Cilt:7 Sayı:2 Yıl:2010 Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi Cengiz Akbulak* Özet Kaynakların etkin ve doğru kullanımı kalkınmanın sağlanmasında önemli bir unsurdur. İhtiyaçların giderek arttığı ve çeşitlendiği günümüzde, kaynaklar üzerinde büyük bir baskı oluşmaktadır. Bu baskının etkisiyle ortaya çıkan yanlış arazi kullanımı, arazi kaynaklarının tahrip edilmesine, yoksulluk ve diğer sosyal problemlerin artmasına neden olmaktadır. Bu bağlamda nüfusun giderek arttığı Türkiye’de arazinin potansiyeline uygun şekilde kullanılması zorunluluk haline gelmektedir. Çünkü mekanların sürdürülebilirliği, ancak doğal ve kültürel potansiyelin saptanması ve ekolojik yapıya uygun arazi kullanımının uygulanması ile başarılabilir. Arazinin en iyi şekilde değerlendirilmesi konusu çeşitli yöntemler kullanılarak pek çok araştırıcı tarafından incelenmiş ve arazi uygunluk analizleri yapılmıştır. Bu çalışmada, Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi yapılmıştır. Uygunluk analizinin gerçekleştirilmesinde coğrafi bilgi sistemleri metodolojisi ile çok kriterli karar verme yöntemlerinden biri olan analitik hiyerarşi süreci birlikte kullanılmıştır. Çalışmada tarım, çayır-mera ve orman olmak üzere üç farklı arazi kullanım türü değerlendirmeye alınmıştır. Değerlendirme sonunda söz konusu arazi kullanım türleri için uygunluk analizleri yapılmış, inceleme alanı için optimal arazi kullanımı uygunluk haritası oluşturulmuş ve oluşturulan harita ile mevcut arazi kullanım durumu kıyaslanmıştır. Optimal arazi kullanım haritasına göre inceleme alanının % 75,1’inin “orman” %15,2’sinin “tarım” ve % 8,5’inin ise “çayır-mera” olarak kullanılması önerilmiştir. Önerilen optimal arazi kullanımı ile mevcut arazi kullanım durumu karşılaştırıldığında, mevcut arazi kullanımında tarım alanlarının önerilen tarım arazilerinden fazla olduğu, orman ve çayır-mera alanlarının ise daha düşük olduğu tespit edilmiştir. Buna göre inceleme alanında arazilerin bir bölümünün potansiyeline uygun olarak kullanılmadığı, orman veya çayır-mera olarak değerlendirilmesi gereken arazilerin bir bölümünde tarım yapıldığı belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Kara Menderes Havzası; Arazi Kullanımı; Analitik Hiyerarşi Süreci; Coğrafi Bilgi Sistemleri; Uygunluk Analizi * Yard.Doç.Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, 17100, Çanakkale. E-mail: [email protected] 558 Akbulak, C. (2010). Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi [Bağlantıda]. 7:2. Erişim: http://www.insanbilimleri.com Land use suitability analysis of the Upper Basin of the Kara Menderes River using analytical hierarchy process and geographical information systems Cengiz Akbulak* Abstract Sustainable development links to a rationalistic and effective use of resources. Presently, growth in human needs for a variety of reasons causes a great pressure on the existing resources, which has induced in misuse-based deterioration of lands as well as increase in poverty and several kinds of social problems. In this context, due to rapid growth of population in Turkey, the most appropriate use of lands according to their potentials is essential, because sustainability of environments can only be achieved on condition that natural and cultural potentials are appointed and the land use is enforced in compliance with ecological properties. In previous attempts of land suitability analyses, the subject “the most proper use of land” has been the focus of several authors. In this study, land suitability analysis of the upper basin of the Kara Menderes River was carried out, which drains the Biga Peninsula, west of the Marmara Region in Turkey, on the basis of geographical information systems and analytical hierarchy process, a technique used for multi-criteria decision making studies. After the determination of suitability in terms of the main three land use types, i.e. agriculture, meadow-pasture and forest, an optimal land use map was produced and results were compared to the present-day land use situation. Based on optimal land use results, an area of 15.2% is suggested for agricultural activities. The area proposed for meadow-pasture lands corresponds to only about 8.5%. Forest areas constitute, however, the foremost class with the suggested value of 75,1%. When data from optimal land use is compared with that in the present-day conditions, it is noticed that the proportion of agricultural areas excesses the suggested value of optimal land use, as opposed to the proportions of forest and meadow-pasture areas having smaller distributions. This implies that some agricultural areas, which are recommended to be evaluated as forest and meadow-pasture areas herein, are presently used for agricultural purposes. Keywords: Kara Menderes Basin; Land Use; Analytical Hierarchy Process; Geographic Information Systems; Suitability Analysis _____________________ Assist.Prof.Dr., Çanakkale Onsekiz Mart University, Faculty of Arts and Sciences, Department of Geography, 17100, Çanakkale. E-mail: [email protected] 559 Akbulak, C. (2010). Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi [Bağlantıda]. 7:2. Erişim: http://www.insanbilimleri.com Giriş İhtiyaçların giderek artması ve çeşitlenmesi sonucunda kaynaklar üzerinde oluşan baskı, yanlış arazi kullanımını da beraberinde getirerek, arazi kaynaklarının tahrip edilmesine ve yoksulluk başta olmak üzere çok çeşitli sosyal problemlerin yaşanmasına zemin hazırlamaktadır (FAO, 1976). Bu problemlerin çözülebilmesi, gerek doğal kaynakların gerekse insan kaynaklarının sürdürülebilir kullanımının sağlanmasıyla mümkündür (Hopkins, 1977; Malczewski, 2004). En önemli doğal kaynaklardan biri olan arazinin kullanımında sürdürülebilirliğin sağlanması için arazi özelliklerinin ve kullanıcı gereksinimlerinin dikkate alınmasıyla en uygun arazi kullanım tipinin belirlenmesi gerekir (Mohit ve Ali, 2006). Arazinin belirli kullanım tiplerine göre uygunluğu ise uygunluk analizleri ile ortaya konulur (FAO, 1985; Rossiter, 1996). Arazi kullanımı uygunluk analizi birçok kullanım türü için arazinin potansiyelini tahmin etme işlemi olup, çeşitli arazi kullanım türlerinin gereksinmeleriyle, arazinin sahip olduğu niteliklerin kıyaslanmasından ibarettir (Beek, 1978; Dent vd., 1981; Özcan, 1991). Analizde arazinin fiziksel özelliklerinin yanı sıra, sosyo-ekonomik koşullarının da dikkate alınması gerekir (FAO, 1976). Böylece uygunluk analizi, arazi biriminde sadece belirli bir kullanımı destekleyecek doğal kapasiteyi değil aynı zamanda sosyo-ekonomik ve çevresel değerleri de göz önünde bulunduran çok kriterli bir karar verme sürecidir. Arazi kullanımı uygunluk analizlerinde uygun arazi kullanım tipinin belirlenmesi için farklı kriterlere rölatif ağırlıklar atamak giderek daha karmaşık hale gelmektedir. Bu nedenle ağırlık hesaplamasında kolaylık sağlayan Çok Kriterli Karar Verme (ÇKKV) yöntemleri yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır (Mendoza, 1997). ÇKKV yöntemleri nitel veya nicel ağırlıkları, kriterlerin puanlama veya sıralanmasını, amaçların önemi açısından tek ya da çoklu setler halinde düzenlenmesini içerir (Heywood vd., 1994). Ancak bu yöntemlerin tek başına kullanılması coğrafi boyutta ciddi eksiklikler ortaya çıkarır (Jankowski, 1995). Bu eksiklikler, mekândaki heterojenliği göz önünde bulundurarak değerlendirme imkânı tanıyan Mekânsal Çok Kriterli Analiz (MÇKA) tekniği ile büyük ölçüde giderilmektedir (Malczewski, 1999). MÇKA tekniği, değerlendirme kriterlerinin oluşturduğu setler ile karar verici tercihlerine ek olarak, kriter değerlerinin ve alternatiflerin mekanda göstereceği farklılıkları da göz önünde bulundurur. MÇKA tekniğinin uygulanması, ÇKKV tekniklerinden biri olan Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) yöntemi ve Coğrafi Bilgi Sistemleri 560 Akbulak, C. (2010). Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi [Bağlantıda]. 7:2. Erişim: http://www.insanbilimleri.com (CBS)’nin birlikte kullanımıyla gerçekleştirilebilmektedir. Bu yaklaşım, subjektif değerler ve tercihlerin, coğrafi özellikler ile birleşimindeki eksiklikleri büyük ölçüde azaltmaktadır (Mohit ve Ali, 2006). Bu çalışmada, AHS ve CBS yöntemlerinin bir arada kullanılmasıyla Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizinin gerçekleştirilmesi ve havza ölçeğinde yapılacak olan bu tip çalışmalara bir model oluşturulması amaçlandı. İnceleme alanının genel coğrafi özellikleri Yukarı Kara Menderes Havzası Güney Marmara Bölümü’nün batı kısmını oluşturan Biga Yarımadası’nın orta kesiminde yer almaktadır (Şekil 1). İnceleme alanı 26o37’45’’ - 26o59’48’’ doğu boylamları ile 39o36’42’’ - 40o01’33’’ kuzey enlemleri arasında 703,9 km2’lik bir alan kaplamaktadır. Şekil 1. İnceleme alanının lokasyon haritası İnceleme alanı Kara Menderes Çayı’nın iki büyük kolu ve bunlara katılan yan kollar tarafından drene edilir. İki büyük koldan güneyde olanı aynı zamanda Kara Menderes Çayı’nın esas kolunu oluşturur (Bilgin, 1969) ve Kaz Dağları’nın kuzey yamaçlarındaki güçlü akarsularla beslenir. Kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda akış göstererek Kara Menderes Çayı’na karışan Kursak Çayı ise ikinci büyük kolu meydana getirir. İnceleme alanındaki yükselti değerleri 105 m ile 1765 m arasında değişmektedir. Yukarı Kara 561 Akbulak, C. (2010). Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi [Bağlantıda]. 7:2. Erişim: http://www.insanbilimleri.com Menderes Havzası’nda alüvyal taban düzlükleri ile bunları sınırlayan etek düzlükleri veya alt yamaçlar sosyo-ekonomik bakımdan en canlı kesimleri meydana getirmektedir. Taban düzlüklerinde yoğun olarak sulu tarım faaliyetleri gerçekleştirilmektedir. Söz konusu alanlarda başta elma olmak üzere çeşitli meyve ve sebzelerin üretimi yapılırken, etek düzlüklerinde şaraplık üzüm üretimi yapılmaktadır. Havzadaki yerleşmelerin büyük kısmı bu alçak kuşak içinde yer alır. Yukarı Kara Menderes Havzası’nın Evciler doğusunda kalan kesimi ise daha yüksek ve engebeli olduğu için ekonomik faaliyetler bakımından kısıtlayıcı koşullar göstermektedir. Ancak, zengin bitki örtüsü nedeniyle ekolojik potansiyeli yüksek olan bu alanlarda orman işletme çalışmaları ekonomik değer taşımaktadır. İnceleme alanının iklim özelliklerini ortaya koymada yararlanılan Bayramiç meteoroloji istasyonunun verilerine göre, yıllık ortalama sıcaklık 14,3 ºC’dir (DMİGM, 1994). En sıcak ay 26,2 ºC ile Temmuz, en soğuk ay ise 5,1 ºC ile Ocak’dır. Yıllık yağış miktarı 700 mm’ye yaklaşmaktadır. Akdeniz makroklimasının etkisiyle inceleme alanında yağışların önemli bir bölümü kış aylarında düşerken, yağışlar yaz aylarında minimum değerler göstermektedir. Nitekim en yağışlı ay Aralık (114 mm), en az yağışın düştüğü ay ise Ağustos’tur (9.4 mm). İnceleme alanında kuzey sektörlü rüzgârlar egemendir ve bu yönden esen rüzgârların frekansı % 60 düzeyindedir. İnceleme alanında, doğal bitki örtüsünün tahrip edilmediği kesimlerinde, 500–600 m’lik yüksekliklere kadar kızılçamın egemenliği söz konusudur. Kaz Dağları’nın yamaçları boyunca yüksekliğin artmasıyla birlikte 800 m’den itibaren karaçam, 900 m’den itibaren kayın yayılış gösterir. Göknar barındıran orman kuşağı ise yaklaşık 1000 m yükseltiden başlar ve 1500–1600 m’lere kadar devam eder. Yukarı Kara Menderes Havzası’ndaki toplam nüfus miktarı 10,528’dir (TUİK, 2010) ve nüfusun tamamı köylerde yaşamaktadır. İnceleme alanında 47 adet köy yerleşmesi bulunmaktadır. En büyük yerleşme olan Evciler köyünün nüfusu 1,741 iken, en küçük yerleşme durumundaki Yeniköy’ün nüfusu sadece 21’dir. Yukarı Kara Menderes Havzası’nda en önemli ekonomik faaliyetler tarım ve hayvancılıktır. Yerleşmelerin hemen hemen tamamında bu iki faaliyet bir arada sürdürülmekle birlikte, bir bölümünde tarım bir bölümünde ise hayvancılık birincil ekonomik faaliyet durumundadır. Özellikle alüvyal vadi tabanlarında veya etek düzlüklerinde sulamalı tarım arazilerine sahip Karaköy, Yeşilköy, Tongurlu, Evciler, Sarıot, Köseler, Çavuşlu ve Gedik gibi yerleşmelerde tarım birincil geçim kaynağı durumunda iken, inceleme alanının 562 Akbulak, C. (2010). Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi [Bağlantıda]. 7:2. Erişim: http://www.insanbilimleri.com kuzey kesiminde yer alan Yanıklar, Aşağışevik, Üçyol, Bezirganlar, Bekirler, Köylü, Söğütgediği ve Yenice köylerinde hayvancılık birincil ekonomik faaliyet durumuna geçmektedir. Havzanın nispeten yüksek kısımlarında yer alan Çırıpılar, Toluklar, Osmaniye, Cazgırlar, Hacıdervişler ve Korucak gibi köylerde ise tarım ve hayvancılığın yanı sıra ormancılık faaliyeti de sürdürülmektedir. Materyal ve yöntem Çalışmada, 1/25.000 ölçekli topografya haritaları temel harita olarak (H17c4, H17d3, H17d4, İ17a1, İ17a2, İ17a3, İ17a4, İ17b1, İ17b3, İ17b4, İ17c1, İ17c2, İ17d1, İ17d2 No’lu paftalar) kullanıldı. Bu haritaların yanı sıra, Çanakkale İl Envanter Raporu’nda yer alan 1/100.000 ölçekli toprak haritalarından faydalanarak toprakların derinlik durumu, erozyon şiddeti, sınırlayıcı toprak özellikleri ve arazi kullanım kabiliyetleri gibi özellikleri belirlendi. Bayramiç meteoroloji istasyonunun iklim verileri ve havzadaki yerleşmelere ait nüfus verileri ise yardımcı materyal olarak kullanıldı. Verilerin ve haritaların bilgisayar ortamına aktarılması işlemleri Arc-GIS 9.3.1 CBS yazılımı ile gerçekleştirildi. AHS yöntemi kapsamındaki hesaplamalar ise FORTRAN 95 yazılımı ile yapıldı. Çalışmada uygunluk analizinin gerçekleştirilmesi amacıyla yapılan işlemler aşağıda belirtilmiştir. CBS ile veri girişi ve analizde değerlendirmeye alınan katmanların oluşturulması: Çalışmada öncelikle topografya haritaları ve toprak haritalarının CBS ortamında sayısallaştırılması sonucunda vektör veri tabanı oluşturuldu. Sayısallaştırılmış olan eşyükselti eğrileri kullanılarak inceleme alanının raster (grid) formatlı sayısal yükselti modeli (SYM) üretildi. SYM üzerinden analizde kullanılan eğim, yükselti ve bakı katmaları elde edildi. Sayısallaştırılmış olan toprak haritaları ise yine raster formata dönüştürülerek erozyon şiddeti, sınırlayıcı toprak özellikleri ve toprak derinliği gibi analiz katmanları üretildi. İnceleme alanının genişliği ve analizin yapılabilirliği göz önünde bulundurularak piksel boyutu 100x100 m olarak alınmıştır. İnceleme alanındaki mevcut arazi kullanım durumu, Güre (2009) tarafından CORINE sınıflandırma sistemine göre yapılmış olan Çanakkale İli arazi kullanım sınıflamasından alınmıştır. Sınıflandırma sonuçları CBS ortamına aktarılarak analizler sonucunda elde edilen optimal arazi kullanım haritası ile karşılaştırılmıştır. 563 Akbulak, C. (2010). Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi [Bağlantıda]. 7:2. Erişim: http://www.insanbilimleri.com Kriterlerin ve uygunluk puanlarının belirlenmesi: Çalışmada tarım, çayır-mera ve orman olmak üzere üç farklı arazi kullanım türü (AKT) için uygunluk analizi yapıldı. Analizlerde öncelikle her bir AKT için arazi karakteristikleri (kriterleri) belirlendi. Bu kapsamda tarım için eğim, erozyon, toprak derinliği, sınırlayıcı toprak özellikleri, yükselti ve yola yakınlık; çayır-mera için eğim, erozyon, mevcut arazi kullanım durumu ve toprak derinliği; orman için ise eğim, bakı, toprak derinliği, sınırlayıcı toprak özellikleri, yükselti ve yola yakınlık kriterleri değerlendirmeye alındı. Kriterlerin belirlenmesinden sonra değerlendirmeye alınan her bir kriter için uygunluk puanları saptandı. Kriterlerin uygunluk puanları literatürdeki çalışmalar (FAO, 1976; Yılmaz, 2005; Cengiz ve Akbulak, 2009) ve inceleme alanının koşulları dikkate alınarak belirlendi. Örneğin, tarıma uygunluk analizinde değerlendirmeye katılan eğim kriteri için Tablo 1’de görülen uygunluk puanları verildi. Söz konusu uygunluk puanları değerlendirmeye alınan kriterlerin her biri için AKT’lere göre ayrı ayrı belirlendi ve analizde bir katman olarak kullanılmak üzere “raster veri” şeklinde haritalanmıştır. Tablo 1. Tarım için yapılan uygunluk analizinde eğim kriterinin uygunluk puanları Eğim sınıfı (%) Uygunluk puanı 0-2 10 2-6 8 6-12 6 12-20 3 20-30 1 >30 0 Kriterlerin ağırlık puanlarının saptanması: Değerlendirmeye alınan kriterlerin uygunluk puanlarının verilmesinin ardından, bu kriterlerin birbirlerine göre önemi dikkate alınarak ağırlık puanları saptandı. Kriterlerin ağırlık puanları, AHS tekniği kullanılarak, çeşitli bilim dallarındaki uzmanlar ve yerel kamu kurumlarında çalışanların görüşleri dikkate alınarak belirlendi. AHS yönteminin uygulanması: Saaty (1980) tarafından geliştirilen AHS tekniği, grup kararlarının belirli bir sistematik ve mantık yaklaşımı içinde değerlendirilmesini sağlar. Bu özelliğinden dolayı AHS, çok farklı alanlarda ve çok çeşitli amaçlar için başarı ile uygulanmaktadır. Bu yöntem kırsal kalkınma (Oddershede vd., 2007), sürdürülebilir kalkınma planlarının modellenmesi (Quaddus ve Siddique, 2001) ve yerleşim planlaması (Min, 1994) çalışmalarında dünya genelinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Yöntemin kullanıldığı diğer 564 Akbulak, C. (2010). Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi [Bağlantıda]. 7:2. Erişim: http://www.insanbilimleri.com konular arasında orman kaynaklarının yönetimi (Pukkala ve Kangas, 1993), çevresel karar analizi (Anselin vd., 1989) ve çevresel etki değerlendirmesi (Ramanthan, 2001) gibi alanlar bulunmaktadır. AHS yöntemi ülkemizde de arazi kullanım planlaması (Yılmaz, 2005), akarsu havzalarının planlanması (Özügül, 2006), perakende ticaret alanları için yer seçimi (Önüt vd., 2010) gibi çok çeşitli çalışma alanlarında kullanılmaktadır. AHS, çok kriterli karmaşık problemlerin analizinde bir hiyerarşi oluşturulması esasına dayanır (Saaty, 1980). Bu yöntem, bir düzeydeki öğelerin, hiyerarşide hemen bir üst düzeyde yer alan öğeler açısından göreli önemlerini saptayacak şekilde, Tablo 2’de görülen değerler ve tanımlara göre bir puanlama yapılması ve ikili karşılaştırmalar matrisi oluşturulması esasına dayanır. Tablo 2. AHS değerlendirme ölçeği (Saaty, 1980) Sayısal değer Tanım 1 Öğeler eşit derecede öneme sahiptir. 3 1. ölçüt 2.’ye göre biraz daha önemlidir. 5 1. ölçüt 2.’ye göre fazla önemlidir. 7 1. ölçüt 2.’ye göre çok fazla önemlidir. 9 1. ölçüt 2.’ye göre olası en kuvvetli öneme sahiptir. 2,4,6,8 İki yakın ölçek arasındaki ara değerdir. Uzlaşma gereken durumlarda kullanılmaktadır. Çalışmada değerlendirmeye alınan kriterlerin ağırlık puanları AHS tekniği ile belirlenirken; (i) ilk adımda her bir AKT için kriterlerin etki durumu göz önünde bulundurularak ikili karşılaştırmaların yapıldığı matrisler oluşturuldu (Tablo 3, Tablo 4 ve Tablo 5), (ii) ikinci adımda her bir tablodaki matrisin en büyük özdeğerinin özvektörü (kriterlerin ağırlık değerleri) hesaplandı (Tablo 6), (iii) yöntemin son adımında ise elde edilen özvektörün tutarlılık kontrolü yapıldı. Tutarlılık kontrolü, yargıların mantıksal tutarsızlığını ölçer ve yargılarda olabilecek hataların tanımlanmasına olanak sağlar. Yöntemin geçerli olması için tutarlılık oranı 0.10 (%10) veya daha küçük olmalıdır. Eğer bu oran 0.10’dan büyük ise ikili karşılaştırma matrislerinin yeniden oluşturulması gerekir (Saaty 1980). Çalışmada tarım, çayır-mera ve orman AKT’leri için gerçekleştirilen uygunluk belirleme sonuçlarına göre tutarlılık oranları sırasıyla 0.048, 0.013 ve 0.039 olarak hesaplandığından, karar matrislerinin tutarlı olduğu görüldü (Tablo 6). 565 Akbulak, C. (2010). Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi [Bağlantıda]. 7:2. Erişim: http://www.insanbilimleri.com Tablo 3. Tarım AKT için değerlendirmeye alınan kriterlerin ikili karşılaştırmaları Kriterler AKK EŞ Y E STO U B Arazi kullanım kabiliyeti (AKK) 1 3 5 2 7 5 8 Erozyon şiddeti (EŞ) 1/3 1 3 1/3 6 4 7 Yükselti (Y) 1/5 1/3 1 1/4 4 2 4 Eğim (E) 1/2 3 4 1 5 4 6 Sınırlayıcı toprak özellikleri (STÖ) 1/7 1/6 1/4 1/5 1 1/2 2 Ulaşım (U) 1/5 1/4 1/2 1/4 1/2 1 3 Bakı (B) 1/8 1/7 1/4 1/6 1/2 1/3 1 Tablo 4. Çayır-mera AKT için değerlendirmeye alınan kriterlerin ikili karşılaştırmaları Kriterler E EŞ TD STO ŞAK Eğim (E) 1 1/3 2 6 1 Erozyon şiddeti (EŞ) 3 1 5 8 2 Toprak derinliği (TD) 1/2 1/5 1 3 1/2 Sınırlayıcı toprak özellikleri (STÖ) 1/6 1/8 1/3 1 1/5 Şimdiki arazi kullanımı (ŞAK) 1 1/2 2 5 1 Tablo 5. Orman AKT için değerlendirmeye alınan kriterlerin ikili karşılaştırmaları Kriterler E EŞ Y TD STO U Eğim (E) 1 1/2 5 2 5 4 Erozyon şiddeti (EŞ) 2 1 6 4 6 6 Yükselti (Y) 1/5 1/4 1 1/3 2 1/3 Toprak derinliği (TD) 1/2 1/4 3 1 4 2 Sınırlayıcı toprak özellikleri (STÖ) 1/5 1/6 ½ 1/4 1 1/3 Ulaşım (U) 1/4 1/6 3 1/2 3 1 AKT’lere göre fiziksel uygunluk değerlerinin hesaplanması: Çalışmanın bu aşamasında kriterlere ait uygunluk puanları ve ağırlık değerlerinin CBS ortamında birleştirilmesiyle, her bir piksel için AKT’lere göre Fiziksel Uygunluk Endeks (FUE) değerleri hesaplandı. AKT’lere göre kriterlerin uygunluk ve ağırlık puanlarının birleştirilmesi, n S  wx i i i1 566 Akbulak, C. (2010). Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın arazi kullanımı uygunluk analizi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi [Bağlantıda]. 7:2. Erişim: http://www.insanbilimleri.com Bu denklemde S, w , x ve n sırasıyla; toplam arazi uygunluk puanını, arazi uygunluk i i kriterinin ağırlık değerini, arazi uygunluk kriterine ait alt kriter puanını ve arazi uygunluk kriterinin toplam sayısını göstermektedir. FUE değerlerinin sınıflandırılması: AKT’ler için elde edilen FUE değerleri standartlaştırılarak, FAO sınıflama sistemine (FAO, 1977) göre; “çok uygun”, “orta derecede uygun”, “az derecede uygun” ve “uygun değil” olmak üzere dört sınıf altında gruplandırıldı. Her bir AKT için uygunluk haritalarının oluşturulması: Yukarıdaki sınıflandırmaya dayanarak CBS ortamında her bir AKT için uygunluk haritaları üretildi (Şekil 2, Şekil 3 ve Şekil 4). Tablo 6. Uygunluk analizinde kullanılan kriterlerin ağırlık puanı AKT Kullanılan kriterler Kriterlerin ağırlık puanı Arazi kullanım kabiliyeti 0.354 Erozyon şiddeti 0.126 Yükselti 0.189 Eğim 0.208 Tarım Sınırlayıcı toprak özellikleri 0.037 Yola yakınlık 0.059 Bakı 0.027 Tutarlılık oranı: 0.048 Eğim 0.198 Erozyon şiddeti 0.454 Toprak derinliği 0.102 Çayır-mera Sınırlayıcı toprak özellikleri 0.041 Şimdiki arazi kullanımı 0.205 Tutarlılık oranı: 0.013 Eğim 0.254 Erozyon şiddeti 0.418 Yükselti 0.053 Orman Toprak derinliği 0.141 Sınırlayıcı toprak özellikleri 0.041 Yola yakınlık 0.093 Tutarlılık oranı: 0.039 AKT’lerin önceliklerinin belirlenmesi: İnceleme alanı için en uygun arazi kullanımının önerilmesi için AKT’ler arasındaki önceliklerin belirlenmesi gerekmektedir. AKT’ler arasındaki öncelikler yine uzmanların katılımıyla, AHS tekniği kullanılarak belirlenmiştir (Tablo 7). Öncelikler belirlenirken, alanda yaşayan nüfusun gereksinimleri ve