Yazarın öteki Kitapları 0 Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalanyle İlgili Batıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki, A. Ü., Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, sayı: 174, Ankara 1966 0 Etnoloji Sözlüğü, A. Ü., Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınlan, say : 200 Ankara 1971 0 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1971 A N K A R A Ü N İ V E R S İ T E S İ B A S I M E V İ . 19 7 1 - A N K A R A Ölüm ölüm hezen ölüm Evden eve gezen ölüm Her düzeni bozan ölüm C. Esmeli,, K.K., Uşak Ö N S Ö Z Anadolu Halkanın büyük bir kesimi geleneklerin etkisi altındadır. Halkımızın geleneksel yaşamını oluşturan, ona öz ve biçim kazandıran ana davranış kalıplarının temelindeyse sayısız adet, inanma ve töresel işlem yatmaktadır. Bu araştırma, insan hayatının üç ana döneminden birisi olan ölümün çevresinde toplanarak ona bir kurum niteliği kazandıran âdetlerin, inanma­ ların, işlemlerin sistemli bir serimıni ve yorumunu yapmak amacını gütmek­ tedir. Yazar, bu araştırmayla insanımızın asal bir olay karşısındaki tutum ve davranışını saptamaya çalışmıştır, ölümün evrensel bir olay oluşu, halkımızın konuya ilişkin âdet ve inanmalarına da evrensel bir nitelik kazandırmaktadır. Bu bakımdan, araştırmanın amacı, Anadolu insanının bu konudaki özellikle­ rinin, insanlığın ölümle ilgili ana davranış kalıplan içerisindeki serimlenişi diye de nitelenebilir. Araştırma sırasında, özellikle özgün malzemenin derlenmesinde değerli yardımlannı gördüğüm çeşitli eğitim ve öğrenim kurumlanna; bana, Bonn Üniversitesinde incelemelerde bulunma olanağı sağlayan kültür müsteşarı Dr. E. Eickh off ile değerli bilim adamı Prof Dr. M. £ende r’e; ayrıca çeşitli yönlerden yardımcı olan Dr. M. A n d'a, G. Er g i ne r'e, D. E m g u ıCa, Dr. L. D o ğaıCa ve M. K ır cı'ya teşekkür ederim. Fakat her şeyden önce, bu araştırmanın ortaya çıkmasına temel katkıları bulunan ve adlan kitabın sonundaki “Kaynak Kişiler ve Derleyiciler Listesi”nde açıklanan, halkımın “görmüş ve geçirmiş” insanlarına olan gönül borcumu özellikle belirtmek isterim. Ankara, Ağustos 1971 Sedat Veyis Örnek 5 İÇİNDEKİLER Sahile GÎRÎŞ............................................................. 11 Birinci Bölüm ÖLÜM ÖNCESİ A. ÖLÜMÜ DÜŞÜNDÜREN ÖNBELİRTİLER ................................................... 15 I. Hayvanlarla ilgili olanlar............................................................................... 15 II. Ev, ev eşyası, araç-gereç ve yiyecekle ilgili olanlar ............................... 20 III. Astronomik, kozmik ve meteorolojik olaylarla ilgili olanlar .................... 24 IV. Düşle ilgili olanlar ........................................................................................ 25 V. Hastadaki psikolojik ve fizyolojik değişikliklerle ilgili olanlar.................. 30 VI. Tabut, kazma, kürek, kazaiı ve cesetle ilgili olanlar................................ 34 B. KAÇINMALAR .................................................................................................... 37 İkinci Bölüm ÖLÜM SIRASI A. ÖLÜM OLAYININ DUYURULMASI ............................................................... 41 B. ÖLÜMDEN HEMEN SONRA YAPILAN ÎŞLER ........................................... 44 C. ÖLÜNÜN GÖMÜLMEYE HAZIRLANIŞI ....................................................... 48 I. Yıkama ........................................................................................................... 49 II. Kefenleme ............................................................. 52 III. Cenaze namazı................................................................................................. 54 IV. Tabut, tabutu süsleme, tabutlu ve tabutsuz gömme ................................. 55 V. Cenazenin taşınması, mezara konuluşu ve telkin ....................................... 58 VI. Devir ve ıskat .................................................................. 59 D. RUHLA ÎLGİLÎ TASARIMLAR ........................................................................ 61 Üçüncü Bölüm ÖLÜM SONRASI A. MEZARLIKLAR, MEZAR TAŞLARINA YAZILANLAR, SÜSLER, SEM­ BOLLER, ÖLÜYLE GÖMÜLEN ÖTEBERİ..................................................... 65 I. ölenin kimliğini, cinsini, yazgısını belirtme ........................................... 66 II. Mezar taşlarına yapılan resimler ve meslek işaretleri ............................ 70 7 III. ölünün cşyasıyle gömülmesi, mezar üzerine araç-gereç, yiyecek-içccek vb. bırakma ve mezar üzerinde ateş yakma ................................................ 72 B. ÖLENİN GERİDE BIRAKTIĞI GİYİM VE EŞYASIYLE İLGİLİ İŞLEM­ LER .................................................................................................................................. 75 C. ÖLÜNÜN BELLİ GÜNLERİ.................................................................................... 78 D. YAS .................................................................................................................................... 81 I. Yas süresi ve bu süreyi belirleyen etkenler ............................................... 81 II. Yas süresinde uyulması gereken kaçınmalar ............................................. 83 III. Yas giyimi ve yas belirtisi.................................................................................. 83 IV. Yas kaldırma ......................................................................................................... 84 V. “Yas alma” ve “yoklama” .............................................................•............... 86 E. ÖLÜ YEMEĞİ............................................................................................................... 88 F. BAŞSAĞLIĞI DİLEME VE AVUTUCU SÖZLER........................................... 92 G. ÖLÜMLE İLGİLİ ATASÖZLERİ, DEYİMLER, ÎLENÇLER, DESTAN­ LAR, AĞITLAR ......................................................................................................... 95 I. Atasözleri .............................................................................................................. 95 II. Deyimler .............................................................. 96 III. îlençler ................................................................................................................ 97 IV. Destanlar .................................................................................................. 98 V. Ağıtlar .................................................................................................................... 100 SONUÇ ................................................i............................................................................... 103 EKLER: .............................i.................................................................................................. 111 KAYNAK KİŞİLER VE DERLEYİCİLER LİSTESİ................................. 113 YER ADLARI LİSTESİ.................................................................................................. 116 SORU LİSTESİ........................................................................................................................ 118 RESİMLER ............................................................................................................................... 129 BİBLİYOGRAFYA.................................................................................... 147 8 KISALTMALAR Yer adlan Afy. Afyon Aide. Ankara Art. Artvin B. Bucak Balk. Balıkesir Biti. Bitlis Çank. Çankın Elaz. Elazığ Erz. Erzincan Erzu. Erzurum Eskş. Eskişehir Gir. Giresun Ilç. tlçe K. Köy Kays. Kayseri Siv. Sivas Dergi adları ANT. Antropoloji Dergisi DTCF. Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi Dergisi FÎK. Fikirler Dergisi HBH. Halk Bilgisi Haberleri Dergisi PORS. Porsuk dergisi TD. Türk Dili Dergisi TDE. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi TFA. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi YKD. Yeni Kafkas Dergisi Z.f.V. Zeitschrift für Volkskunde Kaynak kişi ve derleyiciler D. Derleyici D.A. Derleyici açıklaması D.Y. Derleyici yorumu K.K. Kaynak kişi K.K.A. Kaynak kişi açıklaması K.K.Y. Kaynak kişi yorumu * öteki yer adlan metinde tam olarak geçtiği için, burada aynca kısal tmalan verilme­ miştir. Metin içinde, sonunda kısaltma konmayan yer adı ilçeyi ya da ili göstermek­ tedir. Yer adlannın tümü, kitabın sonundaki Yer Adlan Listesi’nde verilmiştir. 9 Giriş însan hayatinin üç önemli “geçişi” vardır: Doğum, evlenme ve ölüm. Bu üç önemli “geçiş”in çevresinde bir sürü âdet, ayin, tören, dinsel ve büyüsel işlem kümelenmekte, söz konusu “geçiş”leri yönet­ mektedir. Bunların hepsinin amacı insanın yeni durumunu kutlamak ve kutsamak, aynı zamanda da onu, “geçiş” sırasmda yoğunlaştığına inanılan tehlikelerden ve zararlı etkilerden korumaktır. Böylece, “geçiş” dönemlerinde kümelenen âdetler, gelenekler, törenler araştırılan ülkenin, coğrafî bölgenin ya da kent, ilçe, köy gibi daha küçük toplumsal ünitelerin folklorlarının ana bölümlerinden birini oluşturmaktadır. Geleneksel halk hayatının başarılı bir bileşimine varabilmek için, bu üç önemli “geçiş” döneminin sistemli bir biçimde araştırılması, başka bir söyleyişle monografilerinin yapılması gerek­ mektedir. Ülkemizde bu üç ana dönemi kapsayan etnolojik ve folklorik araş­ tırmalardan şimdiye kadar sadece doğum ve evlenmeyle ilgili olan­ ları yapılmıştır.1 1 Prof. Dr. O. Acıpay amil “Türkiye'de Doğumla İlgili Adet ve İnanmaların Etnolojik Etüdü” (Erzurum 1961) adlı araştmnasında doğumla ilgili zengin bir folklor mal­ zemesi üzerinde çalışarak, doğum olayı çevresinde toplanan âdet ve inanmaları psiko-sosyal açıdan yorumlanıl; ve bazı genellemelere varmıştır. Evlenme gelenek ve görenekleriyle ilgili araştırmalarım yakından bildiğimiz Prof. Dr. N. Erdentuğ, “saha metodu” ve bu metodun gerektirdiği araştırma teknikleriyle derlemiş olduğu malzemesinin bir bölümünü “ Türkiye'nin Karadeniz Bölgesinde Evlenme Görenekleri ve Törenleri, I. Bölüm” (Ant. Dergisi, s. 27-58, Ankara 1966); II. Bölüm (Ant. Der­ gisi, s. 232-266, Ankara 1969-1970) adlı sürekli makalesinde serimlemeye ve yorumlamaya başlamıştır. Ayrıca, Dr. H. Z. Koşay’m “Türkiye Türk Düğünleri Üzerine Mukayeseli Malzeme” (Ankaral944) adlı yapıtını; malzemesi ve bu malze­ menin başanlı gruplanması bakımından anmak gerekir. 11 Halkımızın ölümle ilgili âdet ve inanmalarına gelince: Bu ko­ nuda2 3 şimdiye kadar konuyu bütünüyle ele alan ve bilimsel bir titizlik taşıyan hiç bir monografik araştırma yapılmamış2; sadece çeşitli folk­ lor ve halkevleri dergilerinde çoğu amatör olan folklor derleyicilerinin derlemeleri yayımlanmıştır. Bunlar da, doğum ve evlenmeye ilişkin olanlarla karşılaştırılınca çok az sayıdadır. Öyle ki, gerek HBH., gerek TFA., gerekse halkevlerinin bir zamanlar yayınladıkları çeşitli dergiler tarandığı zaman, görülür ki, doğrudan doğruya ölümle ilgili olanlarının sayısı onu-onbeşi geçmemektedir. Ölüm âdetlerini derlemek amacıyle yapılan ilk girişim G. Öz telli tarafından yapılmıştır (“ölüm Üzerine İnanmalar, Anket Sorulan”, TFA., Cilt ıı, No. 224, s. 4698-4699, İstanbul 1968). Öztelli’nin düzenlediği ve TFA. Dergisi aracıhğıyle okuyuculara ilettiği sorulara gelen cevapların bir. bölümü aynı dergide yayımlan­ mış, bir bölümü de Millî Folklor Enstitüsün’de kalmıştır. Enstitünün izniyle bizim de malzeme olarak yararlandığımız bu cevapların kay­ nak kişileri ve derleyicileri, kitabın sonundaki “Kaynak Kişiler ve Derleyiciler Listesinde gösterilmiştir. Ancak bu cevapların bizim derlediğimiz ana malzemeye çok az bir katkısı olmuştur. Bu durum karşısında yapılacak ilk iş, Anadolu folklorundaki ölüm temasım bütün yönleriyle kapsayacak sistemli bir malzeme der­ lemesine girişmekti. Bu amaçla hazırladığımız soru kâğıtlarım çeşitli, yollardan Anadolu’nun değişik bölgelerine yolladık. Bu konuda çe­ şitli öğretim ve eğitim kurumlarımn yönetici ve öğrenicilerinden büyük yardım gördük. Ayrıca Ankara ve çevresi başta olmak üzere, Orta Anadolu’nun kimi kent, ilçe ve köylerine giderek yerinde yaptığımız gözlem ve görüşmelerle hem önbilgilerimizi kontrol etmek, hem de 2 Prof. Dr. T.Özgüç’ün “öntarih*te Anadolu’da ölü Gömme Âdetleri” (Ankara 1948) adlı kitabı adından da anlaşılacağı, gibi, arkeolojik bulgulara dayanarak, öntarih Anadolusu’ndaki ölü gömme âdetlerini ele almakta; konusu gereği zamanımızdaki ölüm âdetlerine ve inanmalarına değinmemektedir. Yeri geldiğince bizimde alıntı­ larda bulunduğumuz bu değerli araştırmayı, belli bir tarihi dönemi kapsadığı için, zaman bakımından konumuzun dışında tutmamız gerekiyor. 3 Burada öğrencilerimden N. Atalay, M. Kabadayı, T. Odok ve T.öztü'rk’ün lisans tezlerinin sözünü etmem gerekir. Denetimimde yapılan bu tezlerde Haymana, Doğankent bucağı (Giresun), Datça ve Anamur’un Çarıklar köyündeki ölüm âdetleri derlenerek serimlenmiştir. Dar sınırlar içinde tutulan bu çalışmalardaki malzemeden bizde kitabımızda yararlandık. Tezler bibliyografyada gösterilmiştir. 12