- ALTUNYARUK III.KİTAP(= 5. BÖLÜM) TürkDilleriAraştırmalarıDizisi: ı AltunYaruk III.Kitap (= 5.Bölüm) © MehmetÖlmez H.Ü. IDE Beytepe/ANKARA ISBN 975-7444-00-6 91.06.Y.0242.1 Baskı:OdakOffset Ankara (4)23002 49 Dizgi: MehmetÖlmez TÜRKDlLLER!ARAŞTIRMALARInızısı 1 ALTUN YARUK III. KİTAP (= 5. BÖLÜM) (Suvamaprabhasasütra) MehmetÖlmez Ankara • 1991. Beytepe ıçİNDEK1LER ÖNSÖZ 6 i. GİRıŞ 7 1.AltunYarukÜzerineYapılan Çalışmalar 8 2.MetninÇevirmeniHakkında 11 3.Metnin Yazım Özellikleri ıı 4.YazıçevrimiÜzerine 13 5.çeviri Üzerine 13 6.DizinÜzerine 13 7.Tıpkıbasımlar 14 8.YeniŞekiller 14 9.Yazıçevrimiişaretleri 15 10.KısaltmalarveDigerIşaretler 16 II.Kaynakça 17 Ill.Metin,Çeviri,Açıklamalar 23 IV.Dizin 81-126 V.Tıpkıbasımlar I-LVI 1.NobelÇevirisi i 2.çinceMetin XVI 3.UygurcaMetin XXI ÖNSÖZ Elinizdekikitap, 1988yılındaH.O.EdebiyatFakültesi,TürkDiliveEde biyatı .Bölümünde master tezi olarak hazırlanan çalışmarnın kitaba dönüştürülmüşşeklidir. Mastertezimihazırlarkenkaynakkitaplarıeldeetmembirazzamanaldı. BazısözlükleriveçalışmalarıTürkiyekütüphanelerindebulamadım.Bunların sağlanmasıkonusundayardımcıolanyurtdışındakiarkadaşlarımınyardımlarını şükranlaanmakisterim.Bununiçin,Ingiltere'denEmmerickçevirisininfoto kopisini gönderen arkadaşım Mustafa Türkeş'e; Almanya'dan. Nobel çevirisininfotokopisinigönderenöğrencimGülGülen'e veyakmlanna,Berlin erTurfanzeaedizisiyleEdgerton'unsözlüğününfotokopilerinigönderenarka daşlarımRuthHaerkötterveBörteSagaster'e; tezimindaktilosusırasındaben denyardımlarınıesirgemeyenkardeşimAysel'e, arkadaşlarım,meslektaşlanm GürerGülsevinveJaleTaları'a;daktilolumetnindüzeltilerisırasındayardımcı olanarkadaşımMuvaffakDuranlı'ya;tezinçoğaltımındayardımcıolanEngin Ceylan'a;yardımlarındandolayıTürkDilKurumuKitaplığıgörevlileriNesrin İnce,ŞenayYemişçiveMehmetŞafak'a;kitabındizgisisırasındadüzeltilerde yardımcıolanmeslektaşımZühalKargı'yateşekkürlerimisunmayıgörevbi liyorum. Son olarak, bana Türkolojiyi, dilbilimi sevdiren, öğreten, başta tez çalışmaınıbaşındansonunakadarsabırlayöneten,çözümündegüçlük:çektiğim konuların çözümlenmesinisağlayanhocamProf.Or.TalatTekinolmaküzere, bütünhocalanmaeniçtenteşekkürlerimisunınayıbirgönülborcubiliyorum. i. GİRİŞ ALTUN fARUKIII. KITAP(5.BÖLÜM)'Ul, Radloff-Malovtarafından yayımlanan Suvarnaprabhôsa(Sutra zolotogobleska; Radloff1913)131-199.sayfalararasında yeralanIII.kitabı (=5.bölüm)elealdım. Metninbütünlüğünü sağlamakaçısından, Stockholm'debulunanveKudara-Röhrborn (1982)tarafındanyayımlanan, 132-133. sayfalar arasında olması gerekli 3. varağı da ilgili çalışmadanalarak metnedahil ettim.Eksikolan 1.varağaaitilkbirkaçsatında BTXIII'ten alarakmetninbaşına ekledim, Çalışmanın tam bir bütünlük göstermesi amacıyla da, Nobel'ce eserin Çince çevirisindenAlmancayayapılan çevirininbizleilgilibölümüvebununsonundayer alanÇincekısmı tıpkıbasımlarkısmınaekledim. Altun Yaruk'a gelince, aslında günümüze kadar bir çok araştıncı tarafından, değişikaçılardan,değişikamaçlarlaçalışılmış vetaranmıştır. ÖrneğinClauson,ünlü sözlüğünde (1972) sık sık Altun Yaruk'tan örneklere yer vermiştir. Grenbech de Türk dillerinin yapısını konu edinen kitabında (1936 ~ 1979) Altun Yaruk'tan örneklereyervermiştir. SovyetTürkologlanncahazırlananDrevnetyurkskoySlovar' (EskiTürkçeninSözlügül'dadaAltun faruk'tan çok sayıdaörneğeyerverilmiştir. Aynca Gabain,EskiTürkçeiçinyazdığı gramerde, Yapı Bilgisibölümünde,Altun faruk'tageçenkimisözcüklerindeyapısını açıklar(1941~ 1974.Bunlarındışında yeniyayınlardada,örneğinBTXIII'teZiemeyerigeldikçeAltunYaruk'tanörneklere yerverir.Röhrbomda,Uygurca,yayımlanmış bütünçalışmaları veyayımlanmamış çoğu eseri kapsayan sözlüğünde (1977-1988) yineAltun Yaruk'tan örneklere yer vermiştir. Uygurcaadı kısacaAltun Yaruk olarakbilinen eser, Çin'in Gansubölgesinde, Su-cou şehri yakınındaki Wun-fi-gu (- Wun-şi-gu) adlı küçük bir köyün yakınlarında, Budistlere ait bir tapınakta bulunmuştur. Eseri bulan, ünlü Rus Türkologu Sergey Malov'tur (SıÇağatay,Altun Yaruktan Iki Parça: 1-2; Ligeti, BilinmeyenİçAsya:275).Eser,ll.yüzyılbaşlarında,ÇincesindenUygurcaya,daha başka Uygurca eserlerin de -örneğin Hsüan-Tsang Biyografisi- çevirmeniolan Budist Uygur bilgini Şingko Seli (Şeli) Tutung tarafından çevrilmiştir (Çağatay 1945: 2 ve Kahar 1990). Aslı Sanskrit-Budist edebiyata ait bir sutrakitabıolan Suvarnaprabhôsa'ıun Uygurcası, Çinceçeviriye yer yereklenmiş kimikısımlarla yapılmış yan-telifbirçeviridir.Örneğin, benimişlediğim bölümeait 184.18-185.5 arası Nobel çevirisinde yeralmaz (Nobel 1958: 119; Ş.Tekin 1959:297). Aynca Sanskrittamadı (Suvarna-prabhôsa-uuamaraja sutra)ÇineesiyleıChinkuanming ısui sheng wang ching) uyuşmakla birlikte, Uygurcası biraz daha farklıdır: altun önglüg y(a)ru~yaltrıklıgkopıakôırtdmişnomiligi aıltııgnom bitig (bak.Ş.Tekin 8 MehmetÖlmez TDAYB1959:297). Altun Yaruk'un Uygurca ve Çineeye yapılan çevirileri dışında Tibetçe ve Moğolca(AltanGerel)çevirileridevardır. AY,günümüzekadar sağlamolarakkorunabilen,aynı zamandada en hacimli eserlerarasındayeralanbirnombitig'dir.. AY, toplam on kitap, otuz bir bölümden oluşmaktadır (bak. Radloff 1913: x-xn: Çağatay, 1945: 6-11; Ş.Tekin 1959: 300-305). Elinizdeki çalışmanın konusuysa,dahaöncedebelirtildiğigibi,3.kitap,yani5.bölümdür. Eserin nüshalarına gelince, eser ve 'Ütret' nüshası hakkında kısa bir bilgiye Sertkaya'cayerverilir(Sertkaya1979: 144-145). Tezcan, Malov'un bulduğu nüsha dışında, Altun Yaruk'un, hiçbiri de tam olmayanaltınüshasınındahavaroldugunubelirtir(Tezan1984b: 129a). Şimdikısacadahaönceyapılançalışmalar,yayınlarüzerindedurmakistiyorum: 1. Altun Yaruk Üzerinde Yapılan Çalışmalar AY'tanilksözedenveilkparçalanyayımlayan Müllerolmuştur. Müller,Berlin'de bulunanUygurcayazmalararasındaAY'a aitbazıparçaları bulmuş veÇinceleriyle birlikteUiguricaI'deyayımlamıştır(bak. Müller1908: 10-35). ıkinci olarak, Gansu'da bulunan =r.:.: metnin, Radloff-Malov tarafından yayımlanmasıgelir. Radloff ve Malov, metni 4 cilt halinde (I-II 1913, III-IV 1914,1915-1917),basımevinde dökülmüş SUVARNArHABHXSA Uygur harfyeriyle yayınılamışlardır. Başta,eserinbölümlerinidetanıtan uzun birgirişyazıksıısa-Malsouvn'uçşauyazılmaılşıtr.ır- ve i .M.IS .,.r.:ırUKHJ~"~ke..~.,.rr.r· Radloff'un bir yer Daha i: sonrambeatisnı(m1-h7a0t7a.lasraıynfıalar)yeralır. Son i ı-'_.~)_ıto-Y."UD"-L-O_fI'L olarak gösterir Uygur i: __ ••..,.__ harflibir liste ve Radloff'un 'Son Söz'ü : yeralır i.; ı-ılı Ölümünden önce metnin çevirisine girişen Radloff bunu tamamlayıp bastıramazsa da, bu iş Malov'ça tamamlanır (1930). Ancak, yapılan bu Almanca çeviri, o dönem için böylesi hacimliUygurcabir metni yayımlamak, çevirmekiçinyeterlisayıdaçalışmayapılmamış olması vedigersebeplerdenötürü fazla bir rağbet görmemiştir (Tezcan 1984b:129a). 1970'te de Osnabrück'te, bu çevirinintıpkıbasımı yapılmıştır. AltunYaruknı.Kitap(=5.Bölüm) 9 AY içinde, üzerinde '-"!lmıt1nıp yapılan çalışmaların bölümünü 5. bölüme ait manzum ve AY'un sonunda bulunan Aç Bars öyküsünün işlenmesioluşturmaktadır.. Bu manzum bölüm üzerine ilk çalışma Bang ve Gabairı'e aittir. "Uigurische Studien"adlıçalışmadamensurmetnin 133.12-141.14satırlarıve bunlararastlayan manzum metin ele Önce mensur metnin yazıçevrimive Almancaya çevirisi yapılır, ardından açıklamalarkısmı Sonda da manzum metnin yazıçevrimiyeralmaktadır(Bang 1930a). YineMüllertarafındanAY'aait bir (386.5-390.15) Soğdçametinler arasındayayımlanır(Arat 1987:404-409). AY'tan ülkemizdeilk kez Fuad 1959: 296). AY'aait ülkemizdeki ilk çalışma da Arat tarafından kısabir yazısıylaAç Bars öyküsünün R....M.. satırlar arasına rastlayan bölümünün yazıçevriminiverir 1987: Bu yayın, 1936 yılında İstanbulÜniversitesi, Edebiyat Fakültesi Türk Dili Semineri arasında çıkmıştır.. Aç Bars'e ikinci yayın,Gabairı'inilk baskısı 1941'de yapılanAlttürkische Grammatik'inde yer alır(Gabain 1974: 294-307). Burada, metnin yazıçevrimiile kitabınsonunda,AçBars'takisözcükleride içine alan kısabir sözlükyeralmaktadır. ÜçüncüyayınSaadetÇağataytarafındanAltunYaruk'tan Parçaadıylayapılır. Çağatay'ın çalışmasında Ro-M. baskısında yer alan yazısına yakın bir girişle eser ve bölümleri tanıtılılır, Metin kısmındaysaRo-M.. yayınında 1-24. sayfalar arasındayer alan kısımla, Aç Bars'ın bulunduğu607-644. sayfalarınyazıçevrimive Türkçeyeçevirisiyeralır.Hemenardındanmetneveyazım özelliklerineaitbilgilerin yer aldığı açıklamalarkısmı gelir. Ayrıca,Eberhard tarafındanmetnin Çincesinden .yapılan çeviri de bu kısımdan sonra kitaba eklenmiştir.Kitabınsonunda, metinde geçensözcüklerindiziniyer alır(Çağatay 1945). Aç Bars öyküsünün son yayımı Malov tarafından yapılır. Malov, Uygur harfleriyle metni, metnin yazıçevriminive Rusçaya çevirisini verir (Malov 1951: 161-187), son kısmında da diğer Uygurca metinlerle birlikte, bu bölümde geçen sözcüklerinyapımvedurumekleriniliste halindeverir(Malov 1951: 187-198). AY'un Çincesinin Almancasınaçevrilmesi dolayısıyla,Ş.Tekin tarafındanbu çeviriyi ve Uygurca çeviriyi tatanıtan aynntılı bir tanıtma yazısı yayımlanır (Ş.Tekin 1959). Burada, eserin aslı, diğer dillere çevirileri, üzerinde yapılan çalışmalarve Uygurca bölümlerle Çincelerini karşılıklı gösterir liste üzerinde durulur, çevirmen hakkındave Çincesinde bulunmayan kısımlarınlistesi verilir (Ş.Tekin1959). Ş.Tekin 1961'de üç et'öz'leri (Trikdya) ele alan makalesinde, metnin 40.14-47.12.. satırları arasında kalan,Trikôya ileilgilikısımlarınyazıçevriminiverir (Ş.Tekin1961a).. Yine 1961'de Sunyata(= yok:~urug) içinde yeralan altıkaçığlar'uıve bhiaa tathata(ertük'teg) terimlerinin açıklandığımakalesinde AY'taki parçalara 10 MehmetÖlmez (Ş.Tekin 1961b). BangveGabaintarafından 1930'dayayımlanamanzumparça,Ş.Tekintarafından yazıçevrimi,çevirisiveaçıklamalarkısmıylayenidenyayımlanır(Ş.Tekin 1962). AynımanzummetinArattarafından"istigfar"başlığıaltındaEski TürkŞiiri'nde deyayımlanır(Arat1965: 177-183). AY'un sonuna 1687 baskısında eklenen Buyan Evirmek bölümü, Ş.Tekin tarafından "Buyan Evirmek (Sevabın tevcihi)"başlığı altında yayımlanır (Ş.Tekin 1966a). YineŞ.Tekin tarafındançalışılan9ve ıo. bölümler(V.kitaptan,36~.17-398.18) yazıçevrimi,Almancaçevirisi,açıklamalarveAYüzerineçeşitlibilgilerinyeraldığı girişbölümüyle1971'deyayımlanır. Zieme1976'da, Malov'un ıv. cildinsonunda,BuyanEvirmek'ten sonra,'ikinci ek' adı altında yayınladığı kısmı Berlin'deki nüshalaragöre, dahatam bir şekilde yayımlar(1976a)" Biryıl sonraZiemeAY'aait Berlin'deki birkaçyaprağı dahaJTS'de yayınlar (1977). Maue-Röhrbomtarafından Caityastotrametnininyeraldığı30.10-34.16.satırlarla bu satırların Tibetçe çevirileri, Almancaya çevirileri ve açıklamalarla birlikte yayımlanır(Maue1979). Radloff-Malov baskısında eksik olan ve 132-133. sayfalar arasında olması gereken, III. kitabın 3. varağı, VIII. kitabın 30. varağıyla birlikte Stockholm EtnoğrafyaMüzesindebulunurveKudara-Röhrbomtarafından yayımlanır (1982). AY'un en çok işlenilen iki bölümündenbiri unvanını hak: eden III. kitaba ait manzumvaryant, öncekileregöre daha çok sayıda dörtlüğe sahip olarak P.Zieme tarafından,mensurparçalaraaitbirkısımmetinlebirlikteyayınlanır(ZiemeBTXIII = 1985:86-103). İlgili manzum kısımların tanıtımı için bak. Sertkaya 1986:71. Yine aynı kitapta AY 5. bölüme ait manzum kolofon yayımlanır (BT Xiii: 179-180). 1985'teRöhrbom, 'SünyavadaveVijüanavada'konulannıelealırken AY'un 3. bölümündenmetinlerivebunlarınÇinceleriniverir(Röhrbom1985). Maue-Sertkaya,LeningradveBerlinyazmalarındaki, ilaçlarvebüyüye dairbir bölümün harfçevrimli ve yazıçevrimli yayınını gerçekleştirirler, ayrıca Almanca çevirisiniNobelçevirisiylekarşılaştırarakyayınlarlar(Maue1986). 1987'deyseŞ.TekinAY'un 20.bölümünün(VIII.kitaptan)harfçevrimlimetniyle Türkçeyeçevirisini, açıklamalar ve tıpkıbasımlanyla birlikte yayımlar. Makalenin sonunda ilgili bölümün Dr. Jan Nattier tarafından hazırlanan yazıçevrimli metni Moğolcayeralır(Ş.Tekin 1987). Yine Ş.Tekin'in belirtiğine göre, 1972yılında 16 vel7. bölümler Harvard'da RogerFinchtarafındandoktorateziolarakişlenmiştir. (Ş.Tekin 1987:13311). Aynı yıl, 1987'deGerharEhlers,içindeAltunYaruknüshalarının dabulunduğu yazmalarkataloğurıu yayınlar: GerhardEhlers,AlttürkischeHandschriften, Teil Z: Das Goldglanzsiura und der buddhisıische Legendenzyklus