ALICE WALKER’IN RENKLERDEN MORU VE ELİF ŞAFAK’IN BABA VE PİÇ ROMANLARININ PSİKANALİTİK AÇIDAN İNCELENMESİ Pınar SÜT GÜNGÖR Yüksek Lisans Tezi İngiliz Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doç. Dr. İsmail ÖĞRETİR 2015 Her Hakkı Saklıdır T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNGİLİZ DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI Pınar SÜT GÜNGÖR ALICE WALKER’IN RENKLERDEN MORU VE ELİF ŞAFAK’IN BABA VE PİÇ ROMANLARININ PSİKANALİTİK AÇIDAN İNCELENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Doç. Dr. İsmail ÖĞRETİR ERZURUM-2015 I İÇİNDEKİLER ÖZET ............................................................................................................................. III ABSTRACT .................................................................................................................. IV ÖNSÖZ ............................................................................................................................ V GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM PSİKANALİZ VE EDEBİYAT 1.1. PSİKANALİZİN TANIMI VE UYGULAMA ALANLARI ................................ 6 1.1.1. Psikanaliz-Edebiyat İlişkisi ................................................................................ 7 1.2. KARŞILAŞTIRMALI EDEBİYAT ÇALIŞMALARI ......................................... 8 İKİNCİ BÖLÜM RENKLERDEN MORU VE BABA VE PİÇ ROMANLARININ PSİKANALİZİ 2.1. ROMANLARIN TANITIMI VE KONUSU ........................................................ 11 2.1.1. Bilinçaltı Süreçlerin Romanlara Etkisi ............................................................. 15 2.1.2. Oidipus Kompleksi Çıkmazında Celie, Zeliha ve Asya ................................... 26 2.2. BABA İMGESİ VE ENSEST ................................................................................ 38 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SOSYAL SÜREÇLERİN BİLİNÇALTINA ETKİLERİ 3.1. ERKEK EGEMEN TOPLUMDAKİ KADIN FİGÜRÜ .................................... 48 3.1.1. Aşağılık Duygusu ve Toplumdan Soyutlanma ................................................. 52 3.2. TOPLUMSAL KİMLİK ÇATIŞMALARI .......................................................... 57 3.2.1. Kadınlar Arası İlişkiler ..................................................................................... 60 3.2.2. Lezbiyen İlişkiler, Celie ve Shug ..................................................................... 62 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM PSİKANALİZ VE BENLİK ALGISI 4.1. PARÇALANMIŞ BEN VE BAŞKALDIRI .......................................................... 66 4.2. ÖZ BENİNİ ARAYAN KADIN ............................................................................ 70 4.3. BİLİNÇALTI HASARLARIN YARATICILIĞA ETKİLERİ .......................... 74 II SONUÇ ........................................................................................................................... 79 KAYNAKÇA ................................................................................................................. 82 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................... 85 III ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ ALICE WALKER’IN RENKLERDEN MORU VE ELİF ŞAFAK’IN BABA VE PİÇ ROMANLARININ PSİKANALİTİK AÇIDAN İNCELENMESİ Pınar SÜT GÜNGÖR Tez Danışmanı: Doç. Dr. İsmail ÖĞRETİR 2015, Sayfa: 85 Jüri: Doç. Dr. İsmail ÖĞRETİR (Danışman) Prof. Dr. Ahmet BEŞE Doç. Dr. Melih KARAKUZU Ortak bir kültür ve normlar çerçevesinde yetişen bireyin bilinçdışı süreçlerini dizginleyerek ve hayal gücünü kullanarak yazmaya koyulduğu bireyselliği, bir sanat dalı olarak edebiyatın farklı alanlardan da yararlanmasını zorunlu kılmıştır. Çeşitli edebiyat eleştiri yöntemleri arasında yazar, içerik, okuyucu ve eserin biçimsel yapısını incelemeye olanak sağlayan psikanalitik edebiyat eleştirisi, bu bağlamda derinliği en güçlü olandır. Belli bir değerler sistemine sahip olan bireyin yaşadığı kültür içerisinde durduğu noktayı belirleyebilmek ve onu temsil ettiği toplumsallığından arındırıp bireyselliği üzerine yoğunlaşarak iç dünyasını keşfedebilmek maksadıyla incelemeye tabi tutan alandır psikanaliz. Bugüne değin edebiyat çevrelerinde çok fazla inceleme alanı bulmuş olan psikanaliz, tümevarım yöntemiyle bireyden hareketle topluma ulaşma gayretindedir. Erkek egemen toplumlardaki kadınları konu edinen Color Purple ve Baba ve Piç romanları bu kültür içerisinde yaşayan kadınların ruh hallerini, bilinçdışı süreçlerinin gündelik yaşamlarına etkilerini, bastırılmış duygularının su yüzüne çıkışını, eksik bırakılan yönlerinin karakterleri üzerindeki etkilerini ve en önemlisi de maruz kaldıkları aşağılanmışlıklarının telafisini nerede aradıklarını konu edinmiştir. Bu çalışmanın amacı sınırların el verdiği ölçüde Alice Walker’ın bir kadının çaresizliğini anlattığı ödüllü kitabı Renklerden Moru ve Elif Şafak’ın farklı medeniyetleri bir potada eriterek özellikle kadın karakterleri analiz ettiği Baba ve Piç isimli kitabı psikanalitik eleştiri yöntemini kullanarak tahlil etmektir. Anahtar Kelimeler: Psikanaliz, Oidipus Kompleksi, Ensest, Baba İmgesi, Benlik Algısı. IV ABSTRACT MASTER THESIS PSYCHOANALYTICAL STUDY OF ALICE WALKER’S COLOR PURPLE AND ELİF ŞAFAK’S THE BASTARD OF ISTANBUL Pınar SÜT GÜNGÖR Advisor : Assoc. Prof. İsmail ÖĞRETİR 2015, Pages: 85 Jury: Assoc. Prof. İsmail ÖĞRETİR (Advisor) Prof. Dr. Ahmet BEŞE Assoc. Prof. Melih KARAKUZU Individuals living within the framework of a common culture and norms have written their individuality by means of reining in their unconscious processes and using their imagination. This individuality necessitates the literature as a field of art to be utilized from a wide range of different fields. Among various methods of literary criticisms, the most substantial criticism method that enables the analysis of author, content, reader and stylistic structure of the work is the psychoanalytic literary criticism. Psychoanalysis is a field which analyzes the individual holding a certain system of values in order to determine his position within the culture and to reveal his inner world by isolating him from the sense of community he is representing and by concentrating on his individuality. Psychoanalysis which has been discussed within literary circles up to the present endeavors to reach to the society with reference to the individual by means of the induction. The novels of Color Purple and The Bastard of Istanbul, which narrate women in male-dominant societies touch on the subject of mental states of women living in this type of culture, effects of unconscious processes on their daily life, emerging of depressed feelings, effects of sides they are deprived of on their characters and most importantly the subject of how they are compensating the humiliation they are subjected to. The aim of this study is, within certain limits, to carry out an analysis of an award- winning book, Color Purple of Alice Walker, which narrates the desperation of the woman and The Bastard of Istanbul in which Elif Şafak analyzes female characters by uniting various civilizations together via utilizing from psychoanalytic criticism method. Keyword: Psychoanalysis, Oedipus Complex, Incest, Father Image, Sense of Self. V ÖNSÖZ Bireyselliğin ön plana çıktığı modern toplumlarda toplumsallık kisvesi altında bireye dayatılan kurallar, yapısı gereği bağımsızlığına düşkün olan bireye ters gelmektedir. Ortak kültüre ters düşmemek maksadıyla zorla da olsa icra edilen birtakım normlar bireyin ruh halini etkilemekte ve özgürlüğünün kısıtlandığı bu ortamda arzu ve isteklerini bilinçdışına itmektedir. Bu çalışmada Alice Walker’ın Renklerden Moru ve Elif Şafak’ın Baba ve Piç isimli kitaplarında bastırılan arzu ve isteklerin zamanla nasıl kabına sığmayıp farklı şekillerde açığa çıkışına ve libidonun gem vurulamaz gerçeğinde köşeye sıkışmış kadınların ruh hallerine ayna tutulacaktır. Erkek egemen toplumlardaki kadınlık imgesinin algılanışı ve farklı zamanlarda farklı coğrafyalarda yaşamalarına rağmen neredeyse aynı kaderi paylaşmış Celie ve Zeliha karakterlerinin psikanaliz biliminin verileri ışığında değerlendirilmesi öncelikle hedef olarak belirlenmiştir. Bu incelemeler yapılırken yaşadıkları zamanın ve toplumun koşulları göz önünde bulundurulacaktır. Bu akademik çalışma boyunca hiçbir konuda desteğini esirgemeyen, sonsuz hoşgörü ve sabrıyla engin bilgi ve birikimlerinden faydalanmamı sağlayan değerli danışman hocam Doç. Dr. İsmail ÖĞRETİR’e ve Atatürk Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü hocalarına emeklerinden dolayı teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Her türlü fedakârlığı yaparak beni yetiştiren, bugünlere gelmemi sağlayan ve hep yanımda olan sevgili babama ve başarılarımda en büyük payı olan rahmetli anneme teşekkür ederim. Ayrıca, tüm lisans ve yüksek lisans süreci boyunca çalışmalarımda bana destek olan, zor dönemlerimde beni hep cesaretlendiren ve sevgisini hiç esirgemeyen sevgili eşim Eser GÜNGÖR’e ve son olarak sevgi ve destekleriyle hep yanımda olan değerli arkadaşlarım Serap ERGUVAN ve Ayşe Nur KAPCI’ya en içten teşekkürlerimi sunarım. Erzurum, 2015 Pınar SÜT GÜNGÖR 1 GİRİŞ Öz benini arayan bireyin hayat yolculuğunda karşılaştığı zorlukları ya da geçmek zorunda kaldığı çetrefilli yolları tam manasıyla anlayabilmek için ön yargılardan ve alışılagelmiş toplumsal normlardan bir nebze de olsa uzaklaşarak doğru bir tahlil yapmak gerekmektedir. Yaratılışı itibariyle karışık bir doğası olan insan, anlaşılmayı beklemektedir. Basmakalıp düşüncelerden uzaklaşarak her bireyi ait olduğu çevre ve yaşadığı koşullarda değerlendirmek en doğru sonuçlara götürecektir. 1944 yılında ABD’de dünyaya gelen Alice Walker yoksul bir ailenin sekizinci çocuğudur. Esasen Afrika kökenli olan Walker, sekiz yaşında geçirdiği bir kaza sonucunda bir gözünü kaybetmiştir ve bu olay yaşıtlarına göre hayatı bir adım geriden takip etmesine neden olmuştur. Fakat Walker azimli bir çocuk olarak kendini geliştirmiş ve toplum sorunlarına çareler aramak ümidiyle yazmaya koyulmuştur. Şair, yazar ve feminist kimlikleriyle tanınan Walker, yazdığı eserlerle ödüller almıştır. Bu tezde inceleyeceğimiz Renklerden Moru (The Color Purple) isimli romanı 1983 yılında Pulitzer ödülüne layık görülmüştür. Özellikle ırkçılık, toplumsal cinsiyet, bölünmüşlük ve iletişimsizlik konularını ele alarak birey sorunsalına ışık tutmaya çalışan Walker, kendi yaşadığı hayattan izlekler sunmuştur. Renklerden Moru Walker’ın yaşadığı sosyo-ekonomik yönden düşük aile hayatını, Afrika kökenli oluşundan maruz kaldığı ırkçılık söylemlerini ve hepsinden önemlisi birey olarak kendini kabul ettirememe yaşanmışlıklarını okuyucunun gözleri önüne sermektedir. Fiziksel yönden kısıtlı oluşunun da sağlamış olduğu avantajı kullanarak iç dünyasını keşfedebilmiş, hemcinslerinin geçemediği sınırları kalemi sayesinde aşabilmiştir. Renklerden Moru isimli romanda cinsiyet ayrımlarına ve özellikle yaşadığı dönemde hem kadın hem de zenci olmanın zorluklarına değinmiştir. Irkçılık ve cinsiyet ayrımlarının süregeldiği günümüz modern toplumlarında bile benzeri karmaşalara rastlamak mümkündür. Walker kendi yaşantısını, o dönemki toplumlarda hâkim olan geleneksel yaşam tarzını, yaratıcılığını da kullanarak sentezler ve okuyucuya sunar. Terry Eagleton1 psikanalitik edebiyat eleştirisinin edebi metnin yazarını, içeriğini, 1 Terry Eagleton, Edebiyat Kuramı: Giriş, (Çev.: Tuncay Birkan), Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2004.