Andrzej Majdowski Przekształcenia przestrzenne kościoła p.w. św. Aleksandra w Warszawie Ochrona Zabytków 47/1 (184), 22-35 1994 Andrzej M ajdowski PRZEKSZTAŁCENIA PRZESTRZENNE KOŚCIOŁA P.W. ŚW. ALEKSANDRA W WARSZAWIE Pamięci Józefa Piusa Dziekońskiego (1844-1927) w 150-lecie urodzin Stan badań prawie w komplecie zachowały się zatwierdzone do realizacji projekty stołecznych kościołów z 2. połowy Nie licząc pomniejszych inwestycji sakralnych, jak XIX wieku4. W tym zbiorze jest również dokumenta­ kaplice, oratoria itp., w stuleciu dzielącym kongres cja przebudowy kościoła w parafii ujazdowskiej, po­ wiedeński od I wojny światowej przybyło w Warszawie przedzona sumienną inwentaryzacją starego przyby­ (w obecnych granicach administracyjnych) szesnaście tku, co stanowi kapitalną bazę porównawczą. Ponad­ świątyń katolickich. Właściwie żadna nie doczekała się to w innym zespołe przechowywane są akta, które dotąd wyczerpującej monografii, co dotyczy także wyświetlają sprawy — znane dotąd z nieco enigma­ kościoła p.w. św. Aleksandra. Jednak w odróżnieniu tycznych relacji prasowych — dotyczące legatu na od pozostałych, dzieje budowy oraz dalsze losy tego rozbudowę kościoła, dając możliwość powołania się obiektu były przedmiotem poważnych studiów, któ­ m.in. na uwierzytelniony wypis z testamentu funda­ rych wyniki są prezentowane w ogłoszonej drukiem torki5. Szczegółowe informacje — chociaż mniejszej dysertacji oraz w popularyzatorskim zarysie1. wagi — dla wcześniejszego okresu zawarte są w nie­ Wszelako baza źródłowa nie uległa wzbogaceniu wykorzystanych dotąd Protokołach Rady Administra­ od 1939 roku, gdy zostały opublikowane najważniej­ cyjnej6. Przyczynki te posiadają wystarczający ciężar sze rysunki z oryginalnego projektu2. Zrazu miało to gatunkowy, żeby wpisać je do historii budowy i roz­ niewielkie znaczenie, gdyż pełna dokumentacja znaj­ budowy kościoła p.w. św. Aleksandra. dowała się w tzw. zbiorze podzameckim, który prze­ padł po spaleniu Biblioteki Narodowej. Po wojnie nie Wcześniejsze zamierzenia w parafii ujazdowskiej natrafiono też na projekt przebudowy, a jej efekty można było oceniać na podstawie fragmentarycznych Podejmując tę próbę, trzeba przypomnieć, że pa­ reprodukcji rysunków konkursowych, mocno odbie­ rafię ujazdowską erygowano w końcu XVI wieku, gających od wersji realizacyjnej. Z kolei odbudowa dzięki staraniom Anny Jagiellonki7, której ulubioną unicestwionego w powstaniu warszawskim gmachu siedzibą był pobliski zamek. Natomiast z woli Augu­ stwarzała pozory rekonstrukcji pierwotnej budowli, sta II została ustanowiona fundacja kalwaryjna, za­ będąc symptomatycznym przykładem ówczesnej me­ czynająca się od rozdroża — przyozdobionego z tej tody konserwatorskiej. okazji dwoma pozłacanymi krzyżami a nieco później Ogólnie biorąc, stan badań nad pierwszą z dzie­ kamienną figurą św. Jana Nepomucena8. Trasa piel­ więtnastowiecznych świątyń warszawskich charakte­ grzymkowa wiodła na południe ku Zamkowi Uja­ ryzuje się dobrze udokumentowaną faktografią oraz zdowskiemu, który po przebudowie na kościół i kla­ dotkliwym brakiem wartościowych materiałów iko­ sztor stanowiłby główny element całego założenia. nograficznych. Nie sposób pominąć tutaj tylko cen­ Przedsięwzięcie to nie doszło do skutku9. nego zestawu quasi-pomiarowych rysunków z po­ Na niczym spełzła też dewocyjna idea kościoła czątku ubiegłego stulecia3. ujazdowskiego, przez dłuższy czas nurtująca Stanisła­ Diametralną zmianę przyniosła dopiero kwerenda wa Augusta ; a przekształcona po latach w zamysł w Centralnym Archiwum Historycznym Rosji, gdzie wystawienia Świątyni Opatrzności dla upamiętnienia 1. T. Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner (1756-1841), Warszawa p.w. św. Stanisława przy Bema. Por.: AGAD, Zbioiy kartograficzne, 1965; Tenże, Chrystian Piotr Aigner. Architekt warszawskiego sygn. 576 i 554-16. klasycyzmu, Warszawa 1970; Tenże, Kościół św. Aleksandra, 5. CAHR, zespół 821, inwentarz 2, sygn. 381. Warszawa 1973- 6. AGAD, Protokoły Rady Administracyjnej (dalej: Protokoły), sygn. 2. [Z. Mann], Z przeszłości Placu Trzech Krzyży w Warszawie, 6. k. 201; sygn. 8, k. 254; sygn. 14, k. 229; sygn. 15, k. 1-6; sygn. „Tygodnik Ilustrowany” 1939, nr 16, s. ЗЮ. 17, k. 121. 3. L. Schmidtner, Zbiór celniejszych gmachów miasta stołecznego 7. J. Łukaszewicz, Krótki opis historyczny kościołów parafialnych Warszawy, 1823-1824. w dawnej diecezji poznańskiej, Poznań 1863, t. 3, s. 336. 4. Centralne Archiwum Historyczne Rosji w Petersburgu [dalej: 8. Figurę świętego ufundowali w 1752 roku Franciszek Bieliński CAHR], zespól 1293, inw. 171, gdzie następujące projekty kościo­ i Jerzy Mniszech „na pamiątkę trudności, jakie przełamali w wy­ łów warszawskich: p.w. Wszystkich Świętych (rysunki robocze Z. brukowaniu, rozszerzeniu ulic i założeniu kanałów" — Nowy Kiślańskiego) — sygn. 20; p.w. śś. Piotra i Pawia oraz kaplica kalendarzyk polityczny na rok 1826, s. 527. Przezdzieckich na Koszykach — sygn. 28, 33; p.w. św. Aleksandra 9. Por.: T. Lipiński, Kronika Ujazdowa do końca XVIII stulecia — sygn. 32; p.w. św. Karola Boromeusza na Powązkach — sygn. doprowadzona, „Biblioteka Warszawska” 1843, t. 1, s. 537 n.; A. 39; p.w. Zbawiciela — sygn. 43; p.w. Serca Jezusowego przy Lutostańska, Z problematyki projektów rozbudowy Ujazdowa Kawęczyńskiej — sygn. 44; p.w. św. Stanisława przy Wolskiej w czasach saskich. Kalwaria Ujazdowska, „Biuletyn Historii Sztu­ sygn. 58. Na marginesie warto wspomnieć, że w krajowych zbio­ ki” 1967, s. 317 n. rach zachował się tylko projekt kościoła w Wilanowie i na Woli — 10. M. Kwiatkowski, Stanisław August. Król-Architekt, Warszawa 22 Konstytucji 3 Maja11. Pozostał więc niepozorny drew­ bytku w parafii ujazdowskiej16. Jego podziemia po­ niany kościółek, podobno mogący pomieścić 250 stanowiono przeznaczyć »na użytek Grobu Pańskie­ wiernych, zlokalizowany na terenach późniejszych go", co wydaje się być jednoznacznym nawiązaniem zabudowań belwederskich oraz — nie opodal — do kaplicy z zespołu kalwaryjskiego, projektu Jana zespół kaplic kalwaryjskich. Te ostatnie jeszcze Joachima Jaucha (1684-1754). Ta ostrołukowa bu­ w XVTII wieku chyliły się ku upadkowi, a wraz z nimi dowla z 1728 roku była inspirowana — nawiązującą dawna świątynia, zniesiona w 1818 roku, niespełna do jerozolimskiego prototypu — średniowieczną ka­ miesiąc od położenia kamienia węgielnego pod ko­ plicą w Görlitz1 . Materialnym zaś reliktem pocho­ ściół św. Aleksandra. dzącym z budynku wykonanego przez Jaucha stał się posąg szkoły włoskiej — do dzisiaj zachowany w jed­ Rotunda Aignera nym z ołtarzy — przedstawiający Chrystusa po zdję­ ciu z krzyża. Z darowizny króla, w 1792 roku cenna Jak powszechnie wiadomo, nową świątynię rzeźba trafiła najpierw do starego kościoła18. Stamtąd wzniesiono dla uczczenia intronizacji Aleksandra I — też przeniesiono później dwa dzwony oraz kilka zamiast łuku triumfalnego przy rogatce ujazdowskiej, obrazów, które osadzono w nastawach bocznych oł­ upamiętniającego jego wjazd do Warszawy w drodze tarzy19. powrotnej z kongresu wiedeńskiego12. Cesarz „nie Zaszczytu zaprojektowania świątyni powstałej przyjął ofiary i (...) podał środek, jakim naród może z monarszej łaskawości dostąpił Chrystian Piotr Aig­ przekazać następnym pokoleniom historyczną pa­ ner (1756-1841) — twórca wybitny i uznany, rozwi­ miątkę” 13. Związaną z tym procedurę przedstawił jający swój talent od schyłkowych lat Rzeczypospoli­ w prawie współczesnej relacji ksiądz Franciszek Ku­ tej, głównie w kręgu arystokratycznych zleceniodaw­ rowski, pisząc: „Namiestnik (...) postanowił, ażeby ców. Wedle utartej opinii artysta wzorował się na wszystkim urzędnikom i oficjalistom cywilnym oraz rzymskim Panteonie, tworząc pomniejszoną dwui­ wojskowym, czterodniowa opłata z miesiąca maja półkrotnie jego replikę20. Poważnym odstępstwem 1816 roku potrąconą była; nadto w Warszawie i mia­ od oryginału była też redukcja rozpiętości kopuły stach wojewódzkich od dn. 1. czerwca roku 1816, w stosunku do średnicy korpusu i osadzenie jej na przez trzy (...) miesiące, otwarte będą księgi, w któ­ tamburze, przez który doświetlano przestrzeń we­ rych każdy chcący się przyłożyć do kosztów wysta­ wnętrzną. Nie sposób jednoznacznie orzec, jak wyni­ wić się mającego pomnika, ofiarę swą pieniężną kające stąd implikacje statyczne wpływały na tę rea­ zapisze i złoży do kasy”14. Rezygnacja z pamiątko­ lizację od strony techniczno-konstrukcyjnej. Należy wej budowli spowodowała konieczność wydania sądzić, iż raczej utrudniały wykonawstwo, stwarzając nowych decyzji, które zapadły po dwu latach, w roz­ konieczność wprowadzenia wyjątkowo precyzyjnie porządzeniu Rady Administracyjnej — aby podjąć osadzonych podpór pośrednich, zapewniających pra­ finansowanie kościoła „z gotowizny, w sumie złp. widłowe rozłożenie obciążeń przejmowanych po­ 158281 zebranej”15. przez krótkie odcinki murów obwodowych — Rozpoczęcie robót przy placu, od którego ongi w miejscach wzmocnionych solidnymi przyporami. brała początek droga krzyżowa, zbiegło się też z wy­ Antyczna rotunda wybitnie przystawała do ów­ burzaniem kościoła dominikanów obserwantów, czesnych wyobrażeń o ideale planistycznym i prze­ a rozbiórkową cegłę wykorzystano do budowy przy- strzennym budowli kultowej wszystkich wyznań 1983, s. 223 n. Henryk Minter. Architekci polskiego klasycyzmu, Warszawa 1974, 11. Z. Batowski, Świątynia Opatrzności z roku 1791, „Sprawozda­ s. 116. Dokładną relację z przygotowań powitalnych zamieściła nia z posiedzeń TNW”, 1930, t. XXIII, s. 76 n. Por. też. I. Grzesiuk- „Gazeta Warszawska” 1815, nr 91, s. 1. Olszewska, Świątynia Opatrzności i Dzielnica Piłsudskiego. Kon­ 14. F. Kurowski, Pamiątki miasta Warszawy, Warszawa 1949, t. 2, kursy w latach 1929-1939, Warszawa 1993. s. 79. 12. Atmosferę wywołaną przybyciem cesarza odtworzyła Anna 15. Metodę pozyskania funduszów na inwestycje kościelne regu­ Potocka — „Rozprawiano długie godziny nad sposobem uczczenia lowało Postanowienie Namiestnika z dn. 15. maja 1816 r., a decy­ przyjazdu Aleksandra. Jedni proponowali, żeby damy pod postacią zja o przekazaniu środków na budowę kościoła ujazdowskiego bóstw słowiańskich wyszły na jego spotkanie i ofiarowały mu chleb zapadła na posiedzeniu Rady Administracyjnej w dn. 20. maja i sól, oznaki pokoju i przymierza wśród narodów Północy. Projekt 1818 r. Por.: AGAD, Protokoły, sygn. 6, k. 201. ten wydał się (...) zbyt teatralny i nie został przyjęty. Inni chcieli 16. Zarówno rozbiórką kościoła dominikańskiego, jak i budową wskrzesić ceremonie towarzyszące nieraz elekcji. Nowosilcow zga­ ujazdowskiego kierował Karol Jan Dollinger, który był stałym nił ten projekt mówiąc, że nie wypada mieszać wspomnień do współpracownikiem Aignera — S. Łoza, Architekci i budowniczo­ nadziei. Skończyło się na formach przyjętych we wszystkich kra­ wie w Polsce, Warszawa 1954, s. 63; F. Kurowski, Pamiątki..., s. 79· jach, to jest iluminacji z ozdobnymi napisami, jak również bezpła­ 17. Por.: C. Gurlit, Warschauer Bauten aus der Zeit der sächsischen tnych widoiviskach " — A. Potocka-Wąsowiczowa, Wspomnienia Könige, Berlin 1917, s. 58; W. Hentschel, Die sächsische Baukunst naocznego świadka, Warszawa 1965, s. 289· des 18. jahrhunderts in Polen, Berlin 1967, s. 197-198. 13. J. Bartoszewicz, Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane 18. „Tygodnik Ilustrowany” 1878, nr 121, s. 242. Tamże informacja pod względem historycznym, Warszawa 1855, s. 337-8. Oprócz za­ o gipsowej kopii, wykonanej w zakładzie sztukatorskim Ciszew­ niechanej bramy triumfalnej, zaprojektowanej przez Jakuba Kubic­ skiego z przeznaczeniem do kościoła w Radomsku. kiego (1758-1833), na cześć Aleksandra przygotowano bogate 19· E. Brzeziewicz, Kronika kościoła i parafii św. Aleksandra dekoracje przed Zamkiem Królewskim. Oprawa architektoniczna w Warszawie, Warszawa 1930, s. 33, 55. była dziełem Fiyderyka Lessela, który przyozdobił bernardyński 20. W. Grabski, Kościoły warszawskie w odbudowie, Warszawa kościół św. Anny, kolumnę Zygmunta oraz fasady kamienic przy 1956, s. 25. Wcześniej twierdzono nawet, że Jest to naśladowanie ul. Miodowej i na Krakowskim Przedmieściu, gdzie również usta­ w połowie wielkości Panteonu Rzymskiego (...) od prawie wszyst­ wił świątynię wdzięczności. Por.: T. S. Jaroszewski i A. Rotter- kich narodów uznanego za klasyczne" — „Kurier Warszawski” mund, Jakub Hempel, Fryderyk Albert Lessel, Henryk Ittar, Wilhelm 1822, nr 157, s. 1. 23 1. Ch. P. Aigner, projekt kościoła p.w. św. Aleksandra z 1818 r. - rzut, przekrój, fasada, elewacja boczna, wg „Tygodnik Ilustrowany” 1939 Tch.P. Aigner, project of the St. Alexander church, 1818-ground plan, cross section, façade, side elevation, acc. to „Tygodnik Ilustrowany" 1939, no 16, p. 310 24 chrześcijańskich21. W tym kontekście narzuca się je­ dyny w swoim rodzaju cytat — z podręcznika, w któ­ rym Karol Podczaszyński (1790-1860), li tylko dla celów dydaktycznych zaryzykował krytykę słynnego soboru Matki Boskiej Kazańskiej przy Newskim Pro­ spekcie w Petersburgu. Zasłużony autor Początków architektury dla młodzi akademickiej z determinacją przeciwstawiał się barokowej planimetrii, usiłując dowieść, że: „W budowlach tego rodzaju, nie tylko się zmierza dać wygodne miejsce (...) na modlitwę (...) ale też ogromem i wspaniałością dać uczuć ludowi, że się zgromadził w przybytku poświęconym Bogu. Najprostrzym do tego środkiem (...) całą objętością przestrzeni od razu uderzyć wzrok jego, i rozwinąć przed nim (...) wszystkie w niej zamknięte bogactwa. Stąd idzie prosty wniosek, iż za osnowę (...) planu należałoby nam wziąć koło, a za pobycie—półkuli. Tak urządzoną budowlę osadziwszy na wzniosłej granitowej podstawie (...) mielibyśmy dokończoną myśl świątyni”22. Stereotypowe wartościowanie architektury skła­ niało do powoływania się na przykłady reprezenta­ tywne i uchodzące za najbardziej godne spełniania określonych funkcji ewokacyjnych. Takim nie zawsze uzasadnionym archetypem klasycystycznych założeń kołowych stał się właśnie Panteon , we wczesnym średniowieczu poświęcony N. M. Pannie, jako Santa Maria ad Martyres (lub S. Maria Rotonda). Od początku i trwale przypisano doń także kościół p.w. św. Aleksandra, przy sporadycznych protestach koneserów sztuki, jak choćby Karola Matuszewskie­ go, który dostrzegał zwłaszcza różnice w proporcjach obydwu budowli2'1. Ale jedyną odmienną atrybucję, na jaką udało się natrafić, przytoczył Władysław Korotyński — uznając San Carlo Borromeo w Medio­ lanie za pierwowzór naszej świątyni25. Przechodząc do porządku nad owym sądem, zanotujmy równie kontrowersyjną wypowiedź Zygmunta Kiślańskiego, 2. J. Dziekoński, pomiar kościoła p.w. św. Aleksandra z 1883 r. — rzut przyziemia. Oryginał w Centralnym Archiwum Historycznym który pisał, że kościół warszawski „uważać wypada Rosji (dalej: CAHR), neg. w zbiorach autora za typ budowli wzniesionych w stylu pierwszego Ce­ 2. J. Dziekoński, measurement of the St. Alexander church in 1883 sarstwa”2^, co sprowadzało dyskusję na inne tory, nie — plan of the ground floor. Original in the Central Historical przesądzając zasadniczej kwestii. Archive of Russia, neg. in the author’s collection W architekturze chrześcijańskiej typologię rotund wywodzi się od grobowca Konstancji, córki Konsta­ kosztem ministerstwa marynarki w koszarach korpu­ ntyna Wielkiego. Przemianowane około połowy XIII su kadetów. Myśl o nowym gmachu narodziła się wieku na kościół Santa Constanza mauzoleum jest w 1837 roku: „CesarzMikołaj Iprzychylną dał odpo­ zarazem „najstarszą zachowaną budowlą centralną wiedź (...) poleciwszy (...) opracować projekt (...) na chrześcijańskiego Rzymu”21. wzór jednej świątyni we Włoszech, która podczas Pozostawiając na uboczu pasjonujące — chociaż podróży nadzwyczaj [mu] się spodobała”29,. Kto wie, nieco jałowe — dociekania o recepcji założeń cen­ czy w pamięci następcy Aleksandra nie pozostawał tralnych w czasach nowożytnych, trudno nie wspo­ też wizerunek budowli warszawskiej, ukończonej mnieć na marginesie kościoła w Kronsztadzie. Pod w 1825 roku — tym samym, w którym zasiadł na koniec XVIII wieku istniała tam kaplica, urządzona tronie Królestwa Polskiego29. W sytuacji politycznej 21. W dojrzałym historyzmie nadal zdarzały się opinie, że „geome­ 24. K. Matuszewski, O architekturze u obcych i u nas. Uwagi ze tryczne kształty rotundy (...) mogą być piękne, ale nie wypowiada­ stanowiska estetycznego, „Biblioteka Warszawska” 1881, t. 3, ją jeszcze całej myśli chrześcijańskiej (...) swym centralnym kształ­ s. 244. tem mogą głosić wszechmoc, najwyższe panowanie, ale brak im 25. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., Warszawa 1893, (...) wielu innych motywów (...) kształt krzyża jest (...) praktycznie t. 13, s. 46. najdogodniejszy, estetycznie najpiękniejszy, symbolicznie najwła­ 26. „Przegląd Techniczny” 1882, nr 8, s. 33· ściwszy — Ks. W. Witkowski, Nowy kościół w parafii świętej 27. T. Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wroclaw Barbary, Warszawa 1885, s. 1-3. 1980, s. 106. 22. K. Podczaszyński, Początki architektury dla użytku młodzi 28. „Kraj”, 1898, nr 40, s. 20-1. O Mikołaju I jako znawcy i mece­ akademickiej, Wilno 1828, t. 1, s. 28-31. nasie sztuki por. też: N. B. Wrangiel, Iskusstwo i gosudar Nikołaj 23. Por.: C. L. Meeks, Pantheon Paradigm, Journal of the Society Pawłowicz, Pietrograd 1915. of Architectural Historians”, I960, nr 4, s. 135 n. 29. Gwoli ścisłości przypomnijmy, że panowanie Mikołaja datuje 25 jjpgp*^ 3.J. Dziekoński, pomiar kościoła p.w. św. Aleksandra z 1883 r. — przekrój. Oryginał w CAHR, neg. w zbiorach autora 3.J. Dziekoński, measurement of the St. Alexander church in 1883 4.J. Dziekoński, pomiar kościoła p.w. św. Aleksnadra z 1883 r. — — cross section. Original in the Central Historical Archive of fasada. Oryginał w CAHR, neg. w zbiorach autora Russia, neg. in the author’s collection 4.J. Dziekoński, measurement of the St. Alexander church in 1883 —façade. Original in the Central Historical Archive of Russia, neg. przewartościowanej powstaniem listopadowym po­ in the author’s collection woływanie się na monument w buntowniczym mie­ ście mogło wydawać się nie na miejscu. Tym bardziej, kach; druga zaś facjata będzie od ulicy Nowy Świat że nie chodziło o bezpośrednie naśladownictwo , z wystawą mającą tyleż co i pierwsza kolumn. Po­ a parantele sięgające w prostej linii do starożytności nad kolumnami (...) wzniesie się fronton czyli czo­ niewątpliwie przydawały większego splendoru. ło [l], z stosownym (...) napisem. Wewnątrz kościoła Kamień węgielny pod aignerowską rotundę położo­ będzie ośm framug [! — nisz], trzy na ołtarze, a inne no w czerwcu 1818 roku, w trakcie uroczystej imprezy na rozmaite porządki chrześcijańskie. Ozdobione z udziałem władzy duchownej i świeckiej. Wmuro­ będą ośmiu kolumnami i tylużpilastrami porządku wania kamienia węgielnego dopełnił minister skarbu Jan Węgliński, a srebrna kielnia, którą się posłużył, do dzisiaj zachowała się w parafii31. Akt erekcyjny został umieszczony w ołowianej puszce, do której włożono też „pieniądze i medale już za panowania (...) Alexandra w mennicy warszawskiej wybite oraz medale pamiątkowe Kopczyńskiego i Lindego ”32. Opis ceremonii przekazano na łamach ówczesnej prasy, a na szczególną uwagę zasługuje podana przy okazji charakterystyka projektu realizacyjnego33. Z nazewnictwa przyjętego do określania niektórych elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych zdaje się wynikać, iż tekst powstał w najbliższym otoczeniu architekta, który podejmował prekursorskie próby spolszczenia terminologii używanej do opisania kla­ sycznych porządków34. A oto najciekawsze fragmen­ ty wzmiankowanej recenzji, z powodzeniem wystar­ czającej do wyobrażenia sobie zamysłu twórczego: 5.J. Dziekoński, pomiar kościoła p.w. św. Aleksandra z 1883 r — „Pomnik (...) mieć będzie (...) dwie główne facjaty. elewacja boczna. Oryginał w CAHR, neg. w zbiorach autora Z tych pierwsza i celniejsza obrócona ku alei Uja­ 5. J. Dziekoński, measurement of the St. Alexander church in 1883 — side elevation. Original in the Central Historical Archive of zdowskiej (...) ma mieć portyk czyli wystawę [!] 2r sze­ Russia, neg. in the author’s collection ściu kolumn korynckich od przodu, a dwóch po bo- się od śmierci Aleksandra I, chociaż koronacja nastąpiła dopiero niż kościół warszawski. w 1829 roku. Uroczystości związane z tym wydarzeniem odbywa­ 31. Informację tę zawdzięczam uprzejmości konserwatora diecezji ły się w eklektycznej scenografii — neogotycko-klasycystycznej, warszawskiej — ks. dra Andrzeja Lufta, który z kolei jest autorem co jest jakby odległą analogią do otoczenia, w jakim fetowano napisu, wygrawerowanego na tejże kielni w 1980 r., gdy posłużyła intronizację Stanisława Augusta. Na miejsce zabawy wybrano ona kardynałowi Wyszyńskiemu do wmurowania kamienia wę­ jednak nie staromiejski rynek, lecz „plac przed Ujazdowskim gielnego pod gmach Metropolitalnego Seminarium Duchownego Lazaretem". Autorem dekoracji był budowniczy m. Warszawy — na Bielanach. Alfons Kropiwnicki (1803-1881), obdarzony za swą pracę pierście­ 32. „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” 1818, niem z brylantem. Tego rodzaju przejawy monarszej łaskawości nr 48, s. 1133· miały miejsce i później, a Władysław Rittendorf (1821-1898) otrzy­ 33- Był też projekt alternatywny, niemal identyczny z jednym mał aż trzy podobne pierścienie za urządzenie iluminacji parku z projektów kościoła Ujazdowskiego, powstałym jeszcze dla króla i pałacu łazienkowskiego z okazji zjazdu panujących w latach Stanisława Augusta — T. Jaroszewski, Kościół..., s. 17. 1857-1859 — S. Łoza Architekci..., s. lóO i 259. 34. Ch. Aigner, Budowy kościołów. Część pierwsza zamykająca 30. Rotunda w Kronsztadzie jest bliższa typologicznie Panteonowi cztery projekta kościołów parafialnych różnej wielkości wdziewię- 26 Z drugiej strony, nie sposób wyobrazić sobie, żeby akurat ten pomnik mógł być czymś innym niż kopią z antycznego oryginału. Głębszą symbolikę zdawała się posiadać idea, aby umieścić w kościele, we wszystkich framugach (...) rzeźby i popiersia na uwiecznienie sławnych w naro­ dzie mężów1,6. Kto wie, czy nie nastąpiło tu odwołanie do funkcji wyznaczonych po rewolucji francuskiej Sa- inte-Geneviéve, czyli Panteonowi paryskiemu. W War­ szawie nisze pozostały puste, co zwalnia od rozstrzyg­ nięć, czy z patriotycznej na pozór manifestacji nie prze­ bijała dwuznaczna skłonność do sugerowania ciągło­ ści władzy i dziejów ojczystej historii. W ciągu pierwszych lat roboty posuwały się sprawnie . Spodziewano się nawet ich ukończenia już w 1822 roku38. Ale do tego czasu uporano się zaledwie z wystrojem zewnętrznym39. Przez kilka następnych lat ciągnęło się wymagające więcej za­ chodu wyposażenie wnętrza. W 1825 roku Aigner przekazał na ręce Księcia Namiestnika klucze do świątyni, oddane przezeń księdzu Jakubowi Falkow­ skiemu (1774-1848), wyznaczonemu na proboszcza w parafii ujazdowskiej4”. 6.J. Dziekoński, projekt realizacyjny na rozbudowę kościoła p.w. Efekty prac wzbudziły ogólną aprobatę, przy czym św. Aleksandra z 1885 r. — plan sytuacyjny. Oryginał w CAHR, nie uszło uwagi, że ołtarz główny i oba boczne oraz neg. w zbiorach autora posadzka były z krajowego marmuru41. Zachwycano 6. J. Dziekoński, realization project for the expansion of the St. się również jednorodnym zestawem wyprodukowa­ Alexander church in 1885 — situation plan. Original in the Central Historical Archive of Russia, neg. in the author's collection nych u Norblina ze złoconego brązu — cyborium, krucyfiksu, lichtarzy i pokrywy do chrzcielnicy42. Do­ korynckiego. Framugi od wnijścia i od wielkiego pełnienie stanowiły „organy naprzeciw wielkiego oł­ ołtarza będą w sklepieniach pólkolnych; reszta fra­ tarza w formie dwóch arf zetkniętych,Лъ. mug połączona zostanie ciągłym pasem wieńca [! — Ciekawa jest też informacja, że w kopule rotundy fryzu]; nieco wyżej będzie nadwieńcze [! — gzyms], zamierzano osadzić „okno z góry z jednej sztuki a nad nim ośm okien oświecających świątynię. Skle­ szkła, 24 stóp obwodu mającej, podobne do tego, które piona na koniec kopuła przybrana zostanie oświeca pomnik narodowy poświęcony Rycerzom Pol­ w skrzynce [! — kasetony] starożytne z różowcami skim, zwany Świątynią Sybilli’AĄ. Do owej imponują­ [! — rozetami] (...) Kościół ten dła szczupłości parafii cej tafli nawiązywał Mickiewicz, pisząc: „Świeci się i dła położenia (...) mniej się zalecać będzie wielko­ pomnik mój nad szklany Puław dach”. A był to ścią, jak raczej kształtem, wytwornością i zbliżeniem prezent Aleksandra I, darowany w I8O6 roku Izabeli gustu do starożytności”ъ (il. 1). Czartoryskiej45. Ostatnie słowa są obiektywną oceną projektu Aig- Z odwzorowaniem w Puławach słynnej rotundy nera. Lecz przy całym kunszcie, jaki włożył on w tę z Tivoli zmagał się Aigner od końca XVIII wieku. Tutaj pracę, nie powstało dzieło, mogące w jakiejś mierze też (ok. 1800 r.) — nie licząc pomysłu na Świątynię zaważyć na przyszłości polskiej architektury. Pod Opatrzności — zbudował swój pierwszy kościół na­ względem formalnym kościół jest osadzony w trady­ wiązujący do Panteonu. Zbliżone rozwiązanie zasto­ cji późnego klasycyzmu z epoki Stanisława Augusta. sowano w niedalekim Żyrzynie, gdzie zaczęto (ok. ciu tablicach przez ..., Warszawa 1825. zatwierdzone w 1820 roku przez Radę Administracyjną — „Złp. 35. „Gazeta Warszawska”, 1818, nr 49, s. 1313-14. Terminologią 35616(...) jako należność dostawcom materiałów i rzemieślnikom Aignera zajmował się już Jaroszewski, Kościół..., s. 17. Uderza, jak do rzeczonej budowy użytym przypadającą”— Protokoły, sygn. 8, zbliżony program dekoracyjny proponował Karol Podczaszyński k. 254. dla swojej wizji soboru petersburskiego. W omówieniu recenzen- 38. „Kurier Warszawski” 1821, nr 199, s. 1. ckim odnośny fragment otrzymał następującą postać: „Co się tyczy 39. Tamże, 1822, nr 157, s. 1. samego przyozdobienia (...) najprzyzwoiciej by było na wewnętrz­ 40. „Gazeta Warszawska” 1825, nr 105, s. 1451. nej ścianie, oświeconej z góry (...) pomieścić obrazy. Powierzchnia 41. „Gazeta Korespondenta...” 1825, nr IO6, s. 1440. wewnętrzna sklepienia (...) rozdzielona na zivyczajne skrzynki 42. Nowy kalendarzyk..., s. 556. Por. też: „Gazeta Koresponden­ (kasetony), ubranąby być mogła metaliczną rzeźbiarską robotą, ta...", 1825, nr 91, s. 1236, gdzie informacja, że „świeczniki i krzyże tak jak niegdyś było sklepienie Panteonu Agryppy. Na bryłach ołtarzowe (...) bronzowe i odznaczające się tak gustem jak najdo­ granitu przedzielających okrągłe (...) schody, jako też w framu­ kładniejszym wykonaniem (...) są ukończone w rękodzielni J. gach (...) umieściłby P. Podczaszyński pojedyncze lub grupowe Pana Żyra. posągi, które (...) podniosłyby do najwyższego stopnia zewnętrzną 43. ,Magazyn Powszechny” 1834, nr 43, s. 338. okazałość świątyni”—K. Garbiński, O dziele pod tytułem: Począ­ 44. „Gazeta Warszawska” 1818, nr 49, s. 1314. tki architektury dla użytku młodzi akademickiej..., „Pamiętnik War­ 45. L. Dębicki, Puławy, Lwów 1887, t. 2, s. 260. Podaję za: T. szawski Umiejętności Czystych i Stosowanych” 1829, t. 1, z. 1, s. 56. Jaroszewski, Puławy w okresie klasycyzmu (w:) Puławy. Teka 36. „Gazeta Warszawska” 1818, nr 49, s. 2. konserwatorska, Warszawa 1962, s. 73 i 85, gdzie również potwier­ 37. „Kurier Litewski” 1819, nr 224, s. 2. Świadczą o tym też płatności, dzenie archiwalne tej informacji. O początkach szklenia kościołów 27 8. J. Dziekoński, projekt konkursowy na rozbudowę kościoła p.w. św. Aleksandra z 1883 r. —fasada, wg „Kłosy” 1884, nr 980, s. 236 8. J. Dziekoński, competition project for the expansion of the St. Alexander church in 1885— facade, according to „Kłosy” 1884, no 980, p. 236 plicjusza i Teofili, ustanawiając św. Aleksandra Mę­ czennika patronem kościoła i parafii48. Trudno do­ ciec, czy w uroczystości uczestniczył także Aigner, bawiący często poza Warszawą, ponieważ nie znaj­ 7. J. Dziekoński, projekt konkursowy na rozbudowę kościoła p.w. św. Aleksandra z 1883 r. — rzut przyziemia, wg „Kłosy” 1884, dował już należnego sobie miejsca w środowisku nr 980, s. 228 stołecznym. 7. /. Dziekoński, competition project for the expansion of the St. Tutaj zaczynał brylować Antoni Corazzi (1792- Alexander church in 1883, plan of the ground floor, according to 1877). Z jego imieniem wiąże się tzw. klasycyzm „Kłosy” 1884, no 980, p. 228 Królestwa Kongresowego, najpełniej wyrażony 1804 r.) prace na podstawie jego projektu, a skończo­ w monumentalnej architekturze reprezentacyjnych no według zamiennej dokumentacji dostarczonej gmachów publicznych doby przedpowstaniowej. Te­ przez Karola Kremera (1812-1860) z Krakowa'16. mu znowu odebrał prymat Henryk Marconi (1792- Wszelako nie podlega dyskusji, iż zlecenia na 1863), z którym nieodłącznie kojarzą się najważniej­ kościół warszawski nie da się porównać z żadnym sze osiągnięcia w budownictwie świeckim i kulto­ z poprzednich. Fakt, że architekta tak dużego forma­ wym trzech dziesięcioleci oddzielających kolejne zry­ tu stać było tylko na kontynuację własnych doświad­ wy wolnościowe. czeń — przerabianych w licznych próbach praktycz­ Z przebogatego dorobku Marconiego przypomnij­ nych i studialnych — zdaje się wskazywać na zaa­ my czysto akademickie opracowanie, gdzie zawarł wansowaną niemoc twórczą. Rychło też wycofał się on koncepcję programu ideowego i funkcjonalnego, Aginer z czynnego życia zawodowego w kraju, wy­ będącą rozwinięciem dyspozycji przejętych z pary­ jeżdżając w 1827 roku do Włoch. skiego mauzoleum. W odautorskim komentarzu czy­ Rok wcześniej odbyła się, celebrowana przez abpa tamy, że: „Panteon projektowany jest przeznaczony Wojciecha Skarszewskiego, konsekracja świątyni na pomieszczenie pomników na cześć wielkich ludzi. przy Placu pod Figurami, przemianowanego przed­ Budowla pomnikowa tego rodzaju powinna stać po­ tem na Plac Aleksandra47. Podczas uroczystości pry­ śród wielkiego placu publicznego. Zewnątrz kolumny mas złożył w ołtarzu relikwie śś. Wincentego, Sym- i ozdoby wszelkie powinny być przynajmniej z ka- szklanymi szybami por. : J. Paszenda, Jasne wnętrza kościołówXVIII 47. Nazwa placu w tym brzmieniu utrzymała się aż do odzyskania wieku (w:) Między Zamościem a Padwą. Studia z historii sztuki niepodległości. Por. też: M. Kwiatkowski, Plac Trzech Krzyży, i kultury nowożytnej ofiarowane profesorowi Jerzemu Kowalczy­ „Rocznik Warszawski” 1990, s. 56 n. kowi, Warszawa 1993, s. 233 n. 48. „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” 1826, 46. T. Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner, s. 74 n. nr 100, s. 1143; „Kurier Warszawski” 1826, nr 144, s. 593· 28 9. J. Dziekoński, projekt realizacyjny na rozbudowę kościoła p.w. 10. J. Dziekoński, projekt realizacyjny na rozbudowę kościoła p.w. św. Aleksandra z 1885 r. — rzut przyziemia. Oryginał w CAHR, św. Aleksandra z 1885 r. — rzut kościoła dolnego. Oryginał neg w zbiorach autora w CAHR, neg. w zbiorach autora 9. J. Dziekoński, realization project for the expansion of the St. 10. J. Dziekoński, realization project for the expansion of the St. Alexander church in 1885 — plan of the ground floor. Original in Alexander church in 1885 — ground plan of the lower church. the Central Historical Archive of Russia, ng. in the author’s collec­ Original in the Central Historical Archive of Russia, neg. in the tion author’s collection mienia ciosowego, wewnątrz zaś z marmuru. Drzwi wszystkich zastrzeżeń — kaplica grobowa Scheible- pod portykami powinny być z brązu i w przeźroczu rów w Łodzi51. Ponadto świątynia warszawska pełni­ zrobione. Sutereny mogą być przeznaczone na po­ ła funkcje parafialne, a uposażenie beneficjum obar­ mieszczenie grobów” . czało skarb państwa, w ramach zobowiązań patro­ Prawie sto lat później Jarosław Wojciechowski nackich wynikających z kolatorii rządowej. zrekapitulował te kwestie następująco: „Świątynia Wysokość dotacji rozstrzygała się na najwyższych centralna z kopułą po środku (...) to przede wszystkim szczeblach władzy. Zaraz po konsekracji zawiado­ mauzoleum. Z formą centralną świątyni kojarzy się miono z Petersburga, że ,Jego Cesarsko-Królewska (...) pojęcie drugie: budowli pomnika.Jasnemjest (...) Mość spodziewa się, iż pokrycie tego wydatku, że kościół centralny może być wznoszony tylko w (...) oszczędnościami na różnych etatu duchowieństwa wyjątkowych okolicznościach, kiedy potrzeby kultu Rzymsko-Katolickiego pozycjach otrzymanemi, nastą­ schodzą niejako na plan drugi, a główną rolę odgry­ pić będzie mogło” э2. Chodziło o dodatkową kwotę wa pomnikowość (...) tj. skojarzona z jakimś miej­ 8684 złp, obciążającą budżet, gdyż Rada Administracyj­ scem świętym (...) lub z wielką (...) postacią, albo też na — przynajmniej w 1827 roku — nie znajdowała z wielkim wydarzeniem dziejowym”50. sugerowanych oszczędności"’3. Zdaje się, że w Królestwie Polskim kryteria owe Dalsze losy kościoła toczyły się przez dłuższy czas spełniał tylko kościół ujazdowski i — pomimo normalnym trybem. W 1837 roku został „kosztem 49. H. Marconi, Zbiór projektów architektonicznych..., Warszawa 51. Por.: W. Nowaczyk, Konkurs architektoniczny na projekt 1838, poszyt 2, opis do tabl. IX i X. kaplicy grobowej dla Karola Scheiblera (w:) Problemy interpretacji 50. J. Wojciechowski, Kościół jako budotola, .Architektura i Bu­ dzieła sztuki i jego funkcji społecznych, Poznań 1980, s. 89 n. downictwo” 1927, s. 229-231. 52. Protokoły, sygn. 14, k. 229. 53· Tamże, sygn. 15, k. 1-6. 29 12. J. Dziekoński, projekt realizacyjny na rozbudowę kościoła p.w. św. Aleksandra z 1885 r. — fasada. Oryginał w CAHR, neg. w zbioracha autora 12. J. Dziekoński, realization project for the expansion of the St. Alexander church in 1885 — façade. Original in the Central Historical Archive of Russia, neg. in the author’s collection w 1859 roku, w nawie zawisł żyrandol, zakupiony za ll.J. Dziekoński, projekt realizacyjny na rozbudowę kościołap.w. 100 dukatów w zakładzie braci Lesser58. Tegoż ro­ św. Aleksandra z 1885 r. — przekrój poprzeczny przez dobudowa­ ku złotą monstrancję ufundowali obchodzący sreb­ ny korpus nawowy. Oryginał w CAHR, neg. w zbiorach autora rne gody Pusłowscy z Królikarni59. 11. J. Dziekoński, realization project of the expansion of the St. Pobożni małżonkowie zasłużyli się budową filial­ Alexander church in 1885— cross section of the added nave corps. nej świątyni na Mokotowie, a Ksawery Pusłowski był Original in the Central Historical Archive of Russia, neg. in the author’s collection jednocześnie członkiem dozoru kościelnego w ma­ cierzystej parafii. Razem z Augustem Zamoyskim wy­ rządu (...) zewnątrz naprawiony, wewnątrz doko­ mieniany jest pośród najbardziej hojnie wspomagają­ nano w nim różnych upiększeń, a na szczycie kopu­ cych zabiegi restauracyjne w 1870 roku, nadzorowa­ ły umieszczono krzyż brązowy pozłacany ”54. Zna­ ne przez Leona Rakowskiego (1819-1881) i Stanisła­ czące zmiany we wnętrzu nastąpiły po połowie stu­ wa Adamczewskiego (1830-1916), a przeprowadzo­ lecia, zapoczątkowane wymianą drewnianej ambony ne po części z funduszów rządowych . w 1852 roku55. W jej miejsce stanęła murowana — według projektu Ignacego Leopolda Essmanowskie- Planowana rozbudowa go (1824 — po 1885), który w szczegółowym opisie zrelacjonował również bogaty program ikonologicz- Od połowy stulecia występowały również propozyc­ ny swego dzieła56. je powiększenia kościoła ujazdowskiego, mogącego W 1853 roku donoszono, że w kościelnych „pie­ pomieścić około 750 osób na powierzchni ca 2600 stóp czarach (...) ma być urządzona kcrplica, przeznaczo­ kwadratowych61 (il. 2-5). Serię projektów studialnych na na składanie ciał zmarłych ” . Niedługo potem, otwierają rysunki Marconiego z 1854 roku62, a przez 54. E. Brzeziewicz, Kronika kościoła..., s. 38-9- Potrzeba pierwszej 55. „Gazeta Codzienna” 1852, nr 330, s. 1. reperacji, zapewne niezbyt dużej, wystąpiła już w 1829 г., o czym 56. „Kurier Warszawski” 1852, nr 331, s. 1735. świadczy decyzja Rady Administracyjnej, która postanowiła co 57. „Dziennik Warszawski” 1853, nr 165, s. 1. Zapewne było to następuje: „Na przedłożenie (...) Ministra Wyznań Religijnych następstwem obowiązującego od 1846 r. dekretu „o środkach za­ i Oświecenia [Publicznego] względem kosztów sprawienia (...) pobieżenia pogrzebaniu ciał ludzi w stanie pozornej śmierci będą­ nowej chrzcielnicy, w miejsce dotychczasowej marmurowej, która cych", czego efektem stało się budowanie domów przedpogrze- przypadkowym sposobem stłuczoną została, tudzież względem bowych albo przykościelnych kaplic, które służyły do przechowy­ wydatków, jakich wymagać będzie reparacja (...) kościoła, Rada wania zwłok przed pochówkiem. Por.: „Dziennik Praw”, t. 38, s. 61 n. oświadczyła, iż chce sobie mieć złożonym obrachunek kosztów (...) 58. „Kurier Warszawski” 1859, nr 174, s. 927. potrzebnych, o ile zaś wykazać się mająca z obrachunku suma, ze 59- „Pamiętnik Religijno-Moralny” 1859, t. 3, s. 557-559. składki parafian pokrytą być nie mogła, o tyle z funduszu zosta­ 60. „Przegląd Katolicki” 1870, nr 43, s. 680 wionego do dyspozycji Namiestnika (...) asygnowaną będzie” — 61. „Przegląd Techniczny” 1884, nr 1, s. 25. Protokoły, sygn. 17, k. 121. 62. „Przegląd Techniczny” 1882, nr 8, tabl. VI. 30