicza. Tam między innymi: Jak Gandhi „Jest to postać uczonego i nie waham się powiedzieć —- i Tołstoj świętego (w tym znaczeniu jak świętymi byli Gandhi, Toł­ stoj, Kafka). Jego życie było czymś więcej niż życiem za­ wodowego filozofa i profesora Cambridge”. A dalej: „Istnienie takich ludzi, ich egzystencja, to, że żyją wśród nas, przywraca wiarę w Człowieka dobrego i rozumnego. W sens życia”. Także Jerzy Pelc w książce O użyciu wyrażeń pi­ sze o Wittgensteinie: „(...) przykład (...) sugestywny, może nawet przejmujący (...) dwóch biegunowo różnych teorii znaczenia, więcej: syste­ mów filozoficznych, jest wyjątkowo jaskrawy i skonden­ sowany, bo zamyka się w obrębie jednej fascynującej oso­ bowości twórczej. Coś dramatycznego ma w sobie ten brak wyrozumiałości i tolerancji teoretycznej dla własnych dawniejszych poglądów. To już nie modyfikacja i meliora­ cja przezwyciężonych zapatrywań, ale samounicestwienie”. Najobszerniejszym i najbardziej kompetentnym pol­ skim źródłem wiadomości o życiu Wittgensteina i jego filozofii (przede wszystkim o Traktacie) jest książka Bogusława Wolniewicza, tłumacza dzieł Wittgensteina, Rzeczy i fakty, wydana w 1968 ro­ ku. Spośród wielu podanych tam wiadomości przy­ taczam dwie. Pierwsza o tym, jak nauka Wittgen­ W Kole Wiedeńskim steina przyjmowana była w Kole Wiedeńskim: „Jeszcze w roku akademickim 1930/31 dyskutowano w Ko­ le podczas wielu posiedzeń powielony tekst jakichś nie znanych skądinąd tez Wittgensteina, podyktowanych przez niego w 1929 r. Schilickowi lub Waismannowi. Dyskusja to­ czyła się podobno w atmosferze, jaka towarzyszyć zwykła zabiegom egzegetycznyin na tekstach sakralnych”. Drugi cytat zawiera wiele mówiącą anegdotę, po­ chodzącą od autora wymienionej książki: „Piszący te słowa natrafił dziesięć lat temu przypadkiem CZYTANIE WITTGENSTEINA 111 w jakimś angielskim czasopiśmie fachowym, traktującym 0 sprawach kanalizacji, ścieków itp., na ogłoszenie w tym mniej więcej sensie: wprawdzie nie każdy może filozofo­ wać jak Wittgenstein, ale za to każdy może sobie sprawić taki a taki piecyk benzynowy do wanny, czy coś w tym rodzaju. Wskazywałoby to, że nazwisko «Wittgenstein» za­ czyna funkcjonować w Anglii jako metonimia wyrażenia «sławny filozof»”. Bogusław Wolniewicz pisze też o zadziwiającej 1 pociągającej niektórych mistyce ukrytej w logicz- Mistyka no-filozoficznych rozważaniach Wittgensteina: ukryta w logicznych „Była ona jakoś ufundowana w całej jego osobowości, ale rozważaniach nie polegała bynajmniej na chęci obcowania z tajemnicami zaświatów (...). Mistyka Wittgensteina dotyczy czegoś, co chciałoby się nazwać niewyrażalną jakością świata, albo — w jeszcze ryzykowniejszej przenośni — smakiem istnienia. Chodzi przy tym o rzecz właściwie najzwyklejszą: o to, że jak to jest, gdy się żyje, wiedzieć może tylko ten, kto tego spróbował — czyli każdy”. Tak więc to już nie tak: człowiek, imię, nazwisko, poglądy... Wittgenstein — to zjawisko. A także znak. We wspomnianej już książce Jerzy Pelc tak komentuje przeobrażenie się Wittgensteina: „Dostrzec w tym można pewne rysy typowe dla ogólnego rozwoju historycznego teorii znaczenia. Kolejne koncepcje wyrastały często nie w drodze rozbudowy, dobudówek i przebudowy \ecz niejako na ich gruzach”. poprzednich, Zacytujmy też Stanisława Lema z jego Fantastyki i futurologii: „Przejście od sytuacji, w której mamy tylko jedną logikę, do takiej, w której istnieje ich zbiór, odpowiada ewolucji poglądów, co zaszła w naszym wieku, a zarazem jej mikro- obraz stanowi osobista perypetia L. Wittgensteina”. Wittgenstein to także Wittgenstein — to także legenda, i to stworzona legenda od dawna, o czym pisze Bogusław Wolniewicz. Pu­ blikuje się obecnie wspomnienie o pobycie Witt­ gensteina w Ołomuńcu, o jego poglądach na religię, literaturę, muzykę, film, o jego rodzinie i znajo­ mych (np. Paul Engelmann w książce Letters from Ludwig Wittgenstein with Memoir). Gdy o uczo­ ANDRZEJ MIS 112 nym zaczyna się tworzyć legendy, to wkrótce staje się on tylko legendą. I im bardziej jest legendą, tym mniej znaczy jako uczony. A np. już w 1935 roku Rudolf Carnap w Filozofii i składni logicznej pisał o Wittgensteinie jako o tym, który dał histo­ ryczny wkład do logicznego pozytywizmu Koła Wiedeńskiego. Także uczniowie „późnego Wittgen- steina” modyfikują poglądy zawarte w Docieka­ niach filozoficznych, wskazując między innymi na możliwość precyzacji języka nauki (np. G. War- nock czy Ch. W. Morris). Jak więc czytać tłumaczone u nas teraz przez Bo­ gusława Wolniewicza książki Wittgensteina? Czy tylko jako należące do historii filozofii, czy też jako filozofię żywą i teraz dla nas ważną? Można chyba powiedzieć, że Wittgenstein sam prowokuje histo­ ryczne odczytywanie samego siebie. Bo sam skazał się niejako na rolę bodźca, którego moc wyczerpuje się z chwilą, gdy to, co przezeń pobudzone, zaczy­ na działać samodzielnie. Po pierwsze: poprzez za­ ostrzone, bardzo radykalne, nie cofające się przed paradoksami, rozmyślnie prowokujące stanowisko w rozważanych kwestiach. Po drugie: poprzez styl swoich wypowiedzi, o czym pisał Russell: „Wittgenstein wygłaszał aforyzmy i pozostawiał czytelni­ kowi ocenę ich głębi, jeśli było go na to stać”. Myślę, że z tego względu rzeczywiście jest tak, że twierdzenia Wittgensteina nie nadają się do tego, by przyjmować je za twierdzenia filozoficzne. Ale z kolei nie o to chodziło Wittgensteinowi. Napisał Co jest przecież w Traktacie: „Celem filozofii jest logiczne celem rozjaśnianie myśli. Filozofia nie jest teorią, lecz filozofii? pewną działalnością. Dzieło filozoficzne składa się zasadniczo z objaśnień. Wynikiem filozofii nie są tezy filozoficzne, lecz jasność tez”. I to samo, tylko w aforystycznej formie, znajdujemy w Docieka­ niach: „Co jest twoim celem w filozofii? — Wska­ zać muszce wyjście ze szklanej muchołapki”. CZYTANIE WITTGENSTEINA 113 Rola bodźca odpowiadałaby więc dążeniom Wittgen- steina. A był bodźcem potężnym. Wyraził to Bert­ rand Russell, pisząc następujące zdanie: „W okresie po 1914 roku w brytyjskim życiu filozoficz­ nym dominację uzyskały stopniowo trzy kierunki: naj­ pierw prąd, który wywodził się z Traktatu Wittgensteina, następnie — pozytywizm logiczny, a wreszcie kierunek wywodzący się z Philosophical Investigations Wittgen­ steina”. Ale oczywiście wpływ Wittgensteina nie ogranicza się do filozofii brytyjskiej, żeby przypomnieć choć­ by amerykańską filozofię analityczną i to, że pozy­ tywizm logiczny powstał w Wiedniu. (A już na za­ sadzie anegdoty przypomnieć można, że pierwszym przekładem Traktatu oprócz angielskiego był prze­ kład chiński wydany w latach 1927—1928). „W ciągu ostatnich kilkunastu lat nowa filozofia Wittgen­ steina staje się przedmiotem szerokiej dyskusji; najpierw w krajach anglosaskich, a ostatnimi laty również poza ni­ mi, np. we Włoszech, Niemczech i Francji” — pisze B. Wolniewicz. Dzieje się tak dlatego, że wzrasta zainteresowanie problemami, którymi zajmował się Wittgenstein. Dodać trzeba: szczególnie wzrasta, bo istniało ono zawsze. Problem główny dałoby się sformułować Język a następująco: Jaką rolę w poznaniu spełnia język? poznanie Bo jakkolwiek istnieją poglądy, że jest możliwe po­ znanie niejęzykowe, pozapojęciowe (i dla Bergsona np. jest ono ważniejsze), to przyznaje się powszech­ nie tyle przynajmniej, że nie można, obyć się w poznaniu bez języka, że wyniki operacji poznaw­ czych trzeba formułować w jakimś języku i z pomo­ cą języka je przekazywać. Rolę języka ocenia się przy tym zazwyczaj negatywnie. Jest tak już w Upaniszadach i w starej filozofii chińskiej, u megaryjczyków i Gorgiasza z Leontinoi, u termi- nistów z XIV wieku, np. u Ockhama. Na początku XVII wieku Franciszek Bacon napisał w pierwszej księdze Novum Organum: 6 ANDRZEJ MIS 114 „(...) zły i niezręczny dobór wyrazów w dziwny sposób krępuje rozum. I ani definicje, ani objaśnienia, którymi uczeni w niektórych sprawach zwykle zabezpieczają się i bronią, żadną miarą nie poprawiają stanu rzeczy. Słowa całkowicie zadają gwałt rozumowi, wszystko mącą i przy­ wodzą ludzi do niezliczonych jałowych kontrowersji i wy­ mysłów”. Później podobne sądy znaleźć można u Kartezjusza, Locke’a, Leibniza, Berkeleya, Hume’a. Czymże in­ nym jest przekonanie Kanta, że umysł ludzki ze swymi kategoriami nie jest zdolny dotrzeć do rze­ czy samych w sobie? A trochę wcześniej Herder napisał zdanie, które mogłoby wejść do Traktatu: Język „(...) język wyznacza granicę i zarys całego ludzkiego po­ wyznacza znania”. granice Kontynuatorem idei Herdera i Kanta jest Humboldt, poznania piszący o konstytutywnej roli języka w tworzeniu obrazu świata. W tym samym duchu występują twórcy tzw. teorii pola w językoznawstwie, tak­ że neokantyści (np. Cassirer), konwencjonaliści (np. Le Roy), neopozytywiści (głównie Carnap). Wska­ zać tu też można na działalność Alfreda Korzyb- sky’ego i na tzw. hipotezę Sapira-Whorfa. Korzyb- sky w swych pracach postuluje przełamanie prze­ szło dwutysięcznej „niewoli językowej”, w którą naszą cywilizację wpędził Arystoteles. Stworzył on bowiem język, którego struktura nie odbija rzeczy­ wistej struktury świata, co jest źródłem licznych kłopotów filozoficznych, naukowych, „życiowych” nawet. Hipoteza amerykańskich lingwistów Sapira i Whorfa mówi właściwie to samo, dołączając jed­ nakże pewne ilustracje empiryczne. Sapir i Whorf twierdzą mianowicie, że struktura gramatyczna po­ szczególnych języków kształtuje określone sposoby widzenia świata, wpływa na jego obraz. Podobnie Zresztą nie tylko na terenie filozofii języka formu­ w literaturze łuje się tego typu tezy. Podobny chyba proces moż­ na obserwować w refleksji nad literaturą. „Wraz z Flaubertem kończy się instrumentalne pojmowa­ CZYTANIE WITTGENSTEINA 115 nie literatury, (...) staje się ona przede wszystkim sprawą języka” — pisał Roland Barthes (cytowany przez M. Głowińskiego w szkicu Powieść i autory­ tety). Pojawiło się pytanie o język, o jego adekwat­ ność. Literatura została oskarżona o „złą wiarę”, nouveau roman podjął analizę jej języka; „nowa powieść stanowi swego rodzaju neopozytywizm v/ zakresie literatury” — podsumowuje Michał Głowiński. A poezja lingwistyczna? Ona także analizuje świat, badając język, którym mówi się o tym świecie. Wreszcie: czym są „Teksty”, jeśli nie wyrazem tego podejrzliwego względem wszel­ kich języków analitycznego ducha czasu? Wróćmy jednak do Wittgensteina, do jego Trak­ tatu najpierw. W króciutkiej przedmowie do tego dzieła autor napisał: „Książka ta dotyczy proble­ mów filozoficznych i pokazuje — jak sądzę — że płyną one z niezrozumienia logiki naszego języka. Cały jej sens można by ująć w takie oto słowa: co się w ogóle da powiedzieć, da się jasno powie­ dzieć; o czym zaś nie można mówić, o tym trzeba milczeć”. Wittgenstein — jak widać — stawia za­ gadnienie i rozwiązuje je po kantowsku: dysponu­ jemy określonym językiem. („Określonym” nie znaczy np. polskim czy francuskim: język jest okre­ ślony przez swą strukturę pojęciową, a nie war­ stwę brzmieniową). Nazwy tego języka oznaczają przedmioty. Jego zdania są obrazem rzeczywisto­ ści — w ten sposób, że struktura zdania odwzoro­ wuje strukturę jakiegoś stanu rzeczy, czyli pew­ nego połączenia przedmiotów. Tak więc opisać for­ mę logiczną zdania to także opisać jakiś fragment świata. Ale opisywaniem świata trudnią się nauki przyrodnicze. Filozofia powinna być „krytyką ję­ Filozofia zyka”, a jej głównym zadaniem powinno być „roz­ krytyką języka jaśnienie myśli” (np. wykazywanie niedorzeczności pytania, „czy dobro jest bardziej lub mniej iden­ tyczne z pięknem”!). Trzeba przy tym pamiętać, że kryterium jasności myśli miała stanowić możli­ ANDRZEJ MIS 116 wość rozstrzygnięcia, czy jest ona prawdziwa lub fałszywa, tak jak to jest w logice formalnej. Żeby uniknąć błędów związanych z wadami symboliki języka naturalnego (gdzie np. nazwisko Grün i przy­ miotnik „grün” pisze się i wymawia tak samo), trze­ ba używać symboliki, która by wykluczała te błędy, „a więc symboliki zgodnej z gramatyką logiczną — z logiczną składnią”. Z tych względów stanowisko Wittgensteina wyrażone w Traktacie nazywa się albo rekonstrukcjonizmem — bo chce on rekonstru­ ować formę logiczną zdań języka potocznego — albo formalizmem, bo rekonstrukcja owa ma doprowa­ dzić do możliwości użycia narzędzi logiki formalnej przy rozpatrywaniu rekonstruowanych zdań. Idee te, głos w dyskusji nad sprawą interesującą tak wielu, sformułowane przez Wittgensteina w czasie pierwszej wojny światowej, poszły w świat, wzbu­ Rok 1924 — dzając zainteresowanie uczonych; sam autor prze­ „wszystko stał zajmować się problemem, przestał się zajmować powiedzia­ filozofią w ogóle. Powiedział podobno w roku 1924: łem”... „Wszystko, co naprawdę musiałem powiedzieć, po­ wiedziałem i na tym źródło wyschło”. Zostaje więc Wittgenstein nauczycielem, pracuje jakiś czas jako ogrodnik, zajmuje się architekturą. Dopiero w 1929 roku zaczyna wykładać w Cambridge i robi to — z przerwami — do końca życia. Poza jednym arty­ kułem nie drukuje niczego. W latach 1936—1945 i 1947—1949 pisze teksty, składające się na wydane w dwa lata po jego śmierci Dociekania filozoficzne. To dzieło to także dopisek — i to ważki — do po­ glądów na rolę języka w poznaniu, znaczący głos w dialogu na ten temat. I jak już pisałem: późny Wittgenstein polemizuje tu z samym sobą jako au­ ...więcej niż wszystko — torem Traktatu, co wyrażał Russell powiadając, iż Dociekania... Wittgenstein „pisząc Philosophical Investigations miał stale w głowie swój Traktat”. Zresztą sam Wittgenstein pisał o ideach Dociekań, że „tylko na tle i w przeciwieństwie do dawniejszego sposobu myślenia mogą znaleźć swe właściwe naświetlenie”. CZYTANIE WITTGENSTEJNA 117 Nie ma tu jednakże takiej prostej odpowiedniości, że tezie z Traktatu odpowiadałaby antyteza w Do­ ciekaniach. Kompozycja Dociekań jest zasadniczo odmienna; jest to, jak pisze Wittgenstein, album, składający się ze „szkiców plenerowych, które po­ wstały podczas długich i zawiłych wędrówek po rozległym obszarze myśli”. Poczynione spostrzeże­ nia spisane są „w postaci uwag, krótkich paragra­ fów — czasem dłuższymi łańcuchami dotyczącymi tej samej sprawy, czasem przeskakującymi raptow­ nie z jednej dziedziny do innej”. Niezwykły kształt tego dzieła „filozoficznego surrealizmu” drażnił Rus­ sella, wprawiał w zakłopotanie innych. Wittgenstein natomiast powiada, że kształt jego książki wiąże się „z samą naturą dociekania” i trzeba mu wierzyć. Specyficzna kompozycja utrudnia jednak przed­ stawienie zawartości Dociekań — zbyt dużo tu przeskoków myślowych, myśli urwanych w połowie, dygresji, polemik, dopisków. Ale przypomnijmy znowu zamierzenie Wittgen- steina: nie chodzi o to, żeby uzyskać zbiór tez, ale o to, żeby uzyskać jasność tez. Napisał w Docieka­ niach: „Filozofia jest walką z opętaniem naszego umysłu przez środki naszego języka”. A także: „Fi­ lozofia stawia nam jedynie coś przed oczami, ni­ czego nie wyjaśniając i nie wysnuwając żadnych wniosków. Gdyby w filozofii chciano wysuwać te­ zy, to nie mogłyby one stać się nigdy przedmiotem dyskusji, gdyż wszyscy by się na nie godzili”. Widać z tego, że zadanie pozostało takie samo: Zrozumienie przejrzeć logikę naszego języka; pozostała też na­ języka dzieja, że zrozumienie da nam jasność. Tylko że wy­ da nam jasność niki są wprost przeciwne, bo teraz zadanie rozwią­ zuje się w inny sposób. Jeśli bowiem w Traktacie, mając na oku „kryształową jasność” logiki, chcia­ ło się przez odpowiednie zabiegi osiągnąć podobną jasność w języku naturalnym, to teraz, po przepro­ wadzeniu badań nad językiem, kwestionuje się tę możliwość.