ALP ARSLAN ZAMANI SELÇUKLU ASKERÎ TEŞKİLÂTI* Mehmet Altay KÖYMEN GİKtŞ Daha "Alp Arslan ve Zamanı" adlı kitabımızın başında Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun yapısından bahsederken, devletin Türk- ler ve İranlılar olmak üzere, başlıca iki etnik unsura dayandığını, mülkî teşkilât kadrolarını umumiyetle İraıılılar'ın, askerî teşkilât kadrolarını ise hemen hemen müshasıran Türkler'in işgal ettiklerini belirtmiştik1. Iranlılar'ııı hangi kadroları işgâl ettiklerini ve devlet hayatındaki rollerini, Alp Arslan zamanında hükümet ve eyâlet teşkilâtını bahis mevzuu eder- ken, yine aynı kitabımızda belirtmeye çalıştık. Şimdi de aynı hükümdar zamanında, Türkler'in başlıca rolü oynadıkları askerî teşkilâtı ve mesele- lerini ele alacağız. Adı geçen eserimizde hükümet ve eyâlet teşkilâtına dâir verdiğimiz bilgi ile askerî teşkilât'uı mülkî teşkilât aleyhine nasıl geliştiğini göstermiştik2. Esasında mülkî teşkilât kadrolarını işgâl eden İranhlar'la, askerî teşkilât kadrolarını işgâl eden Türkler arasında, bütün Selçuklu tarihi boyunca, —bâzan baştaki Türk hükümdarı ile mülkî teşkilâtın başı olan İranlı * Bu yazının hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen Dr. Emel Esin ile Prof. Dr. Adnan S. Erzi'ye sonsuz teşekkürlerimi ve minnetlerimi arz ederim. 1 26 Ağustos 1971 de 900. yıldönümünü idrâk edeceğimiz Malâzgirt Meydan Muharebesi'nin büyük kahramanı için hazırladığımız bu büyük esere bakınız. 2 Meselâ bk. Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan ve zamanı: "Şahnelik". Ba- şında kılıç ehlinden bir Türk'ün bulunduğu bu müessesenin, başında kalem ehlinden bir İranlının bulunduğu amîdlik aleyhine olarak nasıl ehemmiyet kazandığını gösterdik. Bildiğimize göre, Selçuklu devri askerî teşkilâtına dair henüz ciddî bir araştırma yapılma- mıştır. İlk defa biz bu yazımızla yeni kaynaklara dayanarak ağırlık merkezini Alp Arslan ve zamanı teşkil eden müstakil bir araştırma denemesine giriştik. Halbuki başka—Türk olan veya olmayan-islâm devletlerinin askerî teşkilâtına dâir muhtelif zamanlarda müstakil araştırmalar yayınlanmıştır. Bunlardan görebildiklerimizi sıralıyoruz: 1) M. F. Ghazi, Remarques sur l'arme ehez les Arabes, Revue de l'Institut des Belles 2 MEHMET ALTAY KÖYMEN veziri de içine alan- gizli veya açık, dâimi bir nüfuz mücadelesi olagelmiştir. Ayrıca görüleceği gibi, bu mücadelenin akisleri, meşhur İranlı vezir Nizâmü'l-mülk'ün eserinde de yer almıştır. Bu nüfuz mücadelesi, Selçuklu Devleti'nin esas itibariyle askeri mâhiyeti hâiz bir siyasî teşekkül olması vasfını gölgeleyemez. Gerçekten, devlette herşeyin orduya dayandığı tered- düdsüz söylenebilir. Ordu herşeyde merkezdir. Hükümdar da herşeyden önce bir başkumandandır. Esas vazifesi, ordusunun başında akınlar ve savaşlar yapmaktır. Ordu hakkındaki bu telâkki, gelip geçmiş bütün Türk devletlerinde hâkimdi. Bu sayede Türkler Anavatan'da olduğu kadar, Anavatan dışında da büyük imparatorluklar kurmuşlardır. Bilhassa Anavatan dışında kurul- muş devletlerdeki şartlar, orduya daha da ehemmiyet vermeyi icap ettiriyor- du. Yabancı soydan kavimler ve milletler üzerinde ince bir tabaka teşkil eden Türkler, hâkimiyetlerini devam ettirebilmek için her bakımdan (disip- lin, teçhizat, v.s.) mükemmel bir orduya sahip olmak zorunda idiler. İdare ve teşkilâtçılıktaki dehâları ile böyle bir ordu meydana getirmeğe muvaffak oldukları için de Türkler tarih boyunca çok büyük devletler ve imparator- luklar kurmuşlardır. Türkler, devlet kurma ve idarede olduğu gibi, ordu teşkili, tanzimi, sevk ve idaresinde de, uzun tarihlerinin derinliklerinden gelen tecrübeye ve ananeye sahiptiler. Bu itibarla onların hâkim oldukları kavimlerden birşey almaya pek ihtiyaçları yoktu. Aksine, başka kavimler ve siyasî teşekküller Türkler'e karşı daha tesirli mücadele edebilmek için, onların askerî teşki- lâtını ve stratejisini kabule mecbur oluyorlardı Lettres Arabes, Tunis (1960). 2) N. Fries, Da Heereswesen der Araber zur Zeit der Omayyaden, 1921. 3) W. Hoerenbach, Zur Heeresverwaltung der Abbasiden, Der islam, XXIX (1950), s. 257 vdd. 4) C. E. Bosvvorth, Military Orgaıüsation mıder the Buyids of Persia and Iraq, Oriens, XVIII - XIX (1967), s. 143 vdd. 5) C. E. Bosworth, Ghaznavid military Organization, Der islam, XXXVI (1960), s. 37 vdd. 6) M. A. R. Gibb, The Armies of Saladin, Studies on the Civilization of islam, ed. S. J. Shaw- W. R. Polk, London, 1962, s. 74 vdd. 7) D. Ayalon, Studies on the Structre of the Mamluk Army. B. S. O. A. S., XV - XVI (1953-4) s. 448 vdd. 1 Bu hususta fikir edinmek için meselâ bk. E. Darko, Le role des peuples nomades cavaliers dans la transformation de Vempire romain, Byzantion, XVIII (1946-48), s. 85-97. ALP ARSLAN ZAMANı SELÇUKLU ASKERÎ TEŞKILTı 3 Hiç şüphe yok ki, cesaret, disiplin, ve mahrumiyete tahammül gibi va- sıflar bulunmadıkça, yalnız teşkilât ve strateji, ne kadar mükemmel olursa olsun, netice istihsalinde pek mühim rol oynayamaz. Bu vasıflar Türkler'- de olduğu kadar başka pek az millette vardır. İşte bu vasıfları dolayısiyle Türkler tarih boyunca çok defa üstün düşman kuvvetlerini mağlup etmişler ve yabancı kavimler üzerinde hâkimiyet kurmuşlardır. Türkler, savaşlarda kullandıkları silâhları kendileri imâl ederlerdi. Türkler'in ok ve yay imâlâtında olduğu gibi, demircilikteki maharetleri de malûmdur. Onlar bu hususta destanlar ve efsaneler meydana getirmiş- lerdir. Böylece savaşta en mühim rolü oynayan ok ve yay ile kılıç, mızrak v.s. silâhları Türkler kendileri imâl ediyorlardı. Türkler, en iyi silâh imâl eden bir millet olduğu kadar imâl ettikleri silâhları en iyi kullanan bir milletti de. Bu hususta aşağıda ayrıca malû- mat vereceğiz. Türkler, islâm medeniyeti dairesine girerek, büyük bir imparatorluk kurduktan, zamanla yerleşik halka dayanan bir imparatorluk haline geldik- ten ve bunun neticesi olarak Selçuklu hanedanından bir hükümdarın hâ- kimiyeti altında mülkî teşkilât kadrolarım İranlılar'a bırakmak suretiyle devlet idaresini yabancı bir etnik unsurla paylaştıktan sonra da, saydığı- mız bu vasıflarını devam ettirmişlerdir. Meselâ, bahis konusu ettiğimiz za- manda başta bulunan hükümdarın imparatorluğun kurulmasından itibaren aradan epey bir zaman geçmesine rağmen kendisini hâkim olduğu ülkeleri silâh kuvvetiyle fetheden bir yabancı sayması, hâkimiyetini devam ettire- cek tedbirleri alması, bu arada devletinin bekasını tehdit eden tehlikelerin, ordunun bozulması ile başgöstereceği kanaatine sahip olması1 ileri sürdüğü- müz mülâhazalar bakımından dikkate şayandır. Büyük Selçuklu İmparatorluğu'ııun Alp Arslan zamanmda da millî karakterini, esas itibariyle muhafaza ettiği hususuna gelince, bunu askerî sahada olduğu kadar siyasî sahada da müşahade etmek daima müm- kündür. Hükümdarından en küçük neferine kadar hâkim zümre Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun bir Türk devleti olduğu kanaatinde bu- lundukları gibi, bu devlete hizmet eden ve mülki teşkilât kadrolarını işgal eyleyen İranlılar da bir Türk devletinin emrinde vazife gördükleri kana- 1 Bk. Nizâmü'l-mülk, Siyâsel-nâme, nşr. Darke, s. 204; ıışr. Hallıâlî, s. 117. 4 MEHMET ALTAY KÖYMEN atindeydiler 1. Diğer taraftan, Türkler de kendi meziyetlerini biliyorlar ve başka kavimlere üstünlüklerini şuurlu olarak idrak ediyorlardı. Siyasî ve askerî üstünlüğü ellerinde tutan Türkler, bu üstünlüğü iç- timaî hayatta da devam ettiriyorlardı. Zira onlar, aynı zamanda en yüksek içtimaî tabakayı teşkil ediyorlardı2. Onların en yüksek içtimai tabakayı teşkil etmeleri, sadece siyasî ve as kerî nüfuzlarından ileri gelmiyordu; görüleceği gibi, başında bulundukları devletin kendilerine sağladığı maddî ve manevî imkânlar bunu büyük çapta kolaylaştırıyordu. Ayrıca belirtildiği üzere, saray teşkilâtı kadrolarını işgal edenler, hemen hemen münhasıran kılıç ehlinden, yani askerî sınıftandı, Türk'tü. Sarayda hükümdarın şahsına en küçük hizmetlerde bulunanlar saray dışında büyük askerî makamları işgal ediyorlardı. Zaten, sarayın âdeta orduya eleman, yetiştiren bir okul olduğu görülmektedir. Saray gulâmlar,ı ve hâcilıler'i, yalnız muvakkat vazifelerle değil, orduda yüksek kumanda mevkilerindeki dâimi vazifeleriyle de devlet hayatında büyük roller oynuyorlardı3. İranlılar'm nüfuz sahası olan hükümet teşkilâtında bile Türkler'in rolleri malûmdur. Türkler, bu teşkilâtta çalışan büyük küçük devlet adam- larının başlıca kuvvet kaynağıydılar. Eyâlet teşkilâtının başında bulunan mül- kî erkânın hizmetlerinde de, kalem ehlinden fazla kılıç ehlinden gulûm- lardın, yani, Türkler'in bulunduğu malûmdur. Diğer taraftan, eyâlet teş- kilâtının git-gide askerî mâhiyet aldığını ayrıca gördük: Bâzen mülkî ma- kamların yerine askerî makamlar alıyor, bâzan da askerî makamlar mülkî makamları gölgede bırakacak derecede nüfuz ve ehemmiyet kazanıyordu4. Göçebe Türkmenler, görünüşe göre, tamamiyle farklı bir statüye tâbi idiler. Bilindiği gibi, Türkmen kabileleri devlet hizmetinde bulunsunlar veya bulunmasınlar, başlarındaki irsî başbuğlarıyla, tamamiyle kışla hayatı sürüyorlardı. Kadınlar ve çocuklar bile asker hayatı yaşarlardı. Statüleri de, normal eyâlet statüsünden farklıydı ve devlet göçebe Türkmenler üzerine 1 Meselâ bk. Sıbt îbn el-Cevzî, Mir'âtü'z-Zaman, nşr. Ali Sevim, Ankara, 1968, s. 117: Selçuklular'ın Irak 'amîd'i Reîsü'l-İrakayn, Abbasî veziri îbn Cehîr'i Halife'- ye şikâyet ediyor ve onu "Türk devleti"ni "Arab devleti" haline getirmekle suçlayor. 2 Bu hususta meselâ bk. H. Ritter, Das Meer der Seele, Leiden, 1955, s. 106-107. 3 Bk. Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan Zamanı Selçuklu Saray Teşkilâ- tı ve Hayatı, Tarih Araştırmaları Dergisi, IV/6-7 (1966), s. 27 vdd. 4 Bk. Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan ve Zamanı: "Eyâlet Teşkilât t" bahsi. ALP ARSLAN ZAMANı SELÇUKLU ASKERÎ TEŞKILÂTı 5 hususi selâhiyetlere sahip şahneler tayin ederdi1. Göçehe Türkmen kabilelerinin daha büyük roller oynadıkları uçlar''ın da ayrı bir statüsü vardı. "Sâ/âr" ünvanma sahip liderlerin idaresinde olan uçlar''da savaşanlara gazi denirdi. Devlet uclar'âan vergi veya haraç almak şöyle dursun, uclar'a. malî yardımda bulunur, gazilerde ve sâZâr'- larma maaş bağlardı. Bazen bütün bir şehrin uc imtiyazmdan faydalandığı veya kendisini uc saydığı için uc imtiyazından faydalanmak gayesiyle dev- let nezdinde teşebbüste bulunduğu olurduz. Umumiyetle kategorilerine göre statülere sahip olan —imparatorluğa tâbi— devletlere gelince, bilhassa birinci kategoriden devletlerin, gerek devlet teşkilâtları, gerekse askeri teşkilâtları Büyük Selçuklu Imparatorluğu'- nun küçük çapta bir nümûnesiydi. Her vasal hükümdar savaş esnasında yardımcı kuvvetlerle metbû Sultan'ın yanında yer almak zorunda idi3. Selçuklu Devleti'nin askerî yapıya sâhip olmasının tabiî neticesi olarak, orduyu ellerinde tutan, haşmet ve debdebe içinde yaşayan Türkler'in, ken- di soylarından Selçuklu hânedanma sadakatla hizmet edecekleri kendili- ğinden anlaşılır. Gerçekten, mülkî teşkilâtın başında bulunan vezirin, fırsat zuhur edince, yalnız baştaki Selçuklu Sultaııı'nı değil, bütün Selçuklu hânedanını devletin başından uzaklaştırmayı ve yerine başka bir hânedanı geçirmeyi düşündüğü oluyordu 4. Fakat, Türkler, Selçuklu hânedanmın yerine başka bir hânedanı geçirmeye hiçbir zaman teşebbüs etmemişlerdir. Bununla beraber, onların büyük Selçuklu hükümdarının yerine aynı hânedandan başka birini hüküm- dar yapmağa teşebbüs ettikleri veya hükümdar yaptıkları oluyordu. Alp Arslan, böyle bir ordu hareketi neticesinde tahta çıkmıştı. Nitekim, aynı Türk ordusu, Alp Arslan'a karşı kardeşi —Kirman Selçuklu hüküm- darı- Kavurd'u tercih etmeye başlamıştı. Öyle anlaşılıyor ki, Alp Arslan'- ın takip ettiği umumi siyaseti, Türklük bakımından tatmin edici bulmayan ordu kumandanları kenar bölgede hâkim olduğu için İran medeniyeti- 1 Bu hususta fikir edinmek için meselâ bk. Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuk- lu İmparatorluğu Tarihi, Ankara, 1954, s. 400 vdd. 2 Bu hususta bk. aşağı, s. 35. 3 Bu hususta fikir edinmek için bk. Mehmet Altay Kftymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara, 1963, s. 97 vdd. 4 Sultan Tuğrul Bey, kardeşi İbrahim Yinal'm isyanı dolayisiyle müşkül duru- ma düştüğü zaman, veziri Amîdü'l-mülk Kündürî, bir ara üvey oğlu Enûşervân'ı o- nun yerine Selçuklu tahtına geçirmeğe teşebbüs etmişti (bk. Sıbt, s. 33). 6 MEHMET ALTAY KÖYMEN nin tesiri altında pek kalmayan ve Türk geleneklerine daha bağlı olan Ka- vurd'u tahta geçirmeye teşebbüs etmişlerdir. Ancak, Alp Arslan, zama- nında aldığı tedbirlerle bu hareketi önlemeye muvaffak olmuştur. Alp Ars- lan'm ölümü ve oğlu Melikşah'm meşrû veliaht olarak yerine imparator- luk tahtına geçmesi üzerine, ordudaki Kavurd taraftarlığının nasıl büyük bir sarsıntıya sebep olduğunu ayrıca gördüğümüz için burada tekrar etmi- yeceğiz Görülüyor ki, Türk ordusu, Büyük Selçuklu İmparatorluğu'- nun, zamanla bir Türk devleti olmaktan çıkarak, bir İran devleti haline gelmesini istememekte; temsil ettikleri Türk medeniyetinin hâkim olduk- ları ülkelerdeki İran medeniyetine mağlup olmasına tahammül edememek- tedir. Esasen, devlet teşkilâtında İran'lı nüfuzu, ister artsın ister azalsın, Türkler'in büyük çoğunlukta bulundukları saraydaki ve umumiyetle or- dudaki hayatları, yerli İran ve Arap kavimlerinin hayatından tamamiyle farklıydı: Devletin resmî dili Farsça olmakla beraber, sarayda ve orduda kendi aralarında tamamiyle Türkçe konuşan Türkler, kendi âdet ve ane- nelerini de titizlikle muhafaza ediyorlardı. Kıyafetleri bile İranlılar'uı ve Arapla r'm kıyafetlerinden farklıydı. Türkler, müslüman olmalarına rağ- men, görünüşe göre, Orta Asya'daki kıyafetlerini aynen muhafaza ediyorlar- dı. Bilindiği üzere, Malâzgirt Meydan Muharebesi esnasında Bizanslı- lar safında savaşan Uzlar ve Peçenekler, soydaşlarıyla çarpıştıklarını konuşmalarından olduğu kadar, kıyafetlerinden de anlamışlar ve ancak bun- dan sonra Bizans ordusunu kitleler halinde terk ederek, Selçuklular tarafına geçmişlerdi2. Türkler, içtimaî hayatın her cephesinde Türklük'lerini muhafaza ediyorlar ve Orta Asya'daki yaşayışlarını devam ettiriyorlardı: Onlar, sevinç- li anlarında Türkçe şarkılar söylüyorlar ve kendi âdetlerince oyun oynu- yorlardı. Tuğrul Bey'in, Halife'nin kızıyla evlenmesi münasebetiyle, hükümdar başta olmak üzere, bütün ordu mensupları sevinçlerini böyle açı- ğa vurmuşlardı3. Hülâsa, Türkler, telâkkileriyle, düşünceleriyle ve zevk- leriyle kendi öz hayatlarını yaşıyorlardı. 1 Bk. Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan ve Zamanı: "Alp Arslan'ın Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tahtına Çıkması 2 Bk. Mehmet Altay Köymen, ayn. eser: "Alp Arslan'ın Batı Siyaseti". 3 Bk. Sıbt, s. 99. ALP ARSLAN ZAMANı SELÇUKLU ASKERÎ TEŞKILTı 7 Türkler'in kendi içlerine kapanık millî hayatları içtimâi hayata da inhisar etmiyordu. Kendi içinde bir bütün olan Türk ordusu mensupları arasındaki ihtilâflar, ordu kadı'larının ve dâd-beylerin başkanlık ettik- leri mahkemelerde görülüyordu. Mülkî teşkilât mensuplarının ünvanlarmdan farklı ünvanlara sahip olmaları, onların devlet teşkilâtında vazifeli olan ve- ya olmayan Iranlılar'dan ayrı nasıl imtiyazlı bir sınıf teşkil ettiklerini gös- terir ve tabloyu tamamlar. Türk ordusunun bir hususiyeti de, mensuplarının kendilerini askerlik vazifesine vermeleri ve bunu dâimi meslek haline getirmiş bulunmalarıdır. Türk ordusu mensupları hazerde, eğlence dışında, vakitlerini talimlerle ve manevralarla geçirirlerdiBu sebeple hükümdarlar, imparatorluk ordusun- daki savaşçılar arasında bir tane zanaatkâr'ın bile bulunmamasıyla iftihar ederlerdi. Giriş mahiyetini hâiz bu umumi mülâhazalardan sonra askerî teşkilâtı türlü cepheleriyle ele alalım. ORDUYU TEŞKİL EDEN UNSURLAR Ordunun başlıca şu üç kısımdan meydana geldiği söylenebilir: 1) İnsan, 2) Teşkilât, 3) Teçhizat. I İNSAN UNSURU Orduyu meydana getiren bu üç unsurdan en ehemmiyetlisi, şüp- hesiz, insan unsurudur. Zira bir ordu ne kadar mükemmel teşkilâta, ne kadar modern teçhizata sahip olursa olsun, nihâî zafer ancak ve ancak insanla te- min edilir. Nitekim, yeterli teçhizata ve teşkilâta sahip olmayan orduların, bâzan sırf bu insan unsuru sayesinde zafer kazandıkları malûmdur. Biz de önce insan unsurundan bahsedeceğiz. Kuruluş esnasında başlıca rolü oynayan Türkmenler'in, Büyük Sel- çuklu İmparatorluğu'nun kuruluşundan sonra yavaş yavaş ordudan tasfiye edilerek, onların yerlerini gulâm sistemine göre yetişmiş Türkler'in alma- ya başladıklarını görmüştük2. Türk olsun veya olmasın, bütün devletlerin 1 Bk. Aşağı. 2 Gulâm sistemi'ne dâir bk. D. Sourdel ve C.E. Bosworth, Ghulâm, El2. 8 MEHMET ALTAY KÖYMEN ordularında Türkler büyük ölçüde istihdam edildikleri için, Selçuklu ordu- sunda hür Türkmenler'in yerini gulâm (köle) Türkler'in almasını, Büyük Selçuklu devletinin tekâmül ederek, klâsik bir Türk-islâm imparator- luğu haline gelmesinin tabiî neticesi saymak gerekir. Aradaki fark, meselâ Türk olmayan devletlerde ordunun muhtelif ırklara mensup gulâmlar'dan meydana gelmesine mukabil, Selçuklu ordusunun hemen hemen tamamiyle gulâm Türkler'den teşkil edilmesidir. Görülüyor ki, Alp Arslan zama- nında, Büyük Selçuklu imparatorluğu ordusu, hemen hemen tama- miyle Türkler'den meydana geliyordu. Ancak, bu Türkler'in bir kısmını irsî başbuğlarm kumandası altında bulunan hür Türkmenler, diğer bir kısmını da gulâm sistemine göre yetişmiş Türkler teşkil ediyordu. Babası Kavurd'a karşı savaşmak için Alp Arslan'dan yardım temin eden İslıak'ın emrinde binlerce Türk ve Türkmen askeri vardı (1069- 70/462)Türk kelimesinin başta geçmesinden anlaşılıyor ki, biri gulâm, diğeri hür Türkmen olmak üzere, Alp Arslan tarafından îshak'ın emri- ne verilen ve başlıca iki unsuru ihtiva eden orduda gulâm Türkler'in sayısı daha fazladır. Bizans İmparatoru ile savaşmak üzere Haleb'teıı İran'a döndüğü sırada, Mervanoğulları Devleti merkezlerinden Meyyâfârıkîn'e uğ- rayan Alp Arslan ordusunun, bu çevreyi yağmalaması bahis mevzuu edilir- ken, başlıca Oğuzlar'daıı ve gulâmlar'dan meydana geldiği açıkça ifade edilmektedir2. Burada Oğuzlar'm başta geçmesinden, Alp Arslan or- dusunda bu unsurun fazla bulunduğu neticesi çıkarılamaz. Yağmalar esna- sında önce Oğuzlar'ın, sonra da gulâmlarhn adlarının verilmesinden, olsa olsa Oğuzlarım yağmalara daha önce başladıkları neticesi çıkarılabilir. Saltanatının sonlarına ait verdiğimiz bu misâle dayanarak, Alp Arslan zamanında orduda gulâm Türkler'in Türkmenler'e nisbetle çoğunluk- ta bulundukları söylenebilir. Bununla beraber, Melikşah zamanında Türk- menler'in ordudan tamamiyle tasfiye edildikleri anlaşılmaktadır: Eserini Melikşah'm saltanatının sonlarına doğru yazan Selçuklu veziri Nizâ- mü'l-mülk'ün, Türkmen çocuklarının yeniden hizmete alınarak, saray- da gulâm sistemine göre yetiştirilmesini teklif etmesi, bunu açıkça göster- mektedir3. Diğer taraftan, aynı Selçuklu vezirinin, imparatorluk ordu- sunun, muhtelif etnik unsurlardan meydana gelmesi tezini savunması da, 1 Bk. Sıbt, s. 141. 2 Bk. Sıbt, s. 143. 3 Bk. Siyâset-nâme, Molla Çelebi, 77a-b; ner. Darke, s. 130 (28. fasıl). ALP ARSLAN ZAMANı SELÇUKLU ASKERÎ TEŞKILÂTı 9 askerî teşkilât kadrolarım tamamiyle Türkler'in işgal ettiklerine delil ola- rak alınabilir Savaş halinde, Türk olmayan vasal hükümdarların, tamamiyle Türk- ler'den meydana geldiğini gördüğümüz imparatorluk ordusuna, vasallık statüleri gereğince, yardımcı kuvvetlerle katılacakları malûmdur. Bâzan mü- him roller oynayan bu yabancı kuvvetleri esas Selçuklu ordusu içinde mütalâa etmeye imkân yoktur. Onun için, bu kuvvetleri ayrıca bahis konusu edeceğiz. Şimdi Selçuklu ordusu içinde büyük rol oynayan gulârn Türkleri ele alalım. Bunun için de önce gulâm sistemi üzerinde duralım. A. Gulâm Sistemi Önce gulâmlar'ın nasıl tedârik edildiği meselesini ele alalım. Selçuklu devrinde ordu için nasıl gulâm tedârik edildiği hakkında kaynaklarda fazla bilgi yoktur2. Biz bilhassa Alp Arslan zamanına dâir bâzı misâller vermek- le yetineceğiz. Görünüşe göre, Selçuklular, mülkî teşkilât kadroları için olduğu, gibi, askerî teşkilât kadroları için de, yerine geçtikleri devletlerin eleman- larından geniş çapta faydalanmışlardır. Daha Büyük Selçuklu İmpa- ratorluğu'nun kurulmasından önce, Gazneliler Devleti ordusunda hizmet eden—guZdm'lıktan yetişmiş— Türk kumandanların, şüphesiz, emir- leri altındaki yine Türk gulâmlar'la Selçuklu hizmetine geçtiklerini ve devletin kurulmasından sonrada büyük nüfuz kazandıklarını biliyoruz3. Bu hususta Büveyhoğulları Devleti zamanına ait daha müşahhas mi- sâllere sahibiz: Bu devlet zamanında kumandanlık (isfehsâlâriyye) ma- kamına yükselmiş olan ve İbnu'ş-Şarâbî diye tanınan Fâhir Bay-Tekin b. Abdullah, Tuğrul Bey zamanında Selçuklu Devleti hizmetine gir- mişti (Ölümü: 1056/448) 4. Tuğrul Bey, Alp Arslan, Melikşah ve hattâ Berkiyaruk zaman- larında, büyük roller oynayan Sa'du'd-devle Gûherâyîn, başlangıçta 1 Bk. Siyâset-nâme, Molla Çelebi, 76a; nşr. Darke. s. 128 (24. fasıl). 2 İslâm'da Gulâmlık hakkında toplu bilgi almak için şimdilik bk. D. Sourdel, Ghulâm (I-The Califate), El2; İran'da, bu arada Selçuklu devrinde gulâmlık için ise bk. C.E. Bosworth, Ghulâm (II-Persia), Eİ2. 3 Bk. Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu*nun Kuruluşu III, DTCF Dergisi, XVI/3- 4, s. 56-57. 4 Ibnü'l-Fuvatî, Mecma'«'l-âdâb fi Mu'cami'l-Elkâb, IV/3, s. 8. 10 MEHMET ALTAY KÖYMEN Hûzistan'lı bir kadının gulâm''ıydı. Daha sonra son Büveyhoğulları hükümdarı Ebû Kâlicâr b. Sultâni'd-devle'ye intikal etti. Tuğrul Bey, ayrıca anlatıldığı üzere, Bağdad'da geldiği zaman efen- disi tarafından oğlu Ebû Nasr'a devredildiği anlaşılan Gûherâyîn de, yeni efendisiyle Bağdad'da bulunuyordu. Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey bu Büveyhli prensi tevkif edip bir kalede haps edince, efendisinden ayrılmayan Gûherâyîn onunla birlikte gönüllü hapis hayatı yaşadı. Ebû Nasr ölünce, genç Gûnerâyîn'i Alp Arslan'm hizmetine geçmiş görü- yoruz Ordu kumandanı olarak büyük hizmetler gören Gûherâyîn'iıı Alp Arslan zamanında son vazifesi Bağdad Şa/ırae'liğidir2. Bir kale kumandanının hücumuna uğrayan Alp Arslan'ı kurtarmak için ortaya atılan Gûharâyîn yaralanmışsa da efendisini de yaralanmaktan kurta- ramamıştı3. Görülüyor ki, o Büveyhoğulları hükümdarlarına gösterdiği sadakat ve bağlılığı, Selçuklu hükümdarına daha da fazla göstermiştir. Verilen bilgiden anlaşılıyor ki, Gûlâmlar bâzan hususî şahıstan hükûm- dafa, ayni devlet içinde bir hükümdardan diğer bir hükümdara, bir devlet yıkılınca başka bir devletin hükümdarına geçmektedirler. Fakat görünüşe göre, asıl el değiştirme, aynı devlet içinde olmaktadır: Ölen hükümdarın gulâmlar,ı ve guiâm'lıktan yetişme hâcib ve emîr'leri, çok defa yeni tahta geçen hükümdarın hizmetine giriyorlardı. Meselâ Tuğrul Bey za- manında kaynaklarda adları geçen belli-başlı 11 hâcib ve kumandandan dördüne Alp Arslan zamanında da rastlıyoruz 4. Bunlardan bazıları Me- 1 Hayatı hakkında bk. İbnü'l-Cevzî, IX, s. 114-115; İbnü'l-Esîr, nşr. Tornberg, X, s. 201; nşr. Bulak, X, s. 110. 2 Bk. Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan ve Zamanı: "Şahnelik 3 Bk. Îbnü'l-Cevzî, ayn. yer; İbnü'l-Esîr, ayn. yerler. Meseleyi Alp Arslan'm öldürülmesi münasebetiyle tekrar ele alacağız. 4 Bu onbir hâcib ve enıîr, kaynaklarda geçiş sıralarına göre şunlardır: 1- Sâv-Tekiıı. Adı ilk defa 450 (1058-59) yılında geçen (bk. Sıbt, s. 27.) bu emir bâzan "hâdımWl.-hâ ş ş" (bk. Sıbt., s. 118), bâzan da "hâcib" iinvanıyla geçer. 2- Bâr-Tekin: Adı ilk defa ve son defa olarak yine 450 (1058-59) yılında "hâcili" iin- vanıyla geçer. (bk. Sıbt, s. 28). 3- Yâruh-Tekin: Adı Bâr-Tekin ile birlikte aynı tarihte yine "hâcib" unvanı ile geçmektedir (bk. Sıbt, aynı yer). 4- Humâr-Taş: adı ilk ve son defa olarak 450 (1058—59) yılında "hâcib" ünvam ile geçer (bk. Sıbt, aynı yer). 5- Humâr-Tekin Tuğrulî (bâzan "Tuğrâî" lâkabı ile de geçer; fakat Tuğrul'a mensup gulâm mânasına gelen Tuğrulî şeklini tercih ettik): Adı kaynaklarda muhtelif vesilelerle geçer (meselâ bk. Sıbt, s. 64, 75, 81, 82, 85, 86, 89); fakat ünvam geçmez. Lâkabına bakarak