Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Ana bilim Dalı / Genel Sosyoloji ve Metodoloji Bilim Dalı MEŞRUTİYET DÖNEMİ AYDINLARINDA BATILILAŞMA TARTIŞMALARI Ali DEĞERALP Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı Prof. Dr. Ali ERKUL SİVAS Kasım- 2012 2 MEŞRUTİYET DÖNEMİ AYDINLARINDA BATILILAŞMA TARTIŞMALARI Ali DEĞERALP Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Lisansüstü Eğitim, Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin Sosyoloji Ana bilim Dalı Genel Sosyoloji ve Metodoloji Bilim Dalı YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır. SİVAS Kasım- 2012 3 KABUL VE ONAY Ali DEĞERALP’in hazırlamış olduğu “Meşrutiyet Dönemi Aydınlarında Batılılaşma Tartışmaları” başlıklı bu çalışma 24.09.2012 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda başarılı bulunarak jürimiz tarafından, “Sosyoloji Ana bilim Dalı/Genel Sosyoloji ve Metodoloji Bilim Dalı”nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. Ali ERKUL (Danışman) Yrd. Doç. Dr. Ziynet BAHADIR Yrd. Doç. Dr. Fatih ARSLAN Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım…./…./ 2012 İmza Prof. Dr. Alim YILDIZ Enstitü Müdürü i ÖZET DEĞERALP, Ali. “Meşrutiyet Dönemi Aydınlarında Batılılaşma Tartışmaları”, Yüksek Lisans Tezi, Sivas, 2011. Çalışmada, Meşrutiyet dönemi öncesi ve sonrası Osmanlı Devleti’nin sosyal, ekonomik, kültürel ve siyasi yapısına sistemli bir şekilde değinilerek, yaşanan önemli gelişmeler ele alınarak incelenmiştir. Bu gelişmelerin Osmanlı Devleti içindeki oluşum süreçleri, nedenleri ve sonuçları üzerinde de durulmuştur. Yaşanan bu gelişmeler Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde meydana geldiği için ve bu dönemde Osmanlının kendi içinde yaşadığı çalkantılı dönem itibari ile dış devletlerin etkisi sonucunda anayasal gelişmeler meydana gelmiştir. Bu gelişmeler Osmanlı’nın sorunlarına çözüm olacak yerde sorunları daha da artırıcı bir etkide bulunmasından dolayı üretilen çözüm reçeteleri ile ortaya atılan fikir akımları incelenmiştir. Hızla gerileyen ve yeni dünya düzenine ayak uyduramayan Osmanlı Devleti yönünü Batıya çevirmiştir. Bu değişim beraberinde bir takım akımların ortaya atılmasına sebep olmuştur. Bu akımlar: Osmanlıcılık, İslamcılık, Batıcılık Türkçülük ve Milliyetçilik akımlarıdır. Bu akımlar içerisinde Batıcılık akımı Osmanlının son dönemlerinden günümüze kadar tartışıla gelmiştir. Batılılaşma, medenileşme gibi konuların gündemden hiç düşmemesi, çalışmamızın önemli bir bölümünü oluşturduğu için bu akım savunucularından; Abdullah Cevdet, Celal Nuri, Ziya Gökalp, Prens Sabahattin ve Said Halim Paşa gibi düşünürlerin batı medeniyeti hakkındaki görüşleri ele alınarak incelenmiştir. Yukarıda sözü geçen düşünürler incelenmeden önce aydın kavramı geniş bir şekilde ele alınmış, Batı ve Osmanlıdaki oluşumları, gelişimleri ve yaşadıkları değişmeler sistemli bir şekilde incelenmiştir. Anahtar Sözcükler Aydın, Entelektüel, Osmanlı, Batıcılık, Meşrutiyet, Abdullah Cevdet, Celal Nuri, Ziya Gökalp, Prens Sabahattin, Said Halim Paşa i ABSTRACT DEGERALP, Ali. “Argumentation about westernisation in intelligentsia of Constitutional Period” , Master’s Thesis, Sivas, 2012. In this thesis, The Constitutional Period is analysed by touching systematicly upon social, economic, cultural and political construction of Ottoman Empire and upon important developments in both before and after the said period. The processus of these developments, their reasons and conclusions are underlined. These developments were occured in very last periods of the Empire and in this period constitutional developments had occured as a result of its unsettled times and of the effects of the outern powers. In lieu of being a result of the problems of the Empire, these developments brought new problems. That’s why we had analysed the receipts of solutions and doctrines. The Ottoman Empire who quickly regressed and who couldn’t adjust the new world’s device, turned its face to the west. By this change, new doctrines has borned which are Ottomanism, Islamism, Westernism, Turkism and Nationalism. Among these movements, Westernism is debated from the last periods of Ottoman Empire till today. Subjects such as Westernism and being Civilised had always orders of the day; that’s the main subject of our thesis with its defenders who are Abdullah Cevdet, Celal Nuri, Ziya Gökalp, Prens Sabahattin and Said Halim Paşa. We observed the main ideas of these defenders about west civilisations. Before observing the ideas of these thinkers, the concept of “intellectuel” had deeply analysed, its formation, improvement and other changements both in The Ottoman Empire and in west, were systematicly studied. Key Words: Intellectuel, Ottoman, Westernism, Constitutional Period, Abdullah Cevdet, Celal Nuri, Ziya Gökalp, Prens Sabahattin, Said Halim Paşa ii İÇİNDEKİLER ÖZET ..................................................................................................................................... i ABSTRACT .......................................................................................................................... ii İÇİNDEKİLER .................................................................................................................... iii BÖLÜM 1: KAVRAMSAL ÇERÇEVE .................................................................................7 1.1. BATICILIK ................................................................................................................7 1.2. MEŞRUTİYET ...........................................................................................................8 1.3. TANZİMAT ...............................................................................................................9 1.4. AYDIN .......................................................................................................................9 1.5. ENTELEKTÜEL ...................................................................................................... 12 1.6. MÜNEVVER ............................................................................................................ 15 BÖLÜM 2: KURAMSAL ÇERÇEVE .................................................................................. 18 2.1. Meşrutiyet Dönemi Öncesi Osmanlı .......................................................................... 18 2.1.1. Sened-i İttifak ................................................................................................... 21 2.1.2. Tanzimat Fermanı (3 Kasım 1839) ..................................................................... 23 2.1.3. Islahat Fermanı (28 Şubat 1856) ........................................................................ 28 2.1.4. Tanzimat Ve Islahat Fermanı’nın Karşılaştırılması ............................................. 30 2.2. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı...................................................................................... 31 2.2.1. I. Meşrutiyet’in İlanı (23 Aralık 1876) ............................................................... 32 2.2.2. İstibdat (Baskı) Dönemi (1878–1908) ................................................................ 36 2.2.3. Jön Türkler (İttihat ve Terakki Hareketi) ............................................................ 37 2.2.4. II. Meşrutiyet’in İlanı (23/24 Temmuz 1908) ..................................................... 38 2.2.5. 31 Mart Olayı (12/13 Nisan 1909)...................................................................... 43 BÖLÜM 3: MEŞRUTİYET DÖNEMİ FİKİR AKIMLARI VE BATICI DÜŞÜNCE ........... 46 3.1. Fikir Akımları ........................................................................................................... 46 iii 3.1.1. Osmanlıcılık (Osmanlılık) .................................................................................. 47 3.1.2. İslamcılık ve Pan-İslamizm (İslam Birliği) ......................................................... 48 3.1.3. Batıcılık-Batılılaşma (Garpçılık) ........................................................................ 50 3.1.4. Milliyetçilik ....................................................................................................... 54 3.1.5. Türkçülük .......................................................................................................... 56 3.2. Batılılaşma, Osmanlı ve Modernizm .......................................................................... 58 3.3. Batıcıların ve Batılılaşmanın Planı ............................................................................ 60 3.4. Tarihi süreçte Batı ve Türk Aydını ............................................................................ 62 3.4.1. Batı Aydınının Tarihsel Gelişimi ....................................................................... 63 3.4.2. Türk Aydının Tarihsel Gelişimi ......................................................................... 70 3.4.2.1. Tercüme Odası ........................................................................................... 73 3.4.2.2. Encümen-i Daniş ........................................................................................ 75 BÖLÜM 4. BATICI DÜŞÜNCE VE AYDIN YORUMLARI .............................................. 80 4.1. Ziya GÖKALP .......................................................................................................... 82 4.2. Prens SABAHATTİN................................................................................................ 88 4.3. Abdullah CEVDET ................................................................................................... 94 4.5. Said halim PAŞA .................................................................................................... 102 SONUÇ ve DEĞERLENDİRME........................................................................................ 106 KAYNAKÇA ..................................................................................................................... 114 iv GİRİŞ Osmanlı Devleti, kuruluş döneminden yükseliş dönemine kadar sürekli ilerleme ve gelişme içerisinde olmuştur. Sınırlarını sürekli genişleten devlet, bu duruma kuvvetli bir teşkilat, başaralı bir yönetim kadrosu ve çağın şartlarına göre kendisini devamlı yenilemesi sayesinde başarabilmiştir. XVII. yüzyıla gelindiğinde, Avrupa’da Coğrafi Keşifler, Rönesans ve Reform hareketlerinin sonuçları etkili bir şekilde hissedilmiş, batılı devletler gelişmenin önündeki birçok engeli ortadan kaldırmaya başlamıştır. Bunun karşısında Osmanlı Devleti kendisini batıdan üstün olduğu düşünceden kurtaramamış ve yenilikler karşısında gerekli tedbirleri alacak fikri ve maddi donanıma sahip olamamıştır. Bu gelişmelerle birlikte devletin idari mekanizmasında bozulmalar ve yozlaşmalar görülmeye başlamış, tımar sistemi ve yeniçeri ocağı gibi temel kurumlar hızla işlevlerini yitirmeye başlamışlarıdır. Osmanlı İmparatorluğu XVI. yüzyılın sonu XVII. yüzyılın başlarında hem batı ile hem de batı dışı toplumlarla girdiği hemen hemen her savaştan yenilgiyle ayrılmıştır. Yenilgiler, toplum içinde ayrışmalara neden olmuş ve yönetimde aksaklıklar yaşanmıştır. Yaşanan bu gelişmelerle birlikte Osmanlı aydınları ve bazı devlet adamlarının ‘Bu Devlet Nasıl Kurtulur’ sorusuna cevap aramalarına neden olmuştur. Bazı devlet adamları ve aydınlar Osmanlı devletinin kurtuluşunu, batı’nın askeri ve teknik alanındaki üstünlüklerinin alınmasında görmüşlerdir. Ancak devleti kurtarmak için, Batı Dünyası’ndan alınan her yenilik geleneksel hayatta bir problem oluşturmuş ve tepkiyle karşılanmıştır. Kurumlardaki değişmeler, toplumun dokusunu etkilediği için, bu bilinçsiz ve içi tam olarak doldurulamayan, toplumun her kesimine hitap etmeyen yenilikler dönemi, birçok aydın, devlet adamı ve düşünürün zihninde farklı değerlendirmelere konu olmuş, sömürgeleşme, kültürel yozlaşma gibi deyimlerle açıklanan protestolar, karşı çıkışlar, isyanlar toplumun büyük bir kesiminde yükselmeye başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa Devletlerine karşı savaşlardaki mağlubiyeti ve toprak kaybı sonucu Osmanlı devlet adamları ve aydınları Avrupa’nın gücünün farkına varmaya başladılar. İlk olarak II. Mahmut döneminde askeri alanda yenilikler yapılması ve askeri teçhizatın Avrupa seviyesinde olması gerektiği kabul edilmiştir. Yaşanan bu gelişmeler 1 sonucu Osmanlı Devleti’nde modernleşme ya da batılılaşma süreci başlamıştır. Bu süreçlerin ilki Ayanlarla yapılan ‘Sened-i İttifak’ sözleşmesidir. Bu sözleşmeyle birlikte Osmanlı Padişah’ı yetkilerini ilk defa bir sözleşmeyle sınırlandığı görülmektedir. Bu sözleşmeye rağmen Osmanlı da sorunlar bitmemiş ve ayakta durma çabaları devam etmiştir. Toplumda yaşanan sorunları sona erdirmek, dinsel ve etnik farklılaşmayı bahane ederek devletin içişlerine müdahale etmeye başlayan batılı devletlerin önüne geçebilmek için batılıların da etkisiyle ‘Tanzimat Fermanı’ ilan edilmiştir. Bu fermanla birlikte Osmanlı Devleti’nin askeri ve teknik alanında batılılaşma hareketlerinin başladığını söylemek doğru bir değerlendirme olacaktır. Başlangıçta sadece ordunun modernleştirilmesine yönelik reform çabaları, sonradan toplumsal, hukuksal ve siyasal alanlara da yönelmek zorunda kalmıştır. Tanzimat Fermanı’nın özellikle gayrimüslimler lehine beklenenler açısından istenilen sonuçları vermediği, uygulamaya tam olarak yansımadığı gerekçesiyle, 1856 yılında ‘Islahat Fermanı’ ilan edilmiştir. Islahat Fermanı bir önceki fermana ek olarak ilan edilmiş, din ve mezhep bakımından Osmanlı Tebaasına tanınan özgürlükler genişletilmiştir. Padişah ilan ettiği fermanlara sadık kalarak, Osmanlı halkını eşitlik anlayışı içinde ve Osmanlıcılık fikri etrafında birleştirmeye çalıştı. Fakat özellikle Müslüman olmayan halkta uyanan milliyetçilik duygularının Islahat Fermanı’nın getirdiği imtiyazlarla desteklenmesi, dini, iktisadi ve milli haklara kavuşan azınlıkların batılı devletlerce de himaye edilmeleri, böyle bir birliğin kurulmasını imkânsız hale getirdi. Osmanlı Devleti’nin tüm vatandaşlar arası birliğin sağlanması ve böylece Avrupalı devletlerin içişlerimize karışmasını engelleme adına yaptığı girişimler sonuçsuz kalmış oldu. Üstelik milliyetçi söylemler ve dış devlet müdahaleleri artan bir hızla devam etti. Islahat Fermanı da Tanzimat Fermanı gibi dış devletlerin baskılarının bir ürünü olduğu ve bu fermanla Gayri Müslimlere tanınan eşit haklar sıradan Müslümanların olduğu kadar Osmanlı aydınlarının da tepkisini çekmiştir. Islahat Fermanı kısa sürede olumlu değişiklikler yapamamış; fakat uzun bir süreçte daha aydın bir kesimin oluşmasını sağlayarak, Devlete Meşruti düzeni ve 1876 Anayasasını kazandırmıştır. Bu dönemde öne çıkan ve ‘Genç Osmanlılar’ diye adlandırılan bir grup aydın tarafından padişaha, anayasal düzene ve meclis sistemine geçilmesi için baskı yapılmıştır. Bu baskıların da etkisiyle, 1876 yılında ilan edilen Kanun-i Esasi, çok uluslu Osmanlı İmparatorluğunu ayakta tutmanın bir yolu olarak anayasal reform ihtiyacından 2