UNIVERSITAS INDONESIA AANNAALLIISSIISS PPRRAAKKTTIIKK KKLLIINNIIKK KKEEPPEERRAAWWAATTAANN KKEESSEEHHAATTAANN MMAASSYYAARRAAKKAATT PPEERRKKOOTTAAAANN PPAADDAA KASUS SSSTTTRRROOOKKKEEE IIISSSKKKEEEMMMIIIKKK DDDIII RRRUUUAAANNNGGG MMMEEELLLAAATTTIII AAATTTAAASSS RRRSSSUUUPPP PERSAHABATAN JAKARTA KKAARRYYAA IILLMMIIAAHH AAKKHHIIRR NERS DDIIYYAANNTTII SSEEPPTTIIAANNAA PPUUTTRRII, S.KEP NPM 0806333814 PPPEEEMMMIIINNNAAATTTAAANNN KKKEEEPPPEEERRRAAAWWWAAATTTAAANNN MMMEEEDDDIIIKKKAAALLL BBBEEEDDDAAAHHH FFAAKKUULLTTAASS IILLMMUU KKEEPPEERRAAWWAATTAANN PPRROOGGRRAAMM SSTTUUDDII PPRROOFFEESSII KKEEPPEERRAAWWAATTAANN DEPOK JULI 2013 Analisis praktik ..., Diyanti Septiana, FIK UI, 2013 UNIVERSITAS INDONESIA AANNAALLIISSIISS PPRRAAKKTTIIKK KLINIK KKEEPPEERRAAWWAATTAANN KKKEEESSSEEEHHHAAATTTAAANNN MMMAAASSSYYYAAARRRAAAKKKAAATTT PPPEEERRRKKKOOOTTTAAAAAANNN PPPAAADDDAAA KKKAAASSSUUUSSS SSSTTTRRROOOKKKEEE IIISSSKKKEEEMMMIIIKKK DDDIII RRRUUUAAANNNGGG MMMEEELLLAAATTTIII AAATTTAAASSS RRRSSSUUUPPP PERSAHABATAN JAKARTA KKAARRYYAA IILLMMIIAAHH AAKKHHIIRR NNEERRSS DDDiiiaaajjjuuukkkaaannn ssseeebbbaaagggaaaiii sssaaalllaaahhh sssaaatttuuu sssyyyaaarrraaattt uuunnntttuuukkk mmmeeennndddaaapppaaatttkkkaaannn gggeeelllaaarrr Ners DDIIYYAANNTTII SSEEPPTTIIAANNAA PPUUTTRRII, S.KEP NPM 0806333814 PPPEEEMMMIIINNNAAATTTAAANNN KKKEEEPPPEEERRRAAAWWWAAATTTAAANNN MMMEEEDDDIIIKKKAAALLL BBBEEEDDDAAAHHH FFAAKKUULLTTAASS IILLMMUU KKEEPPEERRAAWWAATTAANN PPRROOGGRRAAMM SSTTUUDDII PROFESI KKEEPPEERRAAWWAATTAANN DEPOK JULI 2013 i Analisis praktik ..., Diyanti Septiana, FIK UI, 2013 HHHAAALLLAAAMMMAAANNN PPPEEERRRNNNYYYAAATTTAAAAAANNN OOORRRIIISSSIIINNNAAALLLIIITTTAAASSS Karya ilmiah iiinnniii aaadddaaalllaaahhh hhhaaasssiiilll kkkaaarrryyyaaa sssaaayyyaaa ssseeennndddiiirrriii,,, dddaaannn ssseeemmmuuuaaa sssuuummmbbbeeerrr bbbaaaiiikkk yyyaaannnggg dddiiikkkuuutttiiippp mmmaaauuupppuuunnn dddiiirrruuujjjuuukkk ttteeelllaaahhh sssaaayyyaaa nnnyyyaaatttaaakkkaaannn dddeeennngggaaannn bbbeeennnaaarrr... NNaammaa : Diyanti Septiana Putri NNPPMM : 0806333814 TTaannddaa ttaannggaann : TTaannggggaall : 10 Juli 2013 ii Analisis praktik ..., Diyanti Septiana, FIK UI, 2013 HALAMAN PENGESAHAN Karya ilmiah akhir iinnii ddiiaajjuukkaann oolleehh: Nama : Diyanti Septiana Putri, S.Kep NPM : 0806333814 Program Studi : Ilmu Keperawatan// PPrrooggrraamm pprrooffeessii Judul Karya Ilmiah : Analisis Praktik KKlliinniikk KKeeppeerraawwaattaann KKeesseehhaattaann Masyarakat Perkotaan ppaaddaa KKaassuuss Stroke Iskemik ddii RRuuaanngg MMeellaattii AAttaass RRSSUUPP PPeerrssaahhaabbaattaann JJaakkaarrttaa Telah bbbeeerrrhhhaaasssiiilll dddiiipppeeerrrtttaaahhhaaannnkkkaaannn dddiii hhhaaadddaaapppaaannn DDDeeewwwaaannn PPPeeennnggguuujjjiii dddaaannn dddiiittteeerrriiimmmaaa sebagai bagian pppeeerrrsssyyyaaarrraaatttaaannn yyyaaannnggg dddiiipppeeerrrllluuukkkaaannn uuunnntttuuukkk mmmeeemmmpppeeerrrooollleeehhh gggeeelllaaarrr Ners ppaaddaa PPrrooggrraamm SSttuuddii IIllmmuu KKeeppeerraawwaattaann,, FFaakkuullttaass IIllmmuu KKeeppeerraawwaattaann,, UUnniivveerrssiittaass IInnddoonneessiiaa DEWAN PENGUJI Pembimbing : I Maaddee KKaarriiaassaa SS..KKpp..,, MMMM..,, MM..KKeepp, Sp.KMB ( ) Penguji : Ns. OOoonn Rohana, S.Kep ( ) Ditetapkan di :: DDeeppookk Tanggal :: 1100 JJuullii 22001133 iii UUnniivveerrssiittaass IInnddoonneessiiaa Analisis praktik ..., Diyanti Septiana, FIK UI, 2013 KATA PENGANTAR Puji dan Syukur yang sedalam-dalamnya penulis ucapkan kehadirat Allah SWT. yang telah memberikan rahmat dan karunia-Nya kepada penulis, sehingga penulis dapat menyelesaikan karya ilmiah akhir dengan Judul “Analisis Praktik Klinik Keperawatan Kesehatan Masyarakat pada Kasus Stroke Iskemik di Ruang Melati Atas RSUP Persahabatan Jakarta” ini tepat pada waktunya. Penyelesaian dan penulisan karya ilmiah akhir ini tidak lepas dari bantuan berbagai pihak, baik secara moril maupun materil. Atas bantuan, dorongan dan bimbingan yang telah diberikan, penulis mengucapakan terima kasih dan penghormatan yang setinggi-tinginya kepada : 1. Ibu Dewi Irawaty, MA., Ph.D, selaku dekan Fakultas Ilmu Keperawatan Universitas Indonesia. 2. Ibu Riri Maria, S.Kp., MANP selaku koordinator mata kuliah KKMP. 3. Bapak I Made Kariasa S.Kp., M.M., M.Kep., Sp.KMB selaku dosen pembimbing praktik KKMP KMB sekaligus dosen pembimbing dalam pembuatan karya ilmiah akhir ini. 4. Ibu Ns. Oon Rohana, S.Kep selaku kepala ruangan Melati Atas sekaligus pembimbing klinik selama pelaksanaan praktik. 5. Kakak-kakak perawat di ruangan Melati Atas yang telah memberikan banyak ilmu selama di lapangan praktik. 6. Teman-teman satu kelompok di Melati Atas RSUP Persahabatan yang selalu memberikan semangat dan keceriaan selama pelaksanaan praktik: Desy, Syifa, Nanda, Lina, Ridung, dan Pak Yudi. 7. Teristimewa kepada orang tua, kakak, dan seluruh keluarga tercinta yang telah memberikan dorongan semangat, pengertian, pengorbanan serta dukungan baik moril maupun materil. 8. Rekan-rekan seperjuangan angkatan 2008 yang saling memberikan semangat dalam penyelesaian karya ilmiah akhir ini. iv Analisis praktik ..., Diyanti Septiana, FIK UI, 2013 Semoga Allah SWT membalas segala kebaikan dan bantuan yang telah kalian berikan kepada penulis. Besar harapan penulis, karya ilmiah akhir ini dapat memberi kontribusi dalam pengembangan ilmu pengetahuan dalam keperawatan yang bisa bermanfaat bagi masyarakat luas nantinya. Penyusunan karya ilmiah ini tentunya masih jauh dari kata sempurna. Dengan demikian penulis sangat mengharapkan kritik dan saran yang dapat membangun ke arah perbaikan dan kesempurnaan dalam pembuatan karya ilmiah yang lebih baik nantinya Depok, Juli 2013 Penulis DIYANTI SEPTIANA PUTRI v Analisis praktik ..., Diyanti Septiana, FIK UI, 2013 HHHAAALLLAAAMMMAAANNN PPPEEERRRNNNYYYAAATTTAAAAAANNN PPPEEERRRSSSEEETTTUUUJJJUUUAAANNN PPPUUUBBBLLLIIIKKKAAASSSIII TTTUUUGGGAAASSS AAAKKKHHHIIIRRR UUUNNNTTTUUUKKK KKKEEEPPPEEENNNTTTIIINNNGGGAAANNN AAAKKKAAADDDEEEMMMIIISSS SSeebbaaggaaii ssiivviittaass aakkaaddeemmiikk UUnniivveerrssiittaass IInnddoonneessiiaa,, ssaayyaa yyaanngg bbeerrttaannddaa ttaannggaann ddii bawah ini : Nama : Diyanti Septiana Putri NPM : 0806333814 Program Studi : Profesi Keperawatan Fakultas : Ilmu Keperawatan Jenis karya : Karya ilmiah akhir dddeeemmmiii pppeeennngggeeemmmbbbaaannngggaaannn iiilllmmmuuu pppeeennngggeeetttaaahhhuuuaaannn,,, mmmeeennnyyyeeetttuuujjjuuuiii uuunnntttuuukkk mmmeeemmmbbbeeerrriiikkkaaannn kkkeeepppaaadddaaa UUnniivveerrssiittaass IInnddoonneessiiaa Hak Bebas Royalti Noneksklusif (Non-eexxcclluussiivvee RRooyyaallttyy Free Right) aattaass kkaarryyaa iillmmiiaahh ssaayyaa yyaanngg bbeerrjjuudduull: AAnnaalliissiiss PPrraakkttiikk Klinik Keperawatan KKeesseehhaattaann MMaassyyaarraakkaatt PPeerrkkoottaaaann pada Kasus Stroke Iskemik ddii RRuuaanngg MMeellaattii AAttaass RRSSUUPP PPeerrssaahhaabbaattaann JJaakkaarrttaa beserta ppeerraannggkkaatt yyaanngg aaddaa (((jjjiiikkkaaa dddiiipppeeerrrllluuukkkaaannn)))... DDDeeennngggaaannn HHHaaakkk BBBeeebbbaaasss RRRoooyyyaaallltttiii NNNooonnneeekkkssskkkllluuusssiiifff iiinnniii UUUnnniiivvveeerrrsssiiitttaaasss IIInnndddooonnneeesssiiiaaa bbbeeerrrhhhaaakkk mmmeeennnyyyiiimmmpppaaannn,,, mmmeeennngggaaallliiihhhmmmeeedddiiiaaa///fffooorrrmmmaaatttkkkaaannn,,, mmmeeennngggeeelllooolllaaa dddaaalllaaammm bbeennttuukk ppaannggkkaallaann ddaattaa ((database),, mmeerraawwaatt,, ddaann mmeemmppuubblliikkaassiikkaann ttuuggaass aakkhhiirr ssaayyaa sseellaammaa tteettaapp mmeennccaannttuummkkaann nnaammaa ssaayyaa sseebbaaggaaii ppeennuulliiss//ppeenncciippttaa ddaann sseebbaaggaaii pemilik Hak Cipta. DDeemmiikkiiaann ppeerrnnyyaattaaaann iinnii ssaayyaa bbuuaatt ddeennggaann sseebbeennaarrnnyyaa.. Dibuat di : Depok Pada tanggal : 10 Juli 2013 Yang menyatakan ( Diyanti Septiana Putri ) vi Analisis praktik ..., Diyanti Septiana, FIK UI, 2013 ABSTRAK Nama : Diyanti Septiana Putri Program Studi : Profesi Keperawatan Judul : Analisis Praktik Klinik Keperawatan Kesehatan Masyarakat Perkotaan pada Kasus Stroke Iskemik di Ruang Melati Atas RSUP Persahabatan Jakarta Stroke merupakan penyebab utama kematian di daerah perkotaan. Salah satu gejala umum pada pasien stroke adalah hemiparesis. Kondisi ini dapat menyebabkan terjadinya penurunan kekuatan otot yang dapat mengakibatkan ketidakmampuan dalam melakukan aktivitas sehari-hari. Karya ilmiah ini bertujuan untuk melaksanakan asuhan keperawatan pada pasien dengan stroke iskemik dengan pengkhususan intervensi kepada latihan ROM. ROM atau Range of Motion merupakan salah satu intervensi yang dapat meningkatkan kekuatan otot dan menghindari komplikasi imobilisasi. Hasil yang didapat menunjukan adanya peningkatan kekuatan otot setelah dilakukan latihan ROM. Untuk itu diperlukan penyusunan program ROM agar ROM dapat dilaksanakan secara rutin dan sedini mungkin. Kata kunci: hemiparesis, kesehatan, perkotaan, range of motion, stroke, stroke iskemik vii Analisis praktik ..., Diyanti Septiana, FIK UI, 2013 ABSTRACT Name : Diyanti Septiana Putri Study Program : Professional Nursing Title : Analysis of Urban Health Nursing Clinical Practice on Ischemic Stroke Patient in Melati Atas RSUP Persahabatan Jakarta Stroke is the leading cause of mortality in urban area. One of the most frequent symptoms in stroke patient is hemiparese. This condition could lead to decreasing muscle’s strength which could cause disability in doing activity of daily living. This scientific paper is aim to implementing nursing intervention on ischemic stroke patient which is specializing to ROM exercise. ROM or Range of Motion is one of nursing intervention which has ability to increase the strength of muscle and prevent from immobilization complications. The result shows that there’s an increasing muscle’s strength on the patient. It is suggested that there should be a a composed program so that ROM chould be done routinely and as early as possible. Key words: health, hemiparese, ischemic stroke, range of motion, stroke, urban viii Analisis praktik ..., Diyanti Septiana, FIK UI, 2013 DAFTAR ISI HALAMAN JUDUL ....................................................................................... i HALAMAN PERNYATAAN ORISINALITAS ............................................ ii HALAMAN PENGESAHAN ........................................................................ iii KATA PENGANTAR ..................................................................................... iv HALAMAN PERSETUJUAN PUBLIKASI KARYA ILMIAH ................... vi ABSTRAK ...................................................................................................... vii ABSTRACT ..................................................................................................... viii DAFTAR ISI .................................................................................................... ix DAFTAR GAMBAR ...................................................................................... xi DAFTAR TABEL ............................................................................................ xii DAFTAR SKEMA .......................................................................................... xiii DAFTAR LAMPIRAN .................................................................................... xiv BAB 1 PENDAHULUAN 1.1 Latar Belakang ........................................................................ 1 1.2 Tujuan Penulisan ..................................................................... 5 1.2.1 Tujuan Umum ............................................................... 5 1.2.2 Tujuan Khusus .............................................................. 5 1.3 Manfaat Penulisan ................................................................... 6 1.3.1 Manfaat Aplikatif ......................................................... 6 1.3.2 Manfaat Teoritis atau Akademis................................... 6 1.4 Sistematika Penulisan .............................................................. 6 BAB 2 TINJAUAN PUSTAKA 2.1 Konsep Stroke .......................................................................... 8 2.1.1 Definisi Stroke .............................................................. 8 2.1.2 Anatomi Fisiologi ......................................................... 9 2.1.3 Etiologi dan Faktor Resiko ........................................... 11 2.1.4 Patofisiologi Stroke ..................................................... 12 2.1.5 Manifestasi Klinik ....................................................... 14 2.1.6 Klasifikasi Stroke ........................................................ 16 2.1.7 Penatalaksanaan Stroke ............................................... 17 2.1.8 Komplikasi Stroke ....................................................... 19 2.2 Asuhan Keperawatan pasien Stroke ........................................ 19 2.2.1 Pengkajian .................................................................... 19 2.2.2 Diagnosa Keperawatan ................................................. 24 2.2.3 Rencana Intervensi Keperawatan ................................. 25 2.2.4 Evaluasi ....................................................................... 26 BAB 3 LAPORAN KASUS KELOLAAN UTAMA 3.1 Ringkasan Kasus ...................................................................... 28 3.2 Asuhan Keperawatan ................................................................ 28 3.2.1 Pengkajian dengan Menggunakan Model ix Analisis praktik ..., Diyanti Septiana, FIK UI, 2013