SUNU~ Yap1tlannda, Ti.irkiye'nin aydmlanmasma bi.iyi.ik onem veren ismet Ze ki Eyuboglu, "i.ilkemizde, ges;mi§e doni.ik bi.iti.in gelenekler ges;erlidir. Bu duragan bir ortam1 yaratmaya elveri§li gelenekler -ah§kanhklar ya sal gi.is;lerle de korunmaktad!f. .. Din verilerine dayanan bilgi, bir buy ruk niteligi ta§1d1gmdan, ara§tlfmaya -imgelemeye el veri§liligi yoktur. Bilgiyi bir degi§mez buyruk niteligine doni.i§ti.irerek toplumu aydmlat maya kalki§mak yozla§maktlf. .. Ki§iyi deger yapan topluma getirdigi ayd111hkt1r. .. " ci.imleleriyle ayd111lanmac1 bilimsel bir gelenegin olu§ma sma katkilar vermeye devam etmektedir. Anadolu inans;lan, gi.ini.imi.iz Ti.irkiye'sinde insanlanm1zm ti.im davra m~lanm derinden etkilemeye devam eden bo§ inans; haline gelmi§ inans;Ian da kapsayan, ay, yilan, y1ld1z, albast1, ugur, si.innet, dovme, ye diler ve bilmeceler konulannda temel bir incelerne yap1t1d1r. Oni.inden kara kedi ges;mesini ugursuzluk sayarak ya§airnrn koreltenlerin de oku rnas1 dilegiyle. Anadolu ilas;Ian. insanm sagaltilmasmda dogayla uyumun gerekliligini kavrayan ilk insandan, toplum ve ya§am si.izgecinden ges;erek gi.ini.imi.i ze dek gelen bitkisel kan§tmlar ve psikolojik etkilere neden olan yerel kimi tipik inans;lann derlenmesi ve gi.ini.imi.izdeki tarafs1z gozde hemen hemen ilk yaz1li kay1t1d1r. Bi.itlin eserlerinde aydmlanmanm da temelini ges;mi§te ve gi.ini.imi.izde in san ve insan faaliyetlerinin anla§ilmas1111 koyan yazar. Anadolu Mitoloji si 'nde de aym kaygilan gi.idi.irek soylencede gizli gers;egi - insan gen;-egi ni bi.itUn 91plakhg1 ile gozler onLine seriyor; "soylencenin bi9imi yap1s1 dogaya sorulan sorunun ortaya konan, dogadan alman kar§1lig1d1r.'' ismet Zeki Eyuboglu'nun Anadolu'nun yerli bakt§ll1111 i.irlini.i olan bu i.is; kitab1 ayn ayn ama ozi.ine uygun olarak yaymevimizce, '·Anadolu Di;: lemesi·· temelinde okura sunuluyor. Toplumsal Donii~iim Yaymlar ANADOLU • INAN<_;LARI Anadolu Uclemesi - 1 .; Ismet Zeki Eyuboglu TOPLUMSAL OONOsOM YAYINLARI Toplumsal DonO~Om Yayinlan Kurucusu: Hayri Bildik/Hati.ce Bahtiyar Top/11111sa/ Dii11ii~·ii111 Yaymlan : 80 \ra.yt1rma i11cele111e:I 1 E.rnho,~/11. ismet Zeki: "Anadolu i11a11~·lar1, 1987" "A11adol11 inanrlan .Anado/11 O~·lemesi: 1" l.Baskt.· 1500 adet Toplwnsal Diinii~iim Yay111/art 1'vfans 19Y8. istanlml ISBN: 975-826'J-N-3 Yay111 Yi>11et111e11i :Hayri Bildik Yay111 Koordinatiirii: Hatice Bahti_mr Kapak : Omiir Bahtiyar Repriidiksiyon: Giiksu Grafik © ismet Zeki E.vuboglu!Toplumsal Dii11ii~zl111 Yay111/an Bask1 Gilt: Gokku~g1 Matbaac1hk Tel: 0212. 637 83 63-64 Gene/ Dagwm: KARDAK-Narlt Baltre Sok. No.6 I 3 Cagatog/11 -istanbul Telef£1ks: 512 45 91-Te!: 512 31 61 Toplumsal Diinii~iim Yaymlan ve 28 I Bilgi Birikim, Kardak Efjitim ve Kiiltiir Hi:m. Ltd. $ti. yan k11rnlu~·/and1r. ANADOLU iNAN<;LARI - .. anadolu Ut;lemesi I i<;iNDEKiLER ina119lar Soylenceler Dstiine. -I- 7 ina119lar Soylenceler Osti.ine -II- 15 ina119lar Soylcnceler Dsti.ine -III- 20 inan9lar Soylenceler Dstiinc -IV- 22 Giri§ 29 Toplumlar - inan9lar 35 ina119 Nedir. 37 inan9 Ti.irleri 40 inan9lann Kaynaklan 42 Anadolu inanc;:lannm Gene! Nitelikleri 46 inan9 Kayna§mas1 51 Ay'la ilgili inan9lann kaynag1 54 Ti.irki.ilerde Ay 54 Ay ile Su 62 Karanhklar, Koti.i Tinier 66 ~eytan Di.igi.ini.i 68 Gi.ine§in igneleri 71 Giinler 74 y~~- 77 Ate§ 82 ~rt ~ Y1ld1z. 92 Demiri Isirmak 96 <;arp1lma Nazar (Goz Degmesi) 99 Hortlak 104 Dili 100 Davara 111 Sacayag1 K1v1lc1mlan 114 i<;iNDEKiLER Ugursuz Bayku§ ile Ori.irncek 118 Albast1 121 Karalar 124 Ye§il 128 Nisan Yagrnuru 129 Ebern Ku§ag1 (Gok Ku§ag1) 132 Min are 134 Dornuz Neden Karg1lanrn1§ 138 Akrep Deyip Ge9me 142 Bizden iyiler 145 Aylar 150 U gur Dedikleri 154 Kemikler 161 Kedi 164 Y1kanma 168 Si.innet . 170 And i9mek Hayvan Dogi.i§ti.irmek 172 Dogrneler 175 09 176 Yaban Adami 176 il - Koy inan9lan 179 Halk inan9lan 187 Yediler 197 Babillilerde Yedi 218 Bilrneceler 229 Anadolu inarn;Ian iNAN<;LAR SOYLENCELER USTUNE - I- Bu 9ah§manm birinci boli.imii daha once "Anadolu inan~·/an" ad1yla yaymlanmJ§tU. ikinci bohimiinii olu§tu ran soylenceler de "Anadolu Mitologisi" ba§hg1 altrnda toplanrn1§t1r. inan9larla soylenceler (mitologi varhklan) ara smda koken birligi vard1r. Ne inan9 olmadan soylcnce, ne de soylenceden kopuk bir inan9 sozkonusu edilebilir. Bu iki oge, ilk bakl§ta ayn nitelikler la§lfl111§ gibi gi:iriiliirse de, ozii olU§lllfan i:igeler birdir, ba§kahk siirenin ge9i§iyle gen;:ekle §e11 bi9imlenrnededir. Bu olayda 9oktannc1 dinlerden tek tannc1 dinlere ge9i§in de biiyiik etkisi vard1r. Bugiin soylen ce tiiriine giren inan9 tiirlerinin hep 9oktannc1 donemlerle il gili oldugul bilinmektedir art1k. Tektannc1 dinlerin daha ke sin bir ta111m1 olmas1 yaz1ya ge9en kurallan, ko§ullan bu lunmas1 nedeniyle soylenceye yonelrne pek seyrek goriiliir. Soylence niteligi ta§iyanlarda 9oktannc1 donemden kahp bi- 7 ismel Zeki Eyuboglu \:im degi§tirenlerdir. Tiirkc;;emizde "soylence" cliye amlan iiriinlerin eski Ana dolu dillerindeki kar§1hg1 "mito.\''ur. Bu sozciik son c;;aga degin Grekc;;e sanilmi§, yaz1ya oyle gec;;irilmi§tir. Oysa, yapt lan dil ara§tlfmalanncla, bu sozciigiin; koken olarak Grek c;;eyle ac;;1klanamad1g1, claha c;;ok Dogu kaynakh olclugu anla §Ilm1§lir. Ozellikle bu "mit"kokii Grek clilinin yap1s111a pek uymamaktadJr. Grekc;;ede "mitos" sozciigii, aynca, "iplik" anlamma cte gelmektedir. 6te yanctan "mydos" sozcugu ··1slakftk", "kiif' "mythos" ''soz ··, "soylev" kar§1hg1d1r, soylence ise "nzythos" ile "fogos" SOZCiiklerinden O!U§tU rulmu§, yenic;;aglara ozgii bir kavramd1r, "soylence-bilim" kar§1hg1d1r. Bu sozciik, bugiinkli soyleni§iyle, Ti.irkc;;e'ye Fransizca'dan gec;;mi§tir, "g" sesinin Franstz dilinde "j" diye soylenmesi sonucudur; dahast bu "logos" sozciigiinii "lo ji"' bic;;iminde soylemek dilbilim bak1m111dan yanh§ttr, soz ciigiin kokiinii degi§tirmektedir. Ote yandan, Arapc;;a'dan Osmanhca ya· gec;;en, soy1ence kar§1hg1 soylenen "usture "c;;ogulu esastir)" sozciigii de Grekc;;e "ara§tzrma ", "oykii" , ··soy/en ti" anlamlanm ic;;eren "historia" sozciigiinden de gi§tirilerek ahnmI§lir. Bu k1sa ac;;1klama, Arap-iran -Osman h dillerinde, kokensel olarak, bir "soylence"kavrammm dogmad1gm1, bu kavramm anlamma yakm anlamlar ic;;eren, ancak sozciigiin biitiin gerc;;egini kapsamayan, ba§ka dil var hklanmn tiiretildigini gostermektedir. iran-Arap uluslanmn, c;;oktannc1 donemlerinden kalma, bir takim ozgiin soylenceleri vardir, ancak bunlann da eski Hind-Mezopotamya kokenli oldugu (inane; iiriim'i olarak) bilinmektedir. insanlarm tannla§tmlmas1, tannlann ki§ile§ti rilmesi biitiin dogu dinlerinde vardlf ( r;oktannc1 donemde ), ozellikle MlSlr toplumunda bu olay c;;ok yaygmd1. Babil-M1- sIT-Siimer inanc;;lannda krallann, dogrudan dogruya, tannlar- 8 Anadolu in~lan la konu§tuklanm, onlardan toplum yonetimiyle ilgili buy ruklar ald1klanm gosteren kabartmalar, yaz1b belgeler elimi ze ge<_;:mi§tir. isJam dininde, tannya yiikletilen nitelikler, tan n adlan incelenince, bunlann insanla, insan eylemleriyle baglanuh oldugu anla§1hr. Bir insan cylemi, insan nitcligi a§m soyutla§tmlarak, anlam s1mrlan geni§letilerek tannsal kihga sokulmaktad1r. Bu olay, bu tektannc1 dinin dogu§un da, <_;:oktannc1 inan<_;:lann gi.icli.i etkisini sergilenmektcdir. Son ii<; tektannc1 dinin kutsal kitab1, tannmn el<;ilerine, dogrudan dogruya bildirdigi buyruklar biitiinii olarak nitele nir, sayg1 goriir. Bu buyruklann olu§turdugu biitiin bir yasa niteligindedir. Kesindir, tart1§1lmaz, genel ge<_;:erlik ta§Ir, oliimsiizdiir. Bu tann elqileri de "yiice"ki§ilerdir., saygmhk lannm smm yoktur. irndi bu olaydan yola <_;:1karak, daha es ki donemlere gittigirnizde bir benzeriyle kar§Ila§mz. ib.18.yy. da ya§ad1g1 bilinen, iinlii yasa koyucu Hammura bi'nin tannlardan buyruk ald1gm1 sirngeleyen bir kabartma vard1r. Bu kabartmada Hammurabi, tanns1yla konu§ur, on dan yasa niteliginde buyruklar ahr, diye gi:isterilmektedir. Bu yasamn ozellikle on bi::ilumi.i <_;:ok ilgin<;tir. Bu on b6liimii Hammurabi'den en az di::irtyiiz y1l sonra gelmi§ tann el<;isi Musa'nm kurdugu dinde de bulmaktay1z, buna,"On Buyruk" denmektedir. Musa da, Hammurabi gibi tannyla konu§ur, ondan buyruk ahr, ald1g1 buyruklar bir kesin yasa niteligi ta §ird1, oyle inamhr. Ondan sonra gelen tektannc1 dinlerin ku ruculan da tann ile konu§IBU§, ondan kesin yasa ge~erligi ta§1yan buyruklar almI§lir. Bunun benzeri olaylar, eski iran inan~lannda da Hind inarn;:lannda da somut olarak goriiliir. bte yandan , bu tiir inan<;larla baglantJh olarak yeni bir olay ortaya <;1kar. Tektannc1 dinlerin dogu§tmdan sonra, tannsal i::izellikler ta§tlan birtak1m ki§iler toplumda boy gosterir. Bunlara bilici, ermi§, kutlu bg. nitelikler yiiklenir. Bu ki§iler yerle, stireyle baglant1h saytlmaz, bir sure i<_;:inde degi§ik 9 ismet Zeki Eyuboglu yerlerde gariilebilir, gelecegi bilebilir, bir olay1 olu§undan y1llarca once a91klayabilir. Bunlan inan9 bi:iyle soyler, bi:iyle yayar. Dzerinde ilgiyle durulursa bu tiir olaylann 9oktannc1 dinlerden kald1g1 kolayca anla§thr. Demek inan9, soylence ortadan kalkm1yor, yalmz giysi degi§tiriyor, ba§ka bir boya ya biiri.inerek etkinligini siirdiiriiyor. Bu olaylan, daha sonra bu 9ah§mamn iki boli.imiinde, konulann aynhg1 nedeniyle yeniden ele alacag1z. imdi ba§ka bir soruna ge9elim. Uygarhgm geli§imiyle atba§I yiiriiyen i:inemli bir olay vardir, o da ki§inin uygarhga kar§I 91kmas1 ya111nda onun i.iriinlerinden alabildigine yararlanmas1, uygarhga aykm di.i §iincelerini-inan9lanm yine uygarhgrn verileriyle besleme ye, siirdi.irmeye 9ah§mas1d1r. Bir inan9, ki§iye kar§t 91kt1g1 akimm verilerinden yararlan, i§ine gelen ya111111 al, gelmeye ni yer, koti.ile, ge9ersiz sayarak su9la diye ogiitler verirse, bu i:igi.itleri yerine getirmeye c;ah§anlann say1s1 9ogahrsa, bi:iyle bir toplumda ina119-di.i§iince bunahm1, c;i:ikiintii var demektir. Bir inane; kurumu, etkinligini siirdiirmek i9in, kar§t 91kt1g1 bir geli§irn odagrndan yararlanrnada sakmca gormiiyorsa, onda tutars1zhk, kendi kendine yetersizlik, s1ghk, 9i:iziilme son s1111rlanna varm1§t1r. Kimi kavramlan, kar§lt yorumlarla besleme-geli§tirme-ayakta tutma egilimi ki§ide akti:ire sar smt1smdan, dengesizlikten kaynaklamr. Aktare denen, biiti.in diriler arasmda yalmz ki§ioglunda bulunan, davrarn§ diizeni kar§1 c;1kt1g111dan yararlanmay1 olumlu gordi.igii yerde i:izi.in den kopmu§, giiciinii yitirmi§, daha gii9liini.in elinde tutsak olmu§tur, bunun ba§ka ti.irli.i bir yorumu a91kla111§1 yoktur. Zaman biiti.in gii9lerin iistiinde bir erkle donanm1§tlf, bu da dogasmm geregidir. Zamamn ozdege baglt bir kavrarn olma s1, kaynagmm kesinlikle bilinmeyi§i ya da bilini§i, konuyu degi§tirmez. Bugiin, ne denli yetersiz say!lsa bile, kimi yi:in leriyle diinden 9ok daha gi.i9ltidiir. Gelecek ise bugiinden da ha saghkh, daha etkilidir. Bu nedenle zamanm degi§tirmeye- 10