ALİ HASANOV GÜNEY KAFKASYA’NIN ASKERÎ- JEOSTRATEJİK DURUMU VE AZERBAYCAN’IN GÜVENLİK POLİTİKASI 1 İÇİNDEKİLER Giriş I. BÖLÜM: Uluslararası Güvenlik Sisteminin Temelleri ve Jeopolitik Şartları. Azerbaycan’ın Uluslararası Güvenlik Politikası 1.1. Uluslararası güvenlik Sistemi: Ortaya Çıkışı, Hukuki Dayanakları, Mahiyeti, Jeopolitik Ölçütleri ve Şartları 1.2. Uluslararası Güvenlik Alanında Azerbaycan’ın Dış Poli- tika Stratejisi ve Etkinliği II. BÖLÜM: Hazar Denizi ve Karadeniz Havzalarıyla Gü- ney Kafkasya’nın Güvenlik Ortamı, Azerbaycan’ın Bölgesel Güvenlik Politikası ve Dış Dünyayla Askerî-Jeostratejik İlişkileri 2.1. Hazar Denizi ve Karadeniz Havzalarıyla Güney Kafkas- ya’nın Güvenlik Ortamı: Bölgesel Kamplaşma Gerçeklikleri ve Beklentileri, Askerî-Jeostratejik Güçlerin Sınıflandırılması 2.2. Rusya, ABD, NATO ve Avrupa Birliği Arasındaki İlişkile- rin Hazar Denizi ve Karadeniz Havzalarıyla Güney Kafkas- ya’nın Bölgesel Güvenliği Üzerindeki Etkisi 2.3. Azerbaycan’ın Hazar Denizi ve Karadeniz Havzalarıyla Güney Kafkasya’da Takip Ettiği Bölgesel Güvenlik Politikası: Güvenlik Alanında Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye Ortaklığı Platformu 2.4. Türkiye’nin Hazar Denizi ve Karadeniz Havzalarıyla Güney Kafkasya’nın Güvenlik Yapılanmasına Yaklaşımı ve Azerbaycan’ın Jeostratejik Güvenlik Çıkarları 2 2.5. İran’ın Hazar Denizi ve Karadeniz Havzalarıyla Güney Kafkasya’nın Güvenliğine Yaklaşımı ve Azerbaycan’ın Jeostratejik Çıkarları 2.6. Güney Kafkasya ve Karadeniz Havzasının Önemli Bir Ülkesi Olarak Gürcistan: Güvenlik Alanında Azerbaycan- Gürcistan Ortaklığının Temel Koşulları ve Bölgesel Şartları 2.7. Güney Kafkasya’nın Bölgesel Güvenliği ve Ermenistan: Komşularına Karşı Toprak İddialarının Doğurduğu Jeopolitik Beklentiler 2.8. Hazar Denizi, Karadeniz Havzaları ve Güney Kafkas- ya’nın Diğer Ülkeleriyle Askerî-Jeostratejik İlişkiler ve Azerbay- can’ın Bölgesel Güvenlik Politikası III. BÖLÜM: Güney Kafkasya’nın Temel Güvenlik Soru- nu Olarak Dağlık Karabağ Çatışması: Uluslararası, Bölge- sel, Lokal Çıkarlar ve Azerbaycan’ın Toprak Bütünlüğü So- runu 3.1. Ermenistan’ın Azerbaycan’a Saldırısı ve Dağlık Kara- bağ Sorununun Tarihî Kökleri 3.2. 20. Yy. Sonlarında Ermenistan’ın Azerbaycan’a Karşı Toprak İddiaları ve SSCB Yönetiminin Ermeni Yanlısı Kafkasya Politikası 3.3. Azerbaycan Topraklarının Ermenistan Silahlı kuvvetleri Tarafından İşgali ve Sorunun BM Güvenlik Konseyi’nin Müza- keresine Çıkarılması 3.4. AGİT Minsk Grubu’nun Kurulması, Soruna Barışçıl Yol- lardan Çözüm Arayışları, Çatışan Tarafların Tutumu ve Genel Sonuçlar 3.5. Diğer Uluslararası Örgütleri Dağlık Karabağ Sorunun- daki Tutumu ve Azerbaycan’ın Diplomatik Girişimlerinin Sonuç- ları 3 IV. BÖLÜM: Azerbaycan’ın Ulusal Güvenlik Politikası: Başlıca Ulusal Çıkarları, Jeopolitik Kodu ve Güvenlik Ön- görüleri 4.1. Azerbaycan’ın Ulusal Güvenlik Politikası: Şekillenmesi, Temel Ölçütleri ve Mekanizmaları 4.2. Güvenlik Ortamının Şekillenmesi ve Uluslararası İmajın Kazanılması 4.3. Azerbaycan’ın Ulusal Çıkarları ve Ulusal Çıkar Çerçe- vesi: Ulusal Güvenliğe Yönelik Tehditler 4.4. Azerbaycan’ın Ulusal Güvenliğinin Sağlanmasında Te- mel Araç ve Rezervler V. BÖLÜM: Ulusal Güvenlik Politikasının Başlıca İsti- kametleri 5.1. Azerbaycan’ın Askerî Güvenlik Politikası 5.2. Azerbaycan’ın Sınır Güvenliği Politikası 5.3. Azerbaycan’ın Ulusal Enerji Yeterliliği ve Enerji Güven- liği Politikası 5.4. Azerbaycan’ın Jeoekonomik Bağımsızlığı ve Doğal Re- zervlerin Güvenli Kullanımı Politikası 5.5. Azerbaycan’ın Sosyopolitik, Sosyal ve Etnik Güvenlik Politikası, İnsan Kaynaklarının Güvenli Kullanımı ve Yönetimi Politikası 5.6. Azerbaycan’ın Gıda Güvenliği Politikası 5.7. Azerbaycan’ın Bilişim Güvenliği Politikası 5.8. Azerbaycan’ın Çevre Güvenliği Politikası 4 GİRİŞ SSCB’nin parçalanması ve sosyalist rejimin sukutu, yeryü- zündeki total çatışmanın ve bu çatışmadan kaynaklanan So- ğuk Savaş’ın bitmesi, bağımsızlıklarını kazanan yeni ülkelerin uluslararası hukukun birer öznesine dönüşmeleri gibi küresel çapta gelişmeler 20. Yy. sonunda yeryüzünün genel jeoekonomik durumunu değiştirmenin ötesinde, uluslararası ilişkiler sisteminde de esaslı değişimlerin temellerini attı, bu sis- temin yapısını ciddi ölçüde değiştirdi. Günümüzde uluslararası ilişkiler sistemi ve küresel çıkarla- rın yapısı kapsamı ve coğrafyası açısından, sosyalist ve kapi- talist kamplar arasında ideolojik çekişme çerçevesinde değil, ulusal, bölgesel ve küresel olmak üzere üç ayrı coğrafı ölçüt çerçevesinde ve her ülkenin ulusal çıkarları, ulusal güvenliği düzleminde şekillenmektedir. Uluslararası ilişkilerin ve uluslara- rası sistemin bu tipoloji çerçevesinde sınıflandırılması hem yeryüzünün tamamının, hem de bölgelerin ve devletlerin jeopo- litik çıkarlarının, askerî-jeostratejik durumlarının ve güvenlik or- tamlarının özelliklerine bağlı bulunmaktadır. Ulus devletlerin yalnız başına ya da politik, askerî, ekonomik kamplar halinde uluslararası ilişkiler üzerinde yaptıkları etki, devletlerin ulusal güvenlik politikaları, ulusal çıkarları ve egemenlikleri gibi etken- ler de bu sınıflandırmayı önemli ölçüde etkilemektedir. Fakat farklı düzlemlerde yapılan sınıflandırmalar bir yana, çağdaş dünya düzeninin ve küresel jeopolitik çıkarların genel yapısı ve bunların sürekliliğinin sağlanması ihtiyacı küresel öl- çekli ve yekpare, hiyerarşik bir iletişim sisteminin (yapılanma- sının) mevcudiyetini de kaçınılmaz kılmaktadır. Küresel, bölge- 5 sel ya da ulusal ölçekte bulunmasına bakılmaksızın, söz konu- su sistemin güvenilirliği ve işlevselliği her düzeydeki ilişkilerin özelliklerinin, tehlike kaynaklarının, araç ve mekanizmalarının göz önünde tutulmasını da zorunlu etmektedir. Mevcut şartlarda yeryüzünün jeopolitik realitesini en fazla etkileyen ve bu realiteye birtakım özellikler kazındıran etken- lerden bir tanesi de Avrasya’da, yani Hazar Denizi ve Karade- niz havzalarıyla Güney Kafkasya ve Merkezî Asya’da bağım- sızlıklarını yeni kazanmış olan ülkelerin takip ettikleri jeopolitik çizgidir. Yeryüzünün tamamında olduğu gibi, söz konusu coğ- rafyada da bağımsızlık kazanarak uluslararası ilişkiler sistemi- nin bir öznesine dönüşen her ülke; jeopolitik statüsünü ve et- kinlik normlarını, ulusal kalkınma ve güvenlik meselelerini, ulu- sal çıkarlarının çerçeve ve görevlerini tahlil ve analiz eder, iç ve dış kaynaklı jeopolitik, jeoekonomik ve askerî-jeostratejik çıkar- larını korumak amacıyla çeşitli mekanizmalar dener, uluslara- rası güvenlik doktrini ve askerî doktrinin oluşturulması gibi stra- tejik görevlerini gerçekleştirir. Her ülkenin ilgili kurumlarının, politik ve bilimsel çevrelerinin geniş ölçekli jeopolitik araştırma- ları ve stratejik analizler yapmalarını tüm bu görevlerin başa- rılması açısından gereklidir. Her bağımsız ülkenin uluslararası arenadaki konumu ve nü- fuzu ulusal, bölgesel ve küresel ölçekte gerçekleştirdiği kal- kınma çizgisine, takip ettiği jeopolitik çizginin çevikliğine ve ve- rimliliğine, dış dünyayla kurduğu jeopolitik ilişkilerin etkinliğine bağlı bulunmaktadır. Azerbaycan’ın bölge ve dünya ülkeleriyle tesis ettiği jeopolitik ilişkilerin, ulusal kalkınma ve güvenlik ala- nında izlediği stratejinin temel görevlerinden bir tanesini Cum- hurbaşkanı İlham Aliyev “bağımsızlığın pekiştirilmesi, sürekli kalkınmanın ve devletin egemenlik haklarının temin edilmesi, 6 uluslararası ilişkilerin pek çok öznesiyle karşılıklı çıkarlara da- yalı verimli ilişkilerin kurulması ve ulusal çıkarların azami dü- zeyde korunması” şeklinde ifade etmiştir.1 Avrupa’yla Asya arasında ulaşım ve iletişim hatlarının ke- sişme noktasında, jeopolitik, jeoekonomik ve askerî-jeostratejik açılardan büyük önemi haiz, zengin enerji rezervlerine sahip bulunan bir coğrafyada yer alması Azerbaycan’ın ulusal, böl- gesel ve küresel ölçekli çıkarlarının ana istikamet ve mekaniz- malarının şekillenmesi üzerinde belirleyici ölçüde tesire sahip- tir. Avrasya’nın en önemli bölgelerinden bir tanesi olarak kabul edilen Hazar Denizi ve Karadeniz havzalarıyla Güney Kafkas- ya’nın Rusya açısından daima özel bir önem arz ettiği, son iki yüzyıldan beridir Rusya’nın jeopolitik etkisi, jeoekonomik ve askerî-jeostratejik açılardan Rusya’nın kontrolü altında bulun- duğu bilinmektedir. Sovyetler Birliği’nin çöküşünün ardından söz konusu bölgede bir süreliğine göreceli olarak “jeopolitik boşluk” oluşması genel anlamıyla jeopolitik ortamı olumsuz et- kilemiş, etnik ayrılıkçılık ve çekişmeleri, ayrışma süreçlerini teşvik etmiştir. Diğer yandan, söz konusu coğrafya üzerinde kontrole sahip bulunma ayrıcalığının Avrasya’nın daha geniş bölgelerini de etki altında tutma olanağı vermesi nedeniyle, Rusya’yla beraber diğer küresel güçler ve büyük devletler de bu coğrafyaya yönelik olarak jeopolitik, jeoekonomik, askerî- jeostratejik çıkarlarını belirginleştirmişlerdir. 20. Yy. sonlarından itibaren Hazar Denizi ve Karadeniz havzalarıyla Güney Kafkasya kıtalar arası enerji, ulaşım ve ile- tişim bağlarının, küresel enerji güvenli sisteminin etkili merkez- 1 Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in Konuşma ve Demeçle- ri. //http://president.az/articles/11725 7 lerinden bir tanesine dönüşmüştür. Bu durum bölgenin genel jeopolitik durumuyla beraber, bölge ülkelerinin ulusal, bölgesel ve küresel ölçekte takip ettikleri politikaları da önemli boyutta etkilemiştir. Uzmanlara göre, Azerbaycan’ın 1993 yılından itibaren Hay- dar Aliyev önderliğinde takip ettiği ulusal, bölgesel ve küresel ölçekli politika çizgisi Hazar Denizi ve Karadeniz havzalarıyla Güney Kafkasya bölgesinde elverişli jeopolitik ortamın şekil- lenmesi ve istikrarın sağlanması sürecinde özel bir öneme sa- hip bulunmuştur. Bu politik çizginin temel istikametlerinden bir tanesi, bölgedeki jeopolitik gelişmelere azami ölçüde etkin bir şekilde katılmaktan ve her alanda ulusal çıkarların korunma- sından ibarettir. Günümüzde söz konusu bölgenin jeopolitik yaşamında böl- ge ülkeleri yanında üç ana jeopolitik güç, Rusya, ABD ve AB bulunuyor ve bunlar kendi ulusal çıkarlarını azami ölçüde temin etmek için çalışmaktadırlar. Bu coğrafyadaki küresel, bölgesel ve lokal ölçekli çıkarların sınıflandırılması, bölgenin genel jeo- politik ortamın ve bölgede etkin tüm jeopolitik aktörlerin faaliye- tini etkileyen faktörlerin araştırılması, bölgede çıkarları bulunan ülkelerin ve uluslararası güç odaklarının jeopolitik stratejilerinin, bölgeye ilişkin olası senaryoların tetkik edilmesi gitgide daha fazla önem kazanmaktadır. Azerbaycan’ın ulusal kalkınmasının, güvenlik, enerji, ula- şım, iletişim, enformasyon ve diğer alanlarda takip ettiği politik çizgilerin teorik ve pratik dayanaklarının, ülkenin temel kalınma rezevlerinin oluşturulması, bağımsız bir ülke olarak hayati çı- karların çerçevesinin belirlenmesi ve bu çıkarların temin edil- mesi, toplumun sosyoekonomik, politik ve manevi dayanakları- nın yeni değer ve ilkeler temelinde şekillendirilmesi gibi görev- 8 ler ulusal politikanın özel bir kolunu oluşturmaktadır ve devlet yapılanması sürecinin öncelikli, önemli meselelerine dönüş- müştür. Bu nedenledir ki ulusal ve jeopolitik çıkarların her dü- zeyde temin edilmesine yönelik olarak gerçekleştirilen dış poli- tikanın araştırılması, bu politikanın hedef ve görevlerinin bilim- sel ve teorik açılardan incelenmesi Azerbaycan’da siyaset bili- minin öncelikli meseleleri arasındadır. Azerbaycan’ın dış dün- yayla jeopolitik ilişkilerini, ulusal, bölgesel ve küresel ölçekli po- litikasının temel hedeflerini, her seviyede görev ve yönelimlerini tespit ve tetkik eden kapsayıcı eserlerin ortaya konması büyük bir ihtiyaç haline gelmiştir. Okurların dikkatine takdim edilen Güney Kafkasya, Hazar- Karadeniz Havzaları ve az’ın Jeopolitiği adlı işbu çalışmada dünyanın önde gelen ülkelerinin ve bölgesel güçlerinin Avrasya coğrafyasında sergiledikleri jeopolitik tutum, bu tutumun Azer- baycan’ın bugünkü ve gelecek jeopolitik durumu üzerindeki mevcut ya da muhtemel etkileri incelenmektedir. Çalışmada Azerbaycan’ın takip ettiği jeopolitik çizgi, dış dünyayla tesis et- tiği jeopolitik ilişkilerin temel dayanak, amaç ve görevleri, ana yönelim, mekanizma ve araçları da siayset bilimi açısından Bir bilim olarak jeopolitik insanlığın bir arada var olma norm- larını, güvenli bir şekilde ortak faaliyetlerini planlamanın yanın- da, uluslararası politika arenasında mevcut açık ve kapalı top- lulukları da değerlendirir, ekonomik, sosyal, çevresel, dinî, kül- türel, bilişimsel ve demografik açılardan farklı durumlarda bu- lunan ülkelerle doğru ilişkiler kurmayı öğretir, devlet yönecilerinin, politikacıların, yöneticilerin, askerî alanda, güven- lik ve strateji alanlarında planlamayla uğraşan devlet görevlile- rinin jeopolitik bakış açısına sahip olmalarına katkıda bulunur. 9 Okurların dikkatine sunulan işbu çalışmanın bu açıdan önemli olacağını sanıyoruz. 10