Ernazar DÁWENOV, Mámbetkerim QUDAYBERGENOV, Jš®agúl USPANOVA ANA TILI GRAMMATIKA, DURÍS JAZÍW HÁM TIL ÓSIRIW ULÍWMA ORTA BILIM BERIW MEKTEPLERINI| 4-KLASÍ USHÍN SABAQLÍQ Qaraqalpaqstan Respublikasš Xalšq bilimlendiriw ministrligi tastšyšqla®an NÓKIS «QARAQALPAQSTAN» 2017 UWK: 372.881.512.121 KBK 81.2 (5Qar) D-59 Respublikalšq maqsetli kitap qorš esabšnan ijara ushšn basšp shš®aršldš Kitap — bilim bula®š. Ol tere… bilim alšwda seni… e… jaqšn dostš…, aqšlgóyi… hám járdemshi… boladš. Kitaptan seni qšzšqtšratu®šn kóp ®ana bahalš pikirlerdi, ke…eslerdi oqšysa…. Sonlšqtan da kitaptš taza uslaw, hesh jerin sšzbay, kirletpey paydalanšw hárbir oqšwshšnš… ádiwli wazšypasš. Sebebi bul kitaptan tek ®ana sen emes, al sen­ nen keyingi jetkinshegi… de paydalanatu®šn bolsšn. Qšmbatlš balalar! Bilim bula®š bol®an kitaptš taza etip uslaw®a ádetleni…. D-59 E. Dáwenov, M. Qudaybergenov, UWK: 372.881.512.121 J. Uspanova. Ana tili, 4-klass: KBK 81.2 (5Qar) Grammatika, duršs jazšw hám til ósiriw. Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2017. 192 bet. ISBN 978-9943-981-45-4 © «Qaraqalpaqstan» baspasš, 2017. © E. Dáwenov hám basqalar, 2017. 2 1-SENTYABR — ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ „ÁREZSIZLIGI KÚNI Tapsšrma: „árezsizlik bayramš haqqšnda kishi tekst dúzi…. Kerekli sózler: biy®árez mámleket, 1-sentyabr, Ózbekistan Respublikasš, „árezsizlik maydanšnda. 3-KLASTA ÓTILGENLERDI TÁKIRARLAW § 1. Gáp hám sóz. 1-shšnš®šw. Oqš…. Tekst ne haqqšnda ekenin aytšp beri…. QARAQALPAQ TILI — RAWAJLAN„AN MILLIY TIL Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasšnda jasawshš qaraqalpaq xalqšnš… milliy tili. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berilgennen keyin erkin 3 rawajlanšw jolšna tústi. Házir qaraqalpaq tili o®ada bay milliy ádebiy tillerdi… birine aylandš. Onda qaraqalpaq xalqšnš… pútkil ómiri, ruwxšy baylš®š, ótmishi, házirgi dáwiri hám keleshegi óz kórinisin tapqan. 1. Tekstte neshe gáp bar? 2. Gápler bir-birinen qalay ajšratšladš? 2-shšnš®šw. Tómendegi gáplerdi… irkilis belgilerin qoyšp, kóshirip jazš…. Hárbir gápti bas háripten baslap jazš…. Gúz boldš jawšn jawšp, kún suwšta basladš tereklerdi… japšraqlarš sar®aydš mallar®a qora dúzetildi mal qoranš… sšrtš sšbaldš. 3-shšnš®šw. Qosšqtš oqš…. Gápler qanday mazmun bildirip tur? Xabar gápten so… qanday irkilis belgisi qoyšladš? Ba®šmšzda bar bizi…, Alma, almurt hám júzim, Shiyrin-sheker miyweli, Jemislerge bay gúzim. (Tolšbay Qabulov) 1. Qosšqtš… bir tobšnda neshe gáp bar? 2. Jemisler sózini… sinonimin tabš…. 4-shšnš®šw. Kóp noqattš… ornšna tómendegi berilgen sózlerden tiyislisin qoyšp, kóshirip jazš…. 4 1. Sapuwranš… kishkene úkesi ... klasta oqšydš. 2. Kósheni… eki boyšna ... terekler otšr®šzšl®an. 3. Sayalš tereklerdi… astšna ... otšr®šshlar qoyšl®an. 4. Jazda ... miyweler pisedi. Kerekli sózler: jas, tórtinshi, túrli, sulšw. 1. Hárbir gápte neshe sóz bar? 2. Gáplerden so… qanday irkilis belgisi qoyšl®an? § 2. Dawšslš hám dawšssšz sesler. 5-shšnš®šw. Kóshirip jazš…. Berilgen sózlerden dawšslš seslerdi tawšp, astšn sšzš…. Stanciya, zavod, úyrek, fabrika, quršlšs, hákke, súwen, kanal, óndiris, šdšs, máhál, yolka, qudšq, tártip, ekskursiya, maqluq. 1. Harbir sózde neshe dawšslš ses bar? 2. Juwan dawšslš seslerdi ata…. Sesler dawšslš hám dawšssšz bolšp ekige bólinedi. Bul sesler jazšwda háripler menen ta…bala- nadš. Dawšslš háripler: a, á, e, š, i, o, ó, u, ú. Dawšssšz háripler: b, d, f, g, ®, h, x, j, k, q, l, m, n, …, p, r, s, t, v, w, y, z, sh, c, ch. 5 6-shšnš®šw. Dáslep qosšqtš túsinip oqš…. Ji…ishke dawšslš seslerdi aytšp beri…. Sa®an arnap anajan, Ustazlaršm kewli shad, Qosšq aytšp beremen, Seni… menen a®ama, Sabaqlardan bárqulla, Aqlamasam súti…di, Tórt-bes alšp kelemen. Meni perzent sanama. (Shiyrin Atamuratova). 1. Anajan, ustazlaršm sózlerinde neshe juwan dawšslš ses bar? Dawšslš sesler juwan hám ji…ishke bolšp ekige bólinedi. Juwan dawšslš sesler: a, o, u, š. Ji…ishke dawšslš sesler: á, ó, ú, i, e. 7-shšnš®šw. Kóp noqattš… ornšna dawšslšlardš… tiyislisin qoyšp, kóshirip jazš…. 1. Aerodromda hár t...rli sam...lyotlar kóp. 2. J...- …šshqa oršw m....háli k...ldi. 3. B...zler hár j...lš m...k- keden m...l ...nim alam...z. 4. Ay®ab...®ar — e… zúrá...tli, may alšnatu®šn ósimliklerdi… biri. 1. Mákke, zúráátli sózlerinde qanday dawšslš sesler bar? 8-shšnš®šw. Qosšqtš tásirli etip oqš…. Sálem ber dep ata-anam úyretken, Júregime jastan quyšp sezimdi. 6 Sálem berip kórsetilgen húrmetten, Jasar®anday sezinemen ózimdi. (Xalmurat Saparov). 1. Qosšqta®š u-ú hám š-i háriplerine itibar beri…. 2. U-ú, š-i háripleri sózdi… qay jerinde kelgen? 9-shšnš®šw. Kóp noqattš… ornšna a-á hám o-ó háriplerini… tiyislisin qoyšp, kóshirip jazš…. 1. N...kiste j...qarš hám orta arnawlš oqšw ...ršnlarš bar. 2. Bšyšl qawšn, ®...rbšz, k...pusta, geshir, piyaz mol boldš. 3. Perdegúl balalar baqshasšnda t...rbiyashš bolšp isleydi. 4. Men j...ldasšm menen kin...®a bardšm. 1. Gáplerdegi a, o háripleri qanday buwšn jasap tur? 2. á-ó she? 10-shšnš®šw. Qosšqtš oqš…. Ul perzenti… — quwanšshlš toyxana…, Qšz perzenti… — baršp keler bay qala…. Jaqsš perzent — ómiri…ni… quwatš, Qartaysa… da jasartadš qaytadan. (Tilewbergen Jumamuratov). 7 1. Qosšqtš sulšw etip kóshiri…. 2. Dawšssšz seslerdi… astšn sšzš…? Dawšssšz sesler únli hám únsiz bolšp ekige bólinedi. Únli dawšssšz sesler: b, d, g, ®, j, l, m, n, …, r, z, v, w, y. Únsiz dawšssšz sesler: f, k, x, h, q, p, s, t, sh, c, ch. 11-shšnš®šw. Berilgen sózlerdi kóshirip jazš…. Waqšt, vertolyot, mákan, vagon, ba®man, telefon, asfalt, da®aza, shofyor, duwtar, haqšyqat, xalšq, xabar, sha…®št. 1. Sózlerdegi únli dawšssšz sesti… astšn sšzš…. 2. «Haqšyqat» sózini… mánisin túsindiri…. 3. Ba®man, duwtar sózlerin buwšn®a bólip aytš…. 12-shšnš®šw. Sózlerdi sulšw etip kóshirip jazš…. Qaharman, húrmet, mektep, máhál, shashtárez- xana, yoshlanšw, televizor, konfeta, ziynet, wáde, ráhát, gilem, ®álle, velosiped. 1. Sózlerdi… aqšršnda kelgen seslerge itibar beri…. 2. Únsiz sesti… astšn sšzš…. 8 Únli dawšssšz seslerdi… únsiz dawšssšz seslerden jubaylarš boladš. Únli sesler: b d g ® j z v Únsiz sesler: p t k q sh s f l, m, n, …, r, w, y únlilerini… únsiz jubaylarš, al x, h, c, ch únsiz seslerini… únli jubaylarš joq. 13-shšnš®šw. Oqš…. 1. Ábdimurat yoshlanšp sóyledi. 2. Tisi…di hár kúni tis chyotkasš menen tazalap tur. 3. Bizi… turmšsšmšz kúnnen-kúnge gúllenbekte. 4. Rayxan awšllšq emlewxanada bas shšpaker bolšp isleydi. 1. Birinshi hám tórtinshi gápti sulšw etip kóshirip jazš…. 2. Jubaylasš joq únli seslerdi… astšn sšzš…. 14-shšnš®šw. Tekstti tásirli etip oqš…. Ol ashšq tur®an qapšdan jiyegi buldšrap kórinip tur®an aspan®a qaradš. Bul bultlar — Nawršzdš… aqsha qaršnš… xabarshšsš. Shšra®šm, onnan seskenbe! Ol qásiyetli qar! Qaqaman qšstš shš®aršp salšp, jayna®an báhár paslšn jetelep keletu®šn nesiybeli qar. (Ábdimurat Atajanov). 1. Gáplerdi… so…šna qoyšl®an irkilis belgilerin túsindiri…. 2. B-p, d-t háripleri sózdi… qay jerinde kelgen? 9 15-shšnš®šw. Kóp noqattš… ornšna v-f hám h-x háriplerini… tiyislisin qoyšp, kóshirip jazš…. 1. ...atiyma tórtinshi klasta oqšydš. 2. Men temir jol ...okzalšna bardšm. 3. Dárriw Mosk...adan Ash... abadqa barat u®šn poezd®a mindim. 4. Zul...iya kiyim tigiw ...abrika sšnda isleydi. 1. Olardš… qaysšsš únli, qaysšsš únsiz dawšssšz ses ekenligin aytšp beri…. 2. h-x háriplerini… astšn sšzš…. 16-shšnš®šw. Berilgen sózlerdi… hárqaysšsšna ayšršm gáp qura…. Xojeli, hákke, bárha, xalšq, húrmet, ustaxana. 1. H hám x háripleri qanday sesler? 2. Olardš… qaysš oršnlarda keletu®šnšn aytšp beri…. ÁLIPBE 17-shšnš®šw. Berilgen sózlerdi oqš…. Akademik, basketbol, cirk, dástúr, chek, ta…, elektr, fakultet, gúmis, ®amxor, hárre, xurma, šlaqa, imkaniyat, jámiyet, ke…islik, qánige, láblebi, motocikl, noqat, orden, órmekshi, piyshembi, ruwzšger, somsa, túyeli, univers itet, úshew, voleybol, waqšya, yadla, zoopark, shórek. 1. Sózlerdi álipbe tártibinde aytš…. 2. Álipbe tártibinde neshe sóz berilgen? Háriplerdi… belgili tártip penen izbe-iz jaylastšršlšwš álipbe dep ataladš. 10